Miguel de Cervantes

Miguel de Cervantes y Saavedra (ur. 29 września 1547 w Alcalá de Henares, zm. 23 kwietnia 1616 w Madrycie) – hiszpański pisarz renesansowy, najlepiej znany jako autor powieści El ingenioso hidalgo Don Quijote de la Mancha (Przemyślny szlachcic Don Kichote z Manczy).

Miguel de Cervantes

Data i miejsce urodzenia	29 września 1547 Alcalá de Henares
Data i miejsce śmierci	23 kwietnia 1616 Madryt
Narodowość	hiszpańska
Dziedzina sztuki	literatura piękna
Ważne dzieła
Przemyślny szlachcic Don Kichote z Manczy

Życiorys

Młodość

Kościół, gdzie został ochrzczony Cervantes, Alcalá de Henares

Data jego urodzin nie jest poświadczona, jednak ze względu na imię, jakie mu nadano, przypuszczalnie urodził się 29 września, w dzień św. Michała Archanioła. Wiadomo, że ochrzczono go 9 października 1547 w Alcalá de Henares. Przyszły pisarz pochodził ze zubożałej, ale znanej rodziny szlacheckiej. Dziadkiem pisarza był pochodzący z Kordoby don Juan de Cervantes, prawnik z wykształcenia, który doszedł do stanowiska corregidora. Porzucił on swoją żonę i rodzinę. Ojcem Miguela był Rodrigo de Cervantes – medyk i cyrulik, a matką doṅa Leonor de Cortinas. Miguel był czwarty z siedmiorga rodzeństwa. W 1551 roku rodzina Miguela przeniosła się z Alcalá de Henares do Valladolid, a w 1553, po opuszczeniu przez Rodrigo więzienia, do którego trafił za niespłacone długi, rodzina przeniosła się do Kordoby. Miguel przez dwa lata uczył się w szkole prowadzonej przez Alonso de Vieras, a potem w kolegium jezuickim. W 1564 mieszkał w Sewilli, a od 1566 w Madrycie, pobierając nauki u znanego humanisty Juana Lopeza de Hoyos, który być może zaszczepił w Cervantesie miłość do literatury. W wyniku zranienia w zakazanym pojedynku Antonia de Sigura, skazany zaocznie Cervantes musiał uciekać z Madrytu, gdyż groził mu wyrok królewski obcięcia prawej ręki i dziesięciu lat wygnania. W 1569 r. dotarł do Rzymu.

Służba wojskowa

W Rzymie Cervantes był szambelanem na dworze Acquavivy, wkrótce jednak postanowił wstąpić do hiszpańskiego regimentu stacjonującego w Neapolu (który w owym czasie należał do korony hiszpańskiej). W słynnej bitwie w zatoce Lepanto (1571), w której walczył pod dowództwem don Juana de Austria, wykazał się dużą odwagą, stając do walki mimo dręczącej go gorączki. Za brawurę zapłacił dwiema ranami postrzałowymi, w pierś i strzaskaną lewą ręką, która pozostała nieruchoma do końca życia. Po bitwie szybko wrócił do czynnej służby. Przez dłuższy czas stacjonował w Neapolu, gdzie zapoznawał się z włoską literaturą.

Niewola

Zwolniony ze służby wojskowej po czterech latach, w drodze do kraju, został wzięty do niewoli przez berberyjskich korsarzy, którzy sprzedali go bejowi Algieru. Ponieważ miał ze sobą listy polecające od księcia de Sessa i Don Juana, cena okupu za niego była wyższa niż za przeciętnego chrześcijanina, a tym samym czas oczekiwania na wykupienie wydłużał się. Jednocześnie niewykluczone, że listy tak ważnych osób uratowały mu życie, gdy kilkakrotnie próbował ucieczki. Niewola trwała pięć lat; o jego obecności w Algierze wspominają co najmniej dwa źródła z tamtego okresu. Wydaje się, że dość krnąbrny jako niewolnik Cervantes był przez swych kolejnych właścicieli traktowany z pobłażaniem, a jego talent, zarówno przywódczy, jak i artystyczny, zyskał mu uznanie współtowarzyszy niedoli. Wreszcie w 1580 rodzina Cervantesa uzbierała 500 eskudów i Miguel został wykupiony, niemal w ostatniej chwili, bo jego ostatni właściciel przenosił się właśnie do Konstantynopola i zamierzał zabrać ze sobą wszystkich niesprzedanych niewolników.

