Fins-Oegrische talen
taalfamilie
De Fins-Oegrische of Finoegrische talen zijn een taalfamilie met twee belangrijke takken, de Fins-Permische en de Oegrische. De sprekers van deze talen zijn de Fins-Oegrische volkeren.
Taxonomie
bewerkenIndeling van de Oeraalse talen:
|
Kenmerken
bewerken- Het gebruik van suffixen, zoals in het Finse autoissanikokin (ook in mijn auto's?), wat onder te verdelen is in de suffixen auto|i|ssa|ni|ko|kin (-i- = meervoud, -ssa- = in, -ni- = mijn, -ko- = vraagpartikel, -kin = ook).
- Naamvallensysteem. In de Fins-Oegrische talen worden naamvallen gebruikt om onder andere plaatsbepalingen, bezitsrelaties, en verandering uit te drukken. Het aantal naamvallen verschilt per taal.
- Erzja: 12 naamvallen
- Estisch: 14 naamvallen
- Fins: 15 naamvallen
- Inari-Samisch: 9 naamvallen
- Moksja: 13 naamvallen
- Noord-Samisch: 6 naamvallen
- Wepsisch: 23 + 1 naamvallen
- Hongaars: ongeveer 21 naamvallen
- Geen grammaticaal geslacht en maar één woord voor zowel hij als zij. Bijvoorbeeld hän in het Fins, tema in het Estisch, sijö in het Komi en ő in het Hongaars.
- Ontkenningswerkwoord. Met uitzondering van het Hongaars hebben alle Fins-Oegrische talen een ontkenningswerkwoord. Dit houdt in dat in een ontkennende zin niet het werkwoord vervoegd wordt, maar het woord niet. Het Hongaars heeft wel een werkwoord voor niet zijn = nincs.
- Possessiefsuffixen worden in Fins-Oegrische talen gebruikt om bezit aan te geven.
- Het ontbreken van het werkwoord hebben. In het Fins bijvoorbeeld zegt men niet Ik heb een zus, maar letterlijk Bij mij is een zus (Minulla on sisko), met de naamval adessief; in het Hongaars: (Nekem) van testvérem, letterlijk (aan_mij)(datief) mijn_zus(bezit eerste persoon enkelvoud) is.
- Klinkerharmonie vindt plaats in enkele Fins-Oegrische talen, maar niet in allemaal. Klinkerharmonie houdt in dat sommige klinkers niet samen in een (enkelvoudig) woord kunnen staan. In het Fins mogen bijvoorbeeld de klinkers u, a en o niet in hetzelfde woord staan als de klinkers y, ä en ö. De klinkers i en e zijn neutraal en mogen met alle klinkers in één woord. Daarnaast houdt klinkerharmonie in het Hongaars in dat de klinkers van suffixen (zoals voor de naamvallen, de werkwoordvervoeging of de woordvorming) overeen moet komen met het woord waarachter deze worden toegevoegd.
Sprekers
bewerkenDe grootste talen van deze familie zijn het Hongaars en het Fins, gevolgd door het Estisch en het Mordwiens. Sommige van de overige talen worden als minderheidstalen in een overwegend anderstalige omgeving (met name Russisch) ernstig in hun voortbestaan bedreigd. De laatste moedertaalspreker van het Lijfs overleed op 2 juni 2013[1]
| Taal | 1959[2] | 1989[3] | 2002[4] | 2009[5] |
|---|---|---|---|---|
| Hongaars | - | ca. 15.000.000 | - | 14.020.000 |
| Fins | - | ca. 5.000.000 | - | 5.000.000 |
| Estisch | 988.616 | ca. 1.100.000 | - | 1.000.000 |
| Mari | 504.205 | 542.160 | 451.033 | 500.000 |
| Oedmoerts | 624.794 | 520.101 | 463.837 | 450.000 |
| Mordwiens | 1.285.116 | 773.827 | 614.260 | 600.000 |
| Komi-Zurjeens | 287.027 | 242.515 | 217.316 | 220.000 |
| Komi-Permjaaks | 143.901 | 106.531 | 94.328 | 80.000 |
| Karelisch | 167.278 | 65.542 | 52.880 | 30.000 |
| Samisch | - | ca.21.350 | – | 34.050 |
| Chantisch | - | 13.615 | 13.568 | 13.000 |
| Wepsisch | - | 4.800 | 5.753 | 5.000 |
| Wogoels | - | 3.140 | 2.746 | 2.510 |
| Ingrisch | - | 302 | - | 200 |
| Wotisch | - | 31 | 774 | 20 |
| Lijfs | - | 15-31 | 1 | 1 |
Woordenschat
bewerkenNumeralen
bewerkenIn onderstaande tabel staan de getallen 1 tot en met 10 in een aantal Fins-Oegrische talen. De woorden die schuingedrukt zijn, zijn niet afgeleid van de gereconstructeerde vorm die in de laatste kolom staat.
