Górny Śląsk (prowincja)

Prowincja Górny Śląsk
Provinz Oberschlesien
	Prowincja niemiecka
	1919–1938; 1941–1945
Herb	Flaga
Państwo	III Rzesza
Siedziba	Opole (1919–1938); Katowice (1941–1945)
Powierzchnia	(lata 1919–1938) 9702 km²
Populacja (1933); • liczba ludności	; 1 482 765
• gęstość	152,8 os./km²
Języki urzędowe	niemiecki
	Położenie na mapie;
	Multimedia w Wikimedia Commons

Prowincja Górny Śląsk (niem. Provinz Oberschlesien) – prowincja niemiecka utworzona w październiku 1919 roku przez władze Niemiec na terenach Górnego Śląska, które były wówczas pod władaniem Niemiec. Istniała w latach 1919–1938 i 1941–1945^[1].

Górny Śląsk w latach 1939–1945 na tle ziem polskich okupowanych przez III Rzeszę

Historia

1919–1938

Prowincja Górny Śląsk ze stolicą w Opolu powstała mocą ustawy z 14 października 1919 roku^[2] poprzez podniesienie ówczesnej rejencji opolskiej (która wraz z wrocławską i legnicką stanowiła prowincję Śląsk) do rangi oddzielnej, nowej prowincji. Prowincja została utworzona z interesu politycznego, przed plebiscytem ustanowionym na mocy traktatu wersalskiego, mającym zadecydować o przynależności państwowej tego terytorium. Stąd większość kompetencji nowej prowincji pozostała tymczasowo w gestii Zarządu Prowincjonalnego Dolny Śląsk we Wrocławiu, będącego bezpośrednią kontynuacją identycznego organu prowincji Śląsk. W wyniku plebiscytu i powstań śląskich dokonano podziału, przy państwie niemieckim pozostało od czerwca 1922 roku 91% pierwotnego obszaru tej prowincji. Po podziale Górnego Śląska 3 września 1922 roku w referendum ludowym w rejencji opolskiej odrzucono koncepcję utworzenia odrębnego górnośląskiego kraju związkowego w granicach tzw. Republiki Weimarskiej, przy bezwzględnej i zdecydowanej agitacji przeciw tej koncepcji „za” oddano tylko 9% głosów^[3]. Prowincja pozostała częścią kraju związkowego Prusy. Podział Górnego Śląska w 1922 roku spowodował utratę na rzecz Polski wschodnich powiatów lub ich części, które wraz z powiatami bielskim i cieszyńskim utworzyły autonomiczne województwo śląskie.

Od 1 czerwca 1926 roku do likwidacji w 1938 r. prowincja Górny Śląsk posiadała własny herb, zaprojektowany przez znanego niemieckiego heraldyka i grafika Otto Huppa. Herb (pole błękitne) symbolizował oderwanie części Górnego Śląska (uszczerbiony złoty orzeł bez ogona i szponów) oraz główne gałęzie gospodarki prowincji: rolnictwo (złote ostrze kosy) i górnictwo (złote pyrlik i żelazko).

W 1938 roku prowincja górnośląska została zlikwidowana, a jej teren włączono do odtworzonej prowincji Śląsk.

1941–1945

Cmentarz w Bielefeld. Herby ziem utraconych przez Niemcy po II wojnie światowej. Na rzecz Polski i ZSRR: Prusy Wschodnie, na rzecz Polski: Gdańsk, Prusy Zachodnie, Pomorze, Brandenburgia Wschodnia, Dolny Śląsk, Górny Śląsk i na rzecz Czechosłowacji: Kraj Sudetów

Po zajęciu polskiej części Górnego Śląska przez Niemców we wrześniu 1939 roku, władzę ustawodawczą i wykonawczą na tym terenie wykonywał od 4 września do 26 października 1939 roku Chef der Zivilverwaltung(inne języki) – Grenzschutz-Abschnitts-Kommando. W dniu 26 października 1939 roku utworzono Rejencję Katowicka, która od 1 kwietnia 1940 roku została powiększona o powiaty miejskie Bytom, Gliwice i Zabrze oraz powiaty ziemskie bytomski i gliwicki z niemieckiej części Górnego Śląska.