Powrót i pierwsza powieść

Miguel de Cervantes Saavedra (Retratos de Españoles Ilustres, 1791)

W pierwszym okresie po uwolnieniu znów zaciągnął się do wojska i stacjonował w Portugalii, świeżo podbitej przez Filipa II. Wkrótce opuścił armię na zawsze i po romansie (którego owocem była córka) z młodą mężatką o nazwisku Ana de Villafranca ożenił się z młodszą od siebie o 18 lat Cataliną de Salazar y Palacios, właścicielką niewielkiego majątku ziemskiego w Esquivias, niewielkiej wiosce w La Manchy. Po kilku bezowocnych próbach zatrudnienia się na dworze Filipa II zrezygnował i postanowił żyć wyłącznie z literatury, do czego zresztą został niejako zmuszony, ponieważ euforia wywołana bitwą w zatoce Lepanto już dawno przeminęła, a jego zasługi wojenne poszły w zapomnienie, nie dając gratyfikacji, na które być może liczył. Utrzymywanie się z pisarstwa okazało się rzeczą bardzo trudną. Wkrótce napisał pierwszą powieść, romans pasterski Galatea, wydany w 1585, który dedykował przyjacielowi Acquavivy, być może z nadzieją, że ten roztoczy nad nim patronat.

Pierwsze dramaty

Był to okres bujnego rozkwitu hiszpańskiego teatru. Także Cervantes spróbował swych sił jako dramaturg. Z jego dzieł dramatycznych tego okresu zachowały się tylko dwie sztuki: El trato de Argel (Życie w Algierze) i tragedia z dziejów rzymsko-hiszpańskich Numancja (La Numancia). Jak twierdził, napisał w owym czasie kilkadziesiąt sztuk, w tym La confusa, którą uważał za najlepszą. Jednak jako autor dramatyczny Cervantes nie osiągnął powodzenia, choć, jak pisał po latach, jego sztuki zostały przyjęte przez publiczność „bez obrzucania aktorów warzywami”.

Poborca

Pomnik Cervantesa w Sewilli

Nędza zmusiła go w końcu do podjęcia innej pracy; otrzymał urząd komisarza do spraw zaopatrzenia Wielkiej Armady. Nie wiązało się to z łatwym życiem, ale dawało pewne możliwości, m.in. podróży po Andaluzji, których reminiscencje znalazły oddźwięk w jego późniejszych utworach. Jednakże problemy ze zbilansowaniem ksiąg i procesy z przełożonymi, którzy zarzucali mu złą wolę i działanie na szkodę Armady, sprowadziły nań wielkie przykrości i we wrześniu 1592 roku znalazł się w więzieniu, na szczęście tylko na kilka dni. W 1594 roku wyjechał do Madrytu i tam otrzymał posadę poborcy podatkowego, która choć nobilitująca w stosunku do poprzedniej, to jednak wiązała się z równie nieprzyjemnymi obowiązkami. Po zaledwie dwóch latach Cervantes odrzucił ten zaszczyt i wyjechał do Sewilli, gdzie oddał się swej ulubionej sztuce: poezji.

Poeta i prześmiewca

Mając za sobą wygrany w 1595 roku konkurs poetycki w Saragossie, Cervantes oddał się z lubością swej ulubionej acz nadal mało płatnej pracy. Dał się poznać jako prześmiewca piętnujący ludzkie przywary i nie lękający się krytykować i odbrązawiać znane postaci, jak choćby księcia Medinę Sidonię, nieudolnego wodza Wielkiej Armady. Satyryczny charakter ma także sonet Na katafalk Filipa II w Sewilli, napisany po śmierci króla w 1598 r., w którym pochwała wspaniałych uroczystości pogrzebowych skrywa gorzką kpinę.

Wkrótce doszło do prawnego epilogu problemów buchalteryjnych sprzed czterech lat i Cervantes znalazł się ponownie w więzieniu, tym razem na dłużej. Być może tam powziął zamiar napisania Don Kichota.

Don Quijote

Strona tytułowa pierwszego wydania (1605)

W 1604 roku, po kilku latach podróży i publikowania niewielkich utworów, Cervantes odsprzedał prawa do druku swojego największego dzieła Francisco de Roblesowi, tym samym pozbawiając się ewentualnych tantiem z kolejnych wydań. Jego największe dzieło El ingenioso hidalgo Don Quijote de la Mancha ukazało się w 1605 roku, ale treść, przynajmniej w części, była znana już wcześniej wielkiemu współczesnemu Cervantesa – dramaturgowi Lope de Vega. Powieść okazała się prawdziwym sukcesem i wkrótce doczekała się kolejnych wydań w Madrycie, Brukseli, Mediolanie, nie przynosząc jednak autorowi żadnych korzyści materialnych, lecz tylko sławę. Część druga Segunda parte del ingenioso hidalgo Don Quijote de la Mancha ukazała się w 1615 roku, prawdopodobnie wskutek działań nieznanego pisarza kryjącego się pod pseudonimem de Avellanedy, który napisał „drugą część przygód Don Quijote (czyt. kihote) z La Manchy”, ocenianą jako dobrą lecz niedorównującą oryginałowi, co więcej, zawierającą uszczypliwe uwagi wobec Cervantesa. Ten podjął rękawicę i nie tylko odpowiedział krytyką swego anonimowego adwersarza (zawartą w drugiej części rozdziału 59), ale wydał drukiem prawdziwą drugą część przygód rycerza z La Manchy, popularność której dorównała wkrótce części pierwszej.

