Dzielnica Śląska Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”

Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” na Śląsku – organizacja propagująca sport, gimnastykę oraz zdrowy styl życia. Utworzona przez Polaków na Górnym Śląsku pod koniec XIX w. W 1920 r. powstała w Dzielnica Śląska podporządkowana organizacyjnie Związkowi Towarzystw Gimnastycznych "Sokół" w Polsce.

Śląski Sokół na zlocie towarzystwa w Poznaniu w 1934

Członkowie pierwszego na Śląsku Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Cieszynie ze sztandarem podczas jubileuszu 40-lecia działalności w 1931.

Sztandar pierwszego gniazda Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” na Górnym Śląsku założonego w 1895 roku w Bytomiu

Od lewej prezydent Królewskiej Huty Wincenty Spaltenstein, prezydent Katowic Adam Kocur na fotografii grupowej wraz z członkami Sokoła w holu Sejmu śląskiego w 1934

VIII ogólnopolski zlot Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Katowicach 1937

Jedno z lokalnych gniazd Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” Katowice – Katowice-Załęże 1932

Okolicznościowa plakieta na VIII ogólnopolski zlot Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Katowicach w 1937

Dziedzice, 10 września 1905, uroczystość otwarcia gniazda Sokoła

Historia

Osobne artykuły: Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” i Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” we Wrocławiu.

"Mens sana in corpore sano oto hasło, w imię którego Sokół dąży do rozwoju sił fizycznych; brutalną zaś siłą, używaną w celach przemocy nad słabszym Sokół pogardza.”^[1] „Srebrna księga Sokolstwa Polskiego na Śląsku” 1920

Pierwsze organizacje sokolskie powstawały na terenie Śląska już w XIX wieku. Najwcześniej tworzyli je Polacy ze Śląska Cieszyńskiego, który znajdował się w granicach Austro-Węgier. Pierwsze śląskie gniazdo Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” utworzone zostało w 1891 roku w Cieszynie. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Cieszynie było trzecim z kolei założonym w południowo-zachodniej części Polski; 6. lat po TG Sokół w Krakowie oraz 4. po Sokole wadowickim. Pierwszym prezesem koła był lokalny działacz społeczny Jan Michejda. Początkowo koło podlegało I krakowskiej dzielnicy Sokoła zanim po reorganizacji w 1924 roku nie znalazło się w dzielnicy śląskiej^[2].

Pierwsze dolnośląskie gniazdo „Sokoła” powstało 21 lipca 1894 roku na we Wrocławiu. Prezesem zarządu Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” we Wrocławiu był Marian Hubiński. W szczytowym momencie wrocławska organizacja zrzeszała około 70 członków. Pierwsze górnośląskie gniazdo „Sokoła” liczące 20 członków założył natomiast 13 października 1895 roku w Bytomiu robotnik Józef Tucholski^[3]. Jego prezesem był późniejszy poseł do parlamentu w Berlinie Paweł Dombek. Już w 1896 roku 20 górnośląskich „Sokołów” oraz 30 wrocławskich z Dolnego Śląska wzięło udział w pierwszym tzw. wszechsokolskim zlocie w Krakowie, na który przyjechały wszystkie aktywne polskie organizacje sokolskie. Organizacje sokolskie na Śląsku od początku stały się obiektem prześladowań niemieckiej policji. Katowiccy druhowie, którzy we wrześniu 1896 na zaproszenie kolegów udali się do Bytomia zostali aresztowani oraz wytoczono im proces sądowy ponieważ jadący z nimi w pociągu niemieccy pasażerowie poczuli się urażeni ich organizacyjnym strojem^[4].

Osobne artykuły: Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Bytomiu i Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Katowicach.

25 listopada 1901 r. powstało TG Sokół w Chorzowie gniazdo organizacji w mieście Chorzów. Było ono szóstym z kolei na Górnym Śląsku. Jego pierwszym prezesem był Tytus Jaszkowski, a Jan Wieczorek. pierwszym naczelnikiem. 22 grudnia 1901 r. założono gniazdo w Lipinach (F. Kowol – pierwszy prezes, I. Wilczek – pierwszy naczelnik). Następnymi górnośląskimi gniazdami były założone w Mysłowicach (2 sierpnia 1903) i Zabrzu (11 stycznia 1904). Dziesiątym gniazdem na Górnym Śląsku było utworzone 14 lutego 1904 r. w Gliwicach. Jego pierwszym prezesem był Konstanty Wolny, a pierwszym naczelnikiem Marian Kopliński. Kolejne gniazda powstały w 1904 roku w Koźlu oraz Strzelcach. 15 marca 1896 powstało gniazdo sokolskie w Katowicach, 11 czerwca 1911 w Opolu, w 1912 w Tychach^[5]^[6], w 1914 w Raciborzu. Do wybuchu I wojny światowej powstało ich na Śląsku 23, a w 1919 działało ich już 59. Po zakończeniu wojny wstępowali do nich Górnoślązacy zdemobilizowani z armii niemieckiej.