| Getal | Oostzeefins | Samisch | Mordwiens | Mari | Fins-Permisch | Ob-Oegrisch | Proto Fins-Oegrisch | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Fins | Estisch | Võro | Lijfs | Noord-Samisch | Inari-Samisch | Erzja | Moksja | Mari | Komi | Mansisch | Chantisch | Hongaars | ||
| 1 | yksi | üks | ütś | ikš | okta | ohta | vejke | fkä | ikte | ətik | äkwa | ĭt | egy[6] | *ükte |
| 2 | kaksi | kaks | katś | kakš | guokte | kyeh´ti | kavto | kaftə | kokət | kɨk | kityg | kät | kettő/két | *kakta |
| 3 | kolme | kolm | kolm | kuolm | golbma | kulma | kolmo | kolmə | kumət | kuim | hurum | koləm | három, harm- | *kolme |
| 4 | neljä | neli | nelli | nēļa | njeallje | nelji | ńiľe | nilä | nələt | nəľ | nila | ńelä | négy | *neljä |
| 5 | viisi | viis | viiś | vīž | vihtta | vitta | veƭe | vetä | wizət | vit | ät | wet | öt | *viite |
| 6 | kuusi | kuus | kuuś | kūž | guhtta | kutta | koto | kotə | kuðət | kvajt | hot | kut | hat | *kuute |
| 7 | seitsemän | seitse | säidse | seis | čieža | čiččam | śiśem | sisäm | šəmət | sizim | sat | tapət | hét | NB |
| 8 | kahdeksan | kaheksa | katõsa | kōdõks | gávcci | käävci | kavkso | kafksə | kandaš(e) | kəkjamɨs | ńololow | nəvət | nyolc | NB |
| 9 | yhdeksän | üheksa | ütesä | īdõks | ovcci | oovce | vejkse | veçksə | indeš(e) | əkmɨs | ontolow | yaryaŋ | kilenc | NB |
| 10 | kymmenen | kümme | kümme | kim | logi | love | kemeń | keməń | lu | das | low | loŋət | tíz | *luke |
Substantieven
bewerken| Nederlands | Fins | Estisch | Sami | Mordwiens | Mari | Oedmoerts | Komi | Chantisch | Mansisch | Hongaars |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| bloedvat | suoni | soon | suodma | san | šün | sen | sen | jan | tεn | ín |
| oog | silmä | silm | čalbme | sel'me | činca | śin | sin | sem | šäm | szem |
| hart | sydän | süda | tšade | sedej | šüm | sulem | selem | šem | šäm | szív |
| hand | käsi | käsi | gietta | ked | kit | ki | ki | köt, ket | kät | kéz |
| bloed | veri | veri | varra | ver | wər | ver | vir | wer | wür | vér |
| schoot | syli | süli | salla | säl | šəl | sul | syl | jöl | täl | öl |
| vis | kala | kala | guolle | kal | kol | tśoryg | čeri | kul | kol | hal |
| luis | täi | täi | dik'ke | – | ti | tej | toj | tögtəm | täkəm | tetű |
| muis | hiiri | hiir | – | čejer | – | šir | šyr | jönkər | täŋker | egér |
| boom | puu | puu | – | – | pu | pu | pu | – | -pe | fa |
| ijs | jää | jää | jieegŋa | ej | ij | je | ji | jöŋk | jöŋk | jég |
| water | vesi | vesi | – | ved | wət | vu | va | – | wit | víz |
| huis, hut | kota | koda | goatte | kudo | kuδə | ka, ko | ka, ko | kat | – | ház |
Literatuur
bewerken- Abondolo, Daniel (ed.)1998: The Uralic languages. Londen, New York: Routledge. 619 p.
