Marchia Graniczna Poznańsko-Zachodniopruska
Marchia Graniczna Poznańskie-Prusy Zachodnie, Pogranicze poznańsko-zachodniopruskie (niem. Grenzmark Posen-Westpreußen) – prowincja Prus w latach 1922–1938 utworzona z części Prus Zachodnich i Prowincji Poznańskiej, które nie powróciły do Polski po traktacie wersalskim. Stolicą prowincji była Piła. W 1933 roku prowincja miała powierzchnię 7695 km² i liczyła 337 578 mieszkańców.
| 1922–1938 | |||||
| |||||
| Stolica | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Data powstania |
1922 | ||||
| Data likwidacji |
1938-10-01 | ||||
| Powierzchnia |
7,695 km² | ||||
| Populacja (1925) • liczba ludności |
| ||||
| • gęstość |
43.2 os./km² | ||||
Położenie na mapie
| |||||
Historia
edytujPo wybuchu powstania wielkopolskiego większa część prowincji poznańskiej znalazła się w rękach polskich. Pozostałe w rękach niemieckich części prowincji, obawiając się przymusowego wcielenia do Polski na mocy postanowień traktatu pokojowego, zaczęły w tej sytuacji optować za zmianą swojej przynależności administracyjnej. Jako pierwsze swoje zamiary w tym względzie zadeklarowały władze powiatów Leszno, Rawicz i Wschowa, które 4 stycznia 1919 wyraziły zamiar połączenia się z prowincją śląską. W ślad za tym zamiar przyłączenia do prowincji brandenburskiej ogłosiły powiaty babimojski, międzychodzki, międzyrzecki, nowotomyski, skwierzyński i wieleński. W celu zapewnienia władzy administracyjnej dla obszarów znajdujących się nadal pod kontrolą niemiecką, 20 stycznia 1919 prezydent rejencji bydgoskiej Friedrich von Bülow został upoważniony do przejęcia obowiązków nadprezydenta prowincji i prezydenta prowincji poznańskiej.
Ostateczny kształt granic państwowych określił podpisany w czerwcu 1919 Traktat wersalski, który usankcjonował podział ziem Prowincji Poznańskiej, a ponadto pozbawił Prusy większej części prowincji zachodniopruskiej (Pomorza Gdańskiego). Z pozostałych przy Prusach terenów rozporządzeniem pruskiego ministra spraw wewnętrznych z 2 sierpnia 1919 postanowiono utworzyć tymczasową administrację pod nazwą Regierungsstelle für den Verwaltungsbezirk Grenzmark Westpreußen-Posen. Decyzja ta była jednocześnie przekreśleniem wcześniejszej decyzji rządu Prus z 1 lipca 1919 o rozparcelowaniu przedmiotowego obszaru między sąsiednie prowincje (Wschowa miała trafić do prowincji dolnośląskiej, Człuchów, Złotów i Wałcz do prowincji pomorskiej, pozostałe powiaty wraz z Piłą do Brandenburgii, projekty te rozważano zresztą jeszcze w latach 1920–1922). Kontrowersje co do powołania nowej jednostki administracyjnej istniały zresztą również na miejscu[1], np. sejmik powiatu złotowskiego opowiedział się w tym czasie za przyłączeniem do prowincji pomorskiej. Również prezydent rejencji Bülow, mając na względzie trudności towarzyszące powstaniu w 1905 rejencji olsztyńskiej, proponował włączenie powiatów złotowskiego i człuchowskiego do rejencji koszalińskiej w prowincji pomorskiej, natomiast pozostałych powiatów do rejencji frankfurckiej. Pomimo tych obiekcji, 21 listopada 1919 utworzono w Pile filię rejencji bydgoskiej, którą w końcu stycznia 1920 przekształcono w Verwaltungsbezirk Schneidemühl/Regierungsstelle Schneidemühl.