W dniu 18 stycznia 1941 roku reaktywowano prowincję Górny Śląsk (Provinz Oberschlesien), a 1 lutego 1941 roku utworzono nowy okręg NSDAP Górny Śląsk (Gau Oberschlesien), którymi kierował Fritz Bracht, dzierżąc w jednym ręku władzę polityczną, z ramienia NSDAP (Gauleiter) i państwową (Oberpräsident). Prowincja Górny Śląsk ze stolicą w Katowicach dzieliła się na dwie rejencje: katowicką (11 powiatów ziemskich i 6 miejskich) i opolską (14 powiatów ziemskich i 3 miejskie). Obejmowała 9 nowych powiatów w porównaniu do okresu sprzed podziału Górnego Śląska w 1922 roku (będziński, bielski, blachowniański, chrzanowski, cieszyński, olkuski, Sosnowiec, zawierciański i żywiecki)^[2]^[4]^[5].

Oddzielny Związek Prowincjonalny Górny Śląsk w Katowicach (Provinzialverband) powstał dopiero 1 kwietnia 1942 roku. Do tego czasu samorząd na Górnym Śląsku sprawował Zarząd Prowincjonalny Dolny Śląsk we Wrocławiu (Provinzverwaltung). Na czele Zarządu Prowincjonalnego stał Nadprezydent (Oberpräsident(inne języki)) Oberpräsident der Provinz Oberschlesien, który miał władzę administracji samorządowej i państwowej oraz jednocześnie był władzą polityczną – partyjną prowincji, Kierownikiem (NSDAP) Gau (okręgu) (Gauleiter (der NSDAP) von Oberschlesien). Zastępcą nadprezydenta w sprawach samorządowych był starosta krajowy (Landeshauptmann), nazywany w polskim nazewnictwie również dyrektorem krajowym. Organem doradczym nadprezydenta była Rada Prowincjonalna (Provinzialrat), w której skład oprócz nadprezydenta wchodzili z urzędu mieszkający w prowincji radcy stanu, prezesi rejencji, starosta krajowy oraz osoby wytypowane spośród powiatowych kierowników (Kreisleiter) NSDAP^[2]. (Okręg) Gau Górny Śląsk (Gau Oberschlesien), Zarząd Prowincjonalny Górny Śląsk (Provinzverwaltung Oberschlesien), Związek Prowincjonalny Górny Śląsk (Provinzialverband Oberschlesien) i Rada Prowincjonalna Górny Śląsk (Provinzialrat Oberschlesien), pełniły funkcje do 1945 r., do zawojowania terytorium prowincji Górny Śląsk przez Armię Czerwoną.

Po przegraniu przez Rzeszę Wielkoniemiecką II wojny światowej zrealizowano postanowienia tzw. Wielkiej Trójki m.in. o przekazaniu tego regionu Polsce.

Nadprezydenci prowincji górnośląskiej

1919–1922: Joseph Bitta, Zentrum
1923–1929: Alfons Proske, Zentrum
1929–1933: Hans Lukaschek, Zentrum
1933–1934: Helmuth Brückner, NSDAP^[6]
1935–1938: Josef Wagner, NSDAP^[6]
1941–1945: Fritz Bracht, NSDAP^[6]

Podział administracyjny

Podział administracyjny prowincji Górny Śląsk, mapa z 1943 roku

Prowincja Górny Śląsk była w okresie II wojny światowej podzielona w sposób następujący^[7]:
Powiaty miejskie – (Stadtkreise) (9)

Bytom (Beuthen O.S.) – rejencja katowicka
Gliwice (Gleiwitz) – rejencja katowicka
Katowice (Kattowitz) – miasto prowincjonalne prowincji Górny Śląsk i miasto rejencyjne rejencji Katowice
Królewska Huta (Königshütte O.S.) – rejencja katowicka
Nysa (Neisse) – rejencja opolska
Opole (Oppeln) – miasto rejencyjne rejencji Opole
Racibórz (Ratibor) – rejencja opolska
Sosnowiec (Sosnowitz) – rejencja katowicka
Zabrze (Hindenburg O.S.) – rejencja katowicka