W 1929 roku TG Sokół na Śląsku grupowało 108 gniazd sokolich z ogólną sumą 6329 członków^[7].

W odróżnieniu do innych dzielnic „Sokoła” utworzonych na terenie Galicji, Wielkopolski czy Pomorza na Śląsku składał się on w większości z robotników, rzemieślników i rolników. Pod względem politycznym natomiast przeważały w nim sympatie endeckie^[8].

W dniach 26-29 czerwca 1937 roku w Katowicach odbył się VIII Zlot Związku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” w Polsce, w którym wzięło udział około 40 tysięcy członków organizacji z Polski i z zagranicy..^[9]

W okresie powojennym organizacja nie została reaktywowana ponieważ zarówno jej członkowie, jak również idea towarzystwa była prześladowana przez władze komunistyczne Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.

Działalność wydawnicza

W latach 1920 -1921 Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Bytomiu wydawało w tym mieście własne pismo „Orędzie Sokole”, którego redaktorem naczelnym był Augustyn Świder^[10]. Pełnił on również funkcję redaktora wydania „Srebrnej księgi sokolstwa polskiego na Śląsku” opisującej historię oraz organizację Śląskiej Dzielnicy Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, która również wydana została w Bytomiu w 1920 roku^[11].

W latach 1931–1939 towarzystwo Sokół wydawało w Katowicach pod redakcją Albina Kaczura własny miesięcznik pt. „Sokół na Śląsku” czasopismo dla członków Związku Sokołów Polskich dzielnicy śląskiej, które wychodziło w nakładzie 3000 – 3500 egzemplarzy^[12].

Poszczególne regionalne oddziały Sokoła śląskiego wydawały w okresie międzywojennym swoje własne publikacje opisujące działalność oraz historię. Najczęściej wychodziły one pod nazwą t.zw. "jednodniówek". W 1936 roku zarząd dzielnicy śląskiej wystosował apel do regionalnych kół Sokoła działających na Śląsku o przysyłanie do centrali relacji członków na temat działalności kół. Na ich podstawie TG Sokół w Katowicach opublikował w 1937 roku zbiorczą książkę dotyczącą historii śląskiego Sokoła pt. "Dzieje Dzielnicy Śląskiej "Sokoła"^[13].

Organizacja

Organizacja składała się z kierownictwa dzielnicy oraz 16 okręgów złożonych z tzw. „gniazd” znajdujących się w poszczególnych miejscowościach. 31 grudnia 1920 roku dzielnica śląska Sokoła zrzeszała około 20 tysięcy osób rozlokowanych w 265 gniazdach znajdujących się na całym obszarze Górnego Śląska i przedstawiała się następująco^[14]:

Okręg I

Okręg bytomski towarzystwa pod kierownictwem Józefa Kałdonka. Podlegało mu 18 lokalnych gniazd, w skład których wchodziło w sumie 2077 członków.

**I (bytomski) okręg śląskiej dzielnicy Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” 31 grudnia 1920**^[15]
Lp.	Gniazdo	Data założenia	Liczba członków
1	Bytom	25 września 1895	205
2	Bobrek	15 marca 1919	80
3	Szarlej	23 lutego 1919	265
4	Karb	16 lutego 1919	53
5	Szombierki	10 lutego 1919	66
6	Łagiewniki	14 marca 1919	154
7	Godula	5 maja 1919	92
8	Brzozowice	1 listopada 1918	104
9	Brzeziny	27 listopada 1912	95
10	Kamień	23 marca 1919	67
11	Wielka Dąbrówka	20 lipca 1919	184
12	Orzegów	23 listopada 1913	130
13	Piekary	16 maja 1905	140
14	Nowy Bytom	6 kwietnia 1919	168
15	Mała Dąbrówka	25 stycznia 1920	55
16	Miechowice	20 stycznia 1920	93
17	Rokitnica	9 lutego 1919	76
18	Maciejkowice	7 marca 1920	50
		Liczba członków ogółem	2077

Okręg II

Okręg katowicki towarzystwa pod kierownictwem Józefa Smołczyka. Podlegało mu 12 lokalnych gniazd, w skład których wchodziło w sumie 1347 członków.