Dla nowej jednostki administracyjnej przewidywano początkowo nazwę Westpreussisch – Posensches Grenzland (Pogranicze Zachodnioprusko-Poznańskie, którą zasugerował ostatni nadprezydent Prus Zachodnich Bernhard Schnackenburg). 11 stycznia 1921 dla rejencji przyjęto jednak nazwę Grenzmark Posen – Westpreussen (chodziło o to, by w obrębie Niemiec figurowały nazwy "Poznań" i "Prusy Zachodnie"[2]). 13 marca 1922 do pruskiego Landtagu wpłynął projekt ustawy o ustanowieniu tu także prowincji (Gesetz über die Neuordnung der kommunalen Verfassung und Verwaltung in der Ostmark). W lipcu 1922 po kilkukrotnych czytaniach i debatach ustawa ta została przyjęta[3], a następnie, w dniu 21 lipca 1922 podpisana przez prezydenta Rzeszy Eberta. Na jej mocy utworzono prowincję, której organem przedstawicielskim – na wzór innych prowincji pruskich prowincji – został 30-osobowy Provinziallandtag. Stolicą Marchii – po sporach lokalizacyjnych z Wałczem – stała się Piła, aczkolwiek starosta krajowy prowincji i zarząd rejencji pilskiej do 1929 urzędowali budynkach prowincjonalnego zakładu dla obłąkanych w Obrzycach (niem. Obrawalde) pod Międzyrzeczem, tu też do 1928 odbywały się sesje landtagu.
W skład prowincji weszły powiaty: babimojski, wschowski, międzyrzecki, skwierzyński, notecki (pozostawione przy Rzeszy fragmenty powiatów Chodzież, Czarnków i Wieleń) oraz miasto Piła z dotychczasowej prowincji poznańskiej, a także powiaty złotowski, człuchowski i wałecki z prowincji zachodniopruskiej: razem 7695,24 km kw. z 24 miastami (w 1936 przybyło kolejne, Krzyż) i 390 gminami.
Z uwagi na absurdalny kształt tego tworu administracyjnego (3 części nie posiadające ze sobą połączenia), 1 października 1938 na mocy ustaw z 21 marca i 2 września 1938[4] prowincję zniesiono. Jej obszar podzielono między Śląsk (Wschowa oraz południowa część powiatu babimojskiego), Brandenburgię (Babimost, Międzyrzecz i Skwierzyna) i Pomorze. W Pile pozostawiono siedzibę rejencji, do której przyłączono powiaty choszczeński i strzelecki, a w 1938 przejściowo także myśliborski[5] (z rejencji frankfurckiej Brandenburgii) oraz drawski i szczecinecki (z rejencji koszalińskiej Pomorza). Dla zachowania tradycji byłej prowincji, rejencja pilska została przemianowana na Grenzmark Posen-Westpreußen. Samodzielność prowincji stała się iluzoryczna już wcześniej, kiedy to w związku z przejęciem władzy w Niemczech przez nazistów zmuszono do ustąpienia mianowanego wcześniej na stanowisko nadprezydenta Hansa von Meibom, a jego miejsce zajął Gauleiter Brandenburgii Wilhelm Kube, w wyniku czego powstała unia personalna urzędów nadprezydentów Brandenburgii i Marchii Granicznej.
Podział administracyjny
edytujStolica: Schneidemühl (Piła)
Prowincja składała się z jednej rejencji – rejencji pilskiej (Regierungsbezirk Schneidemühl).
1 stycznia 1938 w skład prowincji wchodziły następujące powiaty:
Powiat grodzki (Stadtkreis):
- Schneidemühl (Piła)
Powiaty ziemskie (Landkreis):
- Bomst (Babimost)
- Deutsch Krone (Wałcz)
- Flatow (Złotów)
- Fraustadt (Wschowa)
- Meseritz (Międzyrzecz)
- Netzekreis (Powiat notecki)
- Schlochau (Człuchów)
- Schwerin (Warthe) (Skwierzyna)
Nadprezydenci prowincji Marchia Graniczna
edytuj| Lata urzędowania | Nadprezydent | Lata życia |
|---|---|---|
| 1922–1933 | Friedrich von Bülow | 1868-1936 |
| 1933–1934 | Hans von Meibom[6] (komisarycznie) | 1879-1960 |
| 1935–1936 | Wilhelm Kube (komisarycznie) | 1887-1943 |
| 1936–1938 | Emil Stürtz | 1892-1945 |
Po 1945 r.
edytujPo przejęciu obszarów byłej Marchii przez Polskę, jej dziwaczny kształt sprzed 1938 pozostał widoczny w granicach powiatów, które do końca 1950 roku pozostały niezmienione[7]. Powiaty te w 1946 podzielono między dwa województwa. Północne powiaty człuchowski, złotowski i wałecki weszły w skład nowo utworzonego województwa szczecińskiego, natomiast pozostałe powiaty – w trzech oddzielonych od siebie grupach – przyłączono do województwa poznańskiego: a) grupa północna, składająca się z miasta Piły i powiatu trzcianeckiego (dawny Netzekreis), który szybko przemianowano na powiat pilski; b) grupa zachodnia, składająca się z powiatów skwierzyńskiego, międzyrzeckiego i wąskiego babimojskiego; oraz grupa południowa, składająca się z maleńkiego powiatu wschowskiego (dwie gminy i dwa miasta)[8]. Powiat babimojski był ponadto powiatem niesamodzielnym, traktowanym de facto jako obwód babimojski, podlegający staroście i wydziałowi powiatowemu w Wolsztynie[9].