Inne utwory

Sukces Don Kichota sprawił, że wydawcy chętnym okiem spoglądali na utwory nieznanego wcześniej autora. W 1613 wyszły drukiem Nowele przykładne (Novelas ejemplares), zbiór nowel w stylu włoskim. W 1614 Cervantes opublikował Podróż na Parnas (Viaje del Parnaso), żartobliwy poemat opisujący obronę Parnasu przed kiepskimi poetami przez pisarzy wezwanych na pomoc przez Apolla. Poemat był okazją do pochwał i krytyk współczesnych i dawnych pisarzy; Cervantes włączył samego siebie w grono obrońców Parnasu, a w autoironicznej scenie, zaproszony przez Apolla, by „złożył swój płaszcz i usiadł na nim” u boku boga, tłumaczył, że nie może tego uczynić, bo jako poeta jest tak biedny, że nawet nie ma płaszcza. Cervantes tworzył także drobne humorystyczne utwory sceniczne z gatunku entremés.

Wielki przegrany

Upragniony sukces wydawniczy obu części przygód Don Kichota przyszedł późno i nie zdążył zapewnić ich autorowi spokojnego i beztroskiego życia. Cervantes – pechowo dobierający sobie protektorów i nękany dziwnymi zbiegami okoliczności (jak choćby w 1605 roku krwawe zajście przed domem, w którym mieszkała jego rodzina, co zmusiło ją do wyjazdu do Madrytu) oraz nieustannymi procesami o odszkodowania, choćby za niemoralne prowadzenie się jedynej córki Isabel – umarł w Madrycie 23 kwietnia 1616 roku (niektóre źródła wspominają o 22 kwietnia jako o faktycznej dacie śmierci, dzień później miał on być jedynie pochowany), zaledwie 12 lat po opublikowaniu pierwszej części Don Kichota. Pochowano go następnego dnia w klasztorze trynitariuszy bosych przy dzisiejszej ulicy Lope de Vegi.

Pożegnanie – Persiles

Ostatnie miesiące życia upłynęły Cervantesowi na pracy nad powieścią Niezwyczajne przygody Persilesa i Sigismundy (Los trabajos de Persiles y Segismunda). Zaledwie na cztery dni przed śmiercią, świadomy że jego życie się kończy (co podkreślał, cytując wiersz „Już nogę mając w strzemieniu”), Cervantes podpisał dedykację skierowaną do księcia de Lemos, w której pożegnał swego protektora. W napisanym nieco wcześniej „Prologu” umieścił natomiast melancholijne zdanie: „Adiós, żarty, adiós, drwiny, adiós, weseli przyjaciele...” Powieść została opublikowana w 1617 r.

Bibliografia

Polskie przekłady dzieł Cervantesa

• Don Kichot z Manszy. Walenty Zakrzewski (tłum.). 1886. Brak numerów stron w książce
• Przedziwny Hidalgo Don Kichot z Manczy. Edward Boyé (tłum.). Warszawa – Kraków: Wydawnictwo J. Mortkowicza, 1937-38. Brak numerów stron w książce
• Przemyślny szlachcic Don Kichote z Manczy. Anna L. Czerny i Zygmunt Czerny (tłum.). Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1957, 2 t. (I wydanie). Brak numerów stron w książce
• Intermedia (Komedie). Zofia Szleyen (tłum.). Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1967. Brak numerów stron w książce
• Nowele przykładne. Zofia Karczewska-Markiewicz i Zdzisław Milner (tłum.). Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1976, 2.t. Brak numerów stron w książce
• Niezwyczajne przygody Persilesa i Sigismundy. Zofia Szleyen (tłum. i posłowie). Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1980. ISBN 83-08-00015-0. Brak numerów stron w książce
• Przemyślny szlachcic don Kichot z Manczy. Wojciech Charchalis (tłum.). Rebis, 2015. ISBN 978-83-781-8531-4. Brak numerów stron w książce

Opracowania

• Urszula Aszyk: Entremés. W: Słownik rodzajów i gatunków literackich. Grzegorz Gazda (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012, s. 268–269.
• Zofia Szmydtowa: Cervantes. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1965. Brak numerów stron w książce
• Andres Trapiello: Żywoty Cervantesa. Próba innej biografii. Warszawa: Noir sur Blanc, 2012. Brak numerów stron w książce

Linki zewnętrzne

• Utwory Cervantesa w serwisie Wolne Lektury
• Miguel de Cervantes – dzieła w bibliotece Polona