**II (katowicki) okręg śląskiej dzielnicy Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” 31 grudnia 1920**^[15]
Lp.	Gniazdo	Data założenia	Liczba członków
1	Katowice	15 marca 1896	120
2	Załęże	15 kwietnia 1911	125
3	Bogucice	15 czerwca 1911	142
4	Siemianowice	5 kwietnia 1914	119
5	Ligota	7 marca 1920	100
6	Mała Dąbrówka	12 stycznia 1919	156
7	Michałkowice	22 lutego 1920	157
8	Bytków	5 kwietnia 1920	60
9	Dąb-Józefowiec	12 lutego 1912	113
10	Katowicka Hałda	13 stycznia 1919	117
11	Załęska Hałda	29 stycznia 1920	80
12	Przełajka	13 maja 1920	64
		Liczba członków ogółem	1347

Okręg VII

Okręg pszczyński/mikołowski pod kierownictwem Józefa Wesołego. Podlegało mu 21 lokalnych gniazd (razem z tyskim), w których skład wchodziło w sumie 1090 członków (nie licząc Tychów).

**VII (mikołowski/pszczyński) okręg śląskiej dzielnicy Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” 31 grudnia 1920**^[16]
Lp.	Gniazdo	Data założenia	Liczba członków
1	Tychy (od 1921^[17], wcześniej w okręgu katowickim^[18])	1912 (nielegalne)^[5], grudzień 1918 (legalne^[6])
2	Czułów	27 czerwca 1920	34
3	Kamionka	4 lipca 1920	30
4	Kostuchna	1 maja 1920	114
5	Łaziska Górne	14 lipca 1920	59
6	Łaziska Średnie	19 września 1920	88
7	Mikołów	29 marca 1919	30
8	Piotrowice	15 maja 1920	30
9	Podlesie	1 czerwca 1920	51
10	Urbanowice	11 kwietnia 1920	69
11	Wartogłowiec	1 sierpnia 1920	40
12	Wyry	18 stycznia 1919	50
13	Ćwiklice	1 sierpnia 1920	40
14	Goczałkowice	27 maja 1920	59
15	Góra	14 sierpnia 1920	58
16	Jankowice	29 sierpnia 1920	46
17	Kobiór	1 sierpnia 1920	80
18	Łąka	5 sierpnia 1920	80
19	Miedźna	31 lipca 1920	39
20	Międzyrzecze	31 lipca 1920	44
21	Pszczyna	23 czerwca 1920	69
		Liczba członków ogółem	1090 (bez gniazda w Tychach)

**VII (pszczyński) okręg śląskiej dzielnicy Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w 1929**^[7]
Lp.	Gniazdo	Data założenia	Liczba członków
1	Czułów	27 czerwca 1920
2	Kamionka	4 lipca 1920
3	Kostuchna	1 maja 1920
4	Mikołów	29 marca 1919
5	Łaziska Średnie	19 września 1920
6	Piotrowice	15 maja 1920
7	Podlesie	1 czerwca 1920
8	Tychy	1912 (nielegalne), grudzień 1918 (legalne)
9	Wyry	18 stycznia 1919
		Liczba członków ogółem	324

Okręg VIII

Okręgowi rybnickiemu towarzystwa „Sokół” pod kierownictwem Freda Nowaka podlegało 15 lokalnych gniazd, w skład których wchodziło w sumie 666 członków.

**VIII (rybnicki) okręg śląskiej dzielnicy Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” 31 grudnia 1920**^[19]
Lp.	Gniazdo	Data założenia	Liczba członków
1	Rybnik	21 grudnia 1919	65
2	Czerwionka	8 grudnia 1919	70
3	Niedobczyce	25 stycznia 1920	42
4	Rydułtowy	25 marca 1920	101
5	Jejkowice	28 marca 1920	36
6	Żory	28 marca 1920	39
7	Chwałowice	19 maja 1920	42
8	Boguszowice	16 maja 1920	12
9	Paruszowice	15 maja 1920	23
10	Świerklany	30 maja 1920	19
11	Górny Niewiadom	13 czerwca 1920	26
12	Knurów	19 marca 1919	50
13	Czernica	23 maja 1920	56
14	Michałkowice	17 sierpnia 1920	35
15	Radziejów	4 lipca 1920	50
		Liczba członków ogółem	666