- Anttila, Raimo 1989: Historical and Comparative linguistics. Second Revised Edition. Amsterdam, Philadelphia: John Benjamins. 462 p.
- Bartens, Hans-Hermann 1998: Die finnisch-ugrischen Minoritätsvölker in Europa. Hamburg: Societas Uralo-Altaica. 62 p. In: Mitteilungen der Societas Uralo-Altaica 19, 2000)
- Blokland, Rogier/Hasselblatt, Cornelius 2003: The endangered Uralic languages. -Mark Janse/Sijmen tol (eds.): Language Death and Language Maintenance. Theoratical, practical and descriptive approaches. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins, 107-141. In: Amsterdam Studies in the Theory and History of Linguistic Science. Series IV - Current Issues in Linguistic Theory 240.
- Collinder, Björn 1957: Survey of the Uralic Languages. Stockholm: Almqvist&Wicksell. 539 p.
- Collinder, Björn 1960: Comparative grammar of the Uralic Languages. Stockholm: Almqvist&Wicksell. 416 p.
- Collinder, Björn 1965: An Introduction to the Uralic Languages. Berkeley, Los Angeles: University of California Press. 167 p.
- Décsy, Gyula 1965: Einführung in die finnisch-ugrische Sprachwissenschaft. Wiesbaden: Harrassowitz. 251 p.
- Haarmann, Harald 1974 (in samenwerking met Anna-Liisa Värri Haarmann): Die finnisch-ugrischen Sprachen, Soziologische und politische Aspekte ihrer Entwicklung. Hamburg: Buske. In: Fenno-Ugrica 1. 307 p.
- Hadjú, Peter 1975: Finno-Ugrian Languages and Peoples. Londen: Deutsch. 254 p.
- Hadjú, Peter/Domokos, Péter 1987: Die uralischen Sprachen und Literaturen. Hamburg: Buske. 608 p.
- Hasseblatt, Cornelius 2000: De boom van de Finoegristiek. Shaker, Maastricht. In: Studia Fenno-Ugrica Groningensia 1. 34 p.
- Kappeler, Andreas 2001: Rußland als Vielvölkerreich. In: Beck'sche Reihe 1447. München: Beck. 400 p.
- Laakso, Johanna (red.) 1991: Uraliset kansat. Porvoo, Helsinki, Juva: WSOY. 329 p.
- Sinor, Denis (ed) 1988: The Uralic Languages. Description, History and the Foreign Influences. In: Handbuch des Orientalistik. Achte Abteilung, 1. Leiden et al.: Brill. 841 p.
- Stipa, Günter Johannes 1990: Finnisch-Ugrische Sprachforschung. Von der Renaissance bis zum Neupositivismus. In: Mémoires de la Société Finno-Ougrienne 206. Helsinki: Suomalais-ugrilainen Seura. 429 p.
- Taagepera, Rein 1999: The Finno-Ugric Republics and the Russian State. Londen: Hurst&Company. 449 p.
- Uibopuu, Valev 1988: Finnougrierna och deras språk. Lund: Studentlitteratur. 335 p.
- Vuorela, Toivo 1964: The Finno-Ugric Peoples. Bloomington: Indiana University, The Hague: Mouton. 392 p.
- Zsirai, Milkós 1937/1994: Finnugor rokonságunk. Jegyzetek: Zaicz Gábor. Budapest: Trezor Kiadó. 696 p.
Bronnen, noten en/of referenties
- ↑ Laatste spreker van het Lijfs overleden
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_59.php
- ↑ Hasselblatt, Cornelius 2000: De boom van de Finoegristiek. In: Studia Fenno-Ugrica Groningensia 1, Shaker, Maastricht
- ↑ Russische volkstelling 2002. Gearchiveerd op 19 juli 2011. Geraadpleegd op 20 december 2013.
- ↑ Classificatie van de Uralische talen, laatst bewerkt op 2 juli 2009
- ↑ Volgens (hu) Zaicz, Gábor (2006). Etimológiai szótár, p. 167. ISBN 978-963-7094-01-9. is het Hongaarse woord voor "één" niet afgeleid van het Proto-Fins-Oegrische *ükte