6 lipca 1950 powiaty grupy północnej weszły w skład nowo utworzonego województwa koszalińskiego, a powiaty grup zachodniej i południowej w skład nowo utworzonego województwa zielonogórskiego[10]. Dawne granicy Marchii zatarły się w kolejnych latach przez serię przeobrażeń składowych jej byłych powiatów:
- 1 stycznia 1951 do powiatu babimojskiego włączono miasto Sulechów oraz gminy Cigacice, Krężoły i Trzebiechów z powiatu świebodzińskiego oraz gminy Bojadła i Kolsko z powiatu zielonogórskiego, po czym siedzibę powiatowej rady narodowej w Sulechowie a nazwę powiatu zmieniono na powiat sulechowski[11].
- 22 sierpnia 1953 zmieniono granice powiatu człuchowskiego, włączając części gmin Brzezie, Cierznie i Łoża oraz miast Czarne i Lędyczek do powiatu szczecineckiego, a miasto Lędyczek do powiatu złotowskiego[12].
- 1 stycznia 1955 maleńki powiat wschowski powiększono o miasto Sława Śląska i gromady Sława Śląska, Stare Strącze, Lipinki i Krzepielów z powiatu głogowskiego oraz gromady Ciosaniec i Łupica z powiatu sulechowskiego; równocześnie powiększono powiat skwierzyński o gromadę Murzynowo z powiatu gorzowskiego[13].
- 31 grudnia 1961 zniesiono powiat skwierzyński. Skwierzyna oraz gromady Murzynowo, Świniary i Trzebiszewo weszły w skład powiatu gorzowskiego, natomiast gromady Bledzew, Goraj, Przytoczna, Rokitno i Sokola Dąbrowa zostały włączone do powiatu międzyrzeckiego (gromady Chełmsko i Wierzbno zniesiono tego samego dnia)[14].
Zobacz też
edytuj- Pogranicze – powieść Eugeniusza Paukszty z 1961 o losach Polaków w Marchii
Przypisy
edytuj- ↑ Warto zaznaczyć, że proponowano także dalsze funkcjonowanie odrębnych prowincji poznańskiej (mającej składać się z powiatów babimojskiego, międzyrzeckiego, noteckiego i skwierzyńskiego) oraz zachodniopruskiej (powiaty człuchowski, wałecki i złotowski) – zob. Oswald Jannermann Entstehung und Auflösung der „Grenzmark Posen-Westpreußen“.
- ↑ Jerzy Topolski, Wielkopolska przez wieki, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2018, s. 258, ISBN 978-83-7976-948-3.
- ↑ Preußische Gesetzsammlung (PrGesS) 1922, Seite 171-177.
- ↑ PrGesS 1938, Seite 29 i PrGesS 1938, Seite 89 za Miron Urbaniak: Kolej Skwierzyna – Stare Bielice (Krzyż). Łódź: Wydawnictwo Księży Młyn, 2013. ISBN 978-83-7729-162-7.
- ↑ Grenzmark Posen-Westpreußen.
- ↑ Dotychczasowy starosta międzyrzecki i członek polsko-niemieckiej komisji demarkacyjnej (wynegocjował zachowanie większości miasta Trzciel w Rzeszy), na skutek prowadzonej przez nazistów nagonki nie objął stanowiska nadprezydenta.
- ↑ .Polska: Mapa administracyjna, stan z dnia 3.XII.1950 r. do użytku służbowego. Główny Urząd Pomiarów Kraju / Państwowe Przedsiębiorstwo Fotogrametrii i Kartografii, Warszawa, 1950.
- ↑ Dz.U. z 1946 r. nr 28, poz. 177.
- ↑ Miejska Rada Narodowa i Zarząd Miejski w Babimoście.
- ↑ Dz.U. z 1950 r. nr 28, poz. 255.
- ↑ Dz.U. z 1950 r. nr 57, poz. 510.
- ↑ Dz.U. z 1953 r. nr 41, poz. 194.
- ↑ Dz.U. z 1954 r. nr 49, poz. 252.
- ↑ Dz.U. z 1961 r. nr 46, poz. 241.
Linki zewnętrzne
edytuj- Fabian Scheffczyk: Der Provinzialverband der preußischen Provinz Brandenburg (1933-1945), strona 86 i kolejne