Okręg IX

Okręg wodzisławski utworzono z części okręgu rybnickiego w 1920 r. Kierownikiem był Józef Michalski^[20]

**XIII (wodzisławski) okręg śląskiej dzielnicy Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w 1920**^[20]
Lp.	Miejscowość	Data założenia	Liczba członków
1	Wodzisław
2	Biertułtowy
3	Gołkowice
4	Radlin
5	Czyżowice
6	Kopalnia Emma
7	Godów
8	Marklowice
9	Moszczenica
10	Mszana
11	Pszów
12	Skrzyszów
13	Łaziska
		Liczba członków ogółem	579

Okręg X

**X (cieszyński) okręg śląskiej dzielnicy Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w 1929**^[7]
Lp.	Miejscowość	Gniazdo	Data założenia	Liczba członków
1	Bielsko
2	Chybie
3	Cieszyn	TG Sokół w Cieszynie	24 października 1891
4	Dziedzice	TG Sokół w Dziedzicach	czerwiec 1905
5	Goczałkowice		27 maja 1920
6	Jasienica
7	Kaczyce
8	Łąka		5 sierpnia 1920
9	Pszczyna	TG Sokół w Pszczynie	23 czerwca 1920
10	Skoczów
11	Strumień
12	Ustroń
13	Wisła Wielka
14	Zabrzeg
15	Zarzecze
16	Zebrzydowice
			Liczba członków ogółem	1246

Przypisy

↑ „Srebrna księga Sokolstwa Polskiego na Śląsku”, s. 25 rozdział. „Aforyzmy sokole”, nakł. Wydziału Dzielnicy Śląskiej; drukiem „Katolika” Bytom 1920.
↑ Wincenty Ogrodziński 1937 ↓, s. 35.
↑ „Srebrna księga Sokolstwa Polskiego na Śląsku”, s. 24 rozdział. „Z dziejów Sokolstwa Polskiego na Śląsku”, nakł. Wydziału Dzielnicy Śląskiej; drukiem „Katolika” Bytom 1920.
↑ „Srebrna księga Sokolstwa Polskiego na Śląsku”, nakł. Wydziału Dzielnicy Śląskiej; drukiem „Katolika”, Bytom 1920, s. 30.
↑ ^a ^b Słownik biograficzny ziemi pszczyńskiej, red. Alojzy Lysko (i in.), Pszczyna 1995, s. 149.
↑ ^a ^b Franciszek Szymiczek, Stanisław Krzyżowski, w: Polski Słownik Biograficzny, t. XV, Wrocław–Warszawa–Kraków 1970, s. 627.
↑ ^a ^b ^c Praca zbiorowa 1930 ↓, s. 21.
↑ „Encyklopedia powstań śląskich”, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1982, s. 561-564, hasło „Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”! («»?)”.
↑ VIII Zlot Sokolstwa w Katowicach w 1937 r. Zorganizowany w 70. rocznicę utworzenia Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” oraz 15. rocznicy powrotu Śląska do Macierzy Polskiej.
↑ „Encyklopedia powstań śląskich”, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1982, str. 360, hasło „Orędzie Sokole”.
↑ „Srebrna księga Sokolstwa Polskiego na Śląsku”, nakł. Wydziału Dzielnicy Śląskiej; drukiem „Katolika”, Bytom 1920.
↑ „Encyklopedia powstań śląskich”, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1982, s. 516, hasło „Sokół na Śląsku”.
↑ Wincenty Ogrodziński 1937 ↓.
↑ „Orędzie Sokole”, nr4. 1921 rok.
↑ ^a ^b „Encyklopedia powstań śląskich”, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1982, s. 562, hasło „Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” – dzielnica Śląska”.
↑ „Encyklopedia powstań śląskich”, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1982, s. 563, 564, 577, hasło „Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” – dzielnica Śląska” i „Tychy”.
↑ Wincenty Ogrodziński, Dzieje Dzielnicy Śląskiej „Sokoła”, Katowice 1937, s. 154.
↑ Wincenty Ogrodziński, op. cit., s. 131, 144.
↑ „Encyklopedia powstań śląskich”, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1982, s. 563, hasło „Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” – dzielnica Śląska”.
↑ ^a ^b P. Hojka, Czas zmian. Wodzisław i ziemia wodzisławska pomiędzy Cesarstwem Niemieckim a II Rzeczpospolitą, Wodzisław Śląski 2018, ISBN 978-83-941590-5-4