Powiaty ziemskie (Landkreise) (25)

będziński (Bendsburg) – rejencja katowicka
bielski (Bielitz) – rejencja katowicka
blachowniański (Blachstädt) – rejencja opolska
chrzanowski (Krenau) – rejencja katowicka
cieszyński (Teschen) – rejencja katowicka
bytomsko-tarnogórski (Beuthen-Tarnowitz) (z siedzibą w Tarnowskich Górach) – rejencja katowicka
głubczycki (Leobschütz) – rejencja opolska
grodkowski (Grottkau) – rejencja opolska
katowicki (Kattowitz) – rejencja katowicka
kluczborski (Kreuzburg) – rejencja opolska
kozielski (Cosel) – rejencja opolska
lubliniecki (Loben) – rejencja opolska
niemodliński (Falkenberg O.S.) – rejencja opolska
nyski (Neisse) – rejencja opolska
oleski (Rosenberg O.S.) – rejencja opolska
olkuski (Ilkenau) – rejencja katowicka
opolski (Oppeln) – rejencja opolska
prudnicki (Neustadt O.S.) – rejencja opolska
pszczyński (Pleß) – rejencja katowicka
raciborski (Ratibor) – rejencja opolska
rybnicki (Rybnik) – rejencja katowicka
strzelecki (wielkostrzelecki) (Groß Strehlitz) – rejencja opolska
toszecko-gliwicki (Tost-Gleiwitz) (z siedzibą w Gliwicach) – rejencja katowicka
zawierciański (Warthenau) – rejencja opolska
żywiecki (Saybusch) – rejencja katowicka

Zobacz też

Śląsk

Przypisy

↑ Grundriss zur deutschen Verwaltungsgeschichte 1815–1945. Reihe A, Preussen. Bd. 4, Schlesien / bearb. von Dieter Stuttgen, Helmut Neubach, Walther Hubatsch. Johann Gottfried Herder-Institut, Marburg 1976.
↑ ^a ^b ^c Z.Z. Boda-Krężel Z.Z., J.J. Osojca J.J., Zarząd Prowincjonalny Górnego Śląska w Katowicach, (opis zespołu archiwalnego), 1958 [dostęp 2019-10-14] .
↑ Marek Masnyk, Ruch polski na Śląsku Opolskim w latach 1922–1939, Instytut Śląski w Opolu, 1989, s. 12.
↑ Ryszard Kaczmarek, Pod rządami gauleiterów. Elity i instancje władzy w rejencji katowickiej w latach 1939–1945. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1998, s. 21–23.
↑ Ryszard Kaczmarek, Górny Śląsk podczas II wojny światowej. Między utopią niemieckiej wspólnoty narodowej a rzeczywistością okupacji na terenach wcielonych do Trzeciej Rzeszy. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2006, s. 97 i nast.
↑ ^a ^b ^c Również gauleiter NSDAP na Górnym Śląsku.
↑ KonradK. Schwierskott KonradK., Deutscher Schulatlas. Heimatteil Gau Oberschlesien, hrsg. von der Reichsstelle für das Schul- und Unterrichtsschrifttum, Breslau, W. Crüwell 1943 .

[:0-1] Grundriss zur deutschen Verwaltungsgeschichte 1815–1945. Reihe A, Preussen. Bd. 4, Schlesien / bearb. von Dieter Stuttgen, Helmut Neubach, Walther Hubatsch. Johann Gottfried Herder-Institut, Marburg 1976.

[:1-2] Z.Z. Boda-Krężel Z.Z., J.J. Osojca J.J., Zarząd Prowincjonalny Górnego Śląska w Katowicach, (opis zespołu archiwalnego), 1958 [dostęp 2019-10-14] .

[3] Marek Masnyk, Ruch polski na Śląsku Opolskim w latach 1922–1939, Instytut Śląski w Opolu, 1989, s. 12.

[4] Ryszard Kaczmarek, Pod rządami gauleiterów. Elity i instancje władzy w rejencji katowickiej w latach 1939–1945. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1998, s. 21–23.

[5] Ryszard Kaczmarek, Górny Śląsk podczas II wojny światowej. Między utopią niemieckiej wspólnoty narodowej a rzeczywistością okupacji na terenach wcielonych do Trzeciej Rzeszy. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2006, s. 97 i nast.

[:2-6] Również gauleiter NSDAP na Górnym Śląsku.

[7] KonradK. Schwierskott KonradK., Deutscher Schulatlas. Heimatteil Gau Oberschlesien, hrsg. von der Reichsstelle für das Schul- und Unterrichtsschrifttum, Breslau, W. Crüwell 1943 .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]