Bibliografia

Wincenty Ogrodziński: Dzieje Dzielnicy Śląskiej "Sokoła". Katowice: TG Sokół w Katowicach, 1937.
Srebrna księga Sokolstwa Polskiego na Śląsku, nakł. Wydziału Dzielnicy Śląskiej; drukiem Katolika, Bytom 1920.
Orędzie Sokole, nr4. 1921 rok.
Encyklopedia powstań śląskich, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1982, s. 561-564, hasło Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”.
Hojka Piotr, Czas zmian. Wodzisław i ziemia wodzisławska pomiędzy Cesarstwem Niemieckim a II Rzeczpospolitą, Wodzisław Śląski 2018, ISBN 978-83-941590-5-4.
Studia śląskie, Tomy 40-41, Seweryn Wysłouch, Instytut Śląski, 1982.
Praca zbiorowa: Jedniodniówka z okazji 25 lecia "Sokoła" w Dziedzicach 1905-1930. Dziedzice: TG Sokół w Dziedzicach, 1930.

Linki zewnętrzne

Zlot Sokolstwa Polskiego w Katowicach w 1937 roku w bazie Repozytorium Cyfrowego Filmoteki Narodowej – kronika PAT.

[1] „Srebrna księga Sokolstwa Polskiego na Śląsku”, s. 25 rozdział. „Aforyzmy sokole”, nakł. Wydziału Dzielnicy Śląskiej; drukiem „Katolika” Bytom 1920.

[CITEREFWincenty_Ogrodziński193735-2] Wincenty Ogrodziński 1937 ↓, s. 35.

[3] „Srebrna księga Sokolstwa Polskiego na Śląsku”, s. 24 rozdział. „Z dziejów Sokolstwa Polskiego na Śląsku”, nakł. Wydziału Dzielnicy Śląskiej; drukiem „Katolika” Bytom 1920.

[4] „Srebrna księga Sokolstwa Polskiego na Śląsku”, nakł. Wydziału Dzielnicy Śląskiej; drukiem „Katolika”, Bytom 1920, s. 30.

[pszczyna-5] Słownik biograficzny ziemi pszczyńskiej, red. Alojzy Lysko (i in.), Pszczyna 1995, s. 149.

[psb-6] Franciszek Szymiczek, Stanisław Krzyżowski, w: Polski Słownik Biograficzny, t. XV, Wrocław–Warszawa–Kraków 1970, s. 627.

[CITEREFPraca_zbiorowa193021-7] Praca zbiorowa 1930 ↓, s. 21.

[8] „Encyklopedia powstań śląskich”, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1982, s. 561-564, hasło „Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”! («»?)”.

[9] VIII Zlot Sokolstwa w Katowicach w 1937 r. Zorganizowany w 70. rocznicę utworzenia Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” oraz 15. rocznicy powrotu Śląska do Macierzy Polskiej.

[10] „Encyklopedia powstań śląskich”, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1982, str. 360, hasło „Orędzie Sokole”.

[11] „Srebrna księga Sokolstwa Polskiego na Śląsku”, nakł. Wydziału Dzielnicy Śląskiej; drukiem „Katolika”, Bytom 1920.

[12] „Encyklopedia powstań śląskich”, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1982, s. 516, hasło „Sokół na Śląsku”.

[CITEREFWincenty_Ogrodziński1937-13] Wincenty Ogrodziński 1937 ↓.

[14] „Orędzie Sokole”, nr4. 1921 rok.

[Opolu_1982-15] „Encyklopedia powstań śląskich”, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1982, s. 562, hasło „Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” – dzielnica Śląska”.

[16] „Encyklopedia powstań śląskich”, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1982, s. 563, 564, 577, hasło „Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” – dzielnica Śląska” i „Tychy”.

[17] Wincenty Ogrodziński, Dzieje Dzielnicy Śląskiej „Sokoła”, Katowice 1937, s. 154.

[18] Wincenty Ogrodziński, op. cit., s. 131, 144.

[19] „Encyklopedia powstań śląskich”, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1982, s. 563, hasło „Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” – dzielnica Śląska”.

[Hojka-20] P. Hojka, Czas zmian. Wodzisław i ziemia wodzisławska pomiędzy Cesarstwem Niemieckim a II Rzeczpospolitą, Wodzisław Śląski 2018, ISBN 978-83-941590-5-4

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]