Tomasz Zan
Tomasz Zan (ur. 21 grudnia 1796 w Miasocie, zm. 19 lipca 1855 w Kochaczynie[1] pod Orszą) – polski poeta, badacz minerałów i przyrodnik[2]. Syn Karola Zana.
 Tomasz Zan | |
| Data i miejsce urodzenia |
21 grudnia 1796 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
19 lipca 1855 |
| Narodowość | |
| Dziedzina sztuki | |
| Epoka | |
| |
Rodzina
edytujW 1846 ożenił się z Brygidą Świętorzecką, z którą miał czterech synów: Wiktora, Abdona (ur. 30.7.1849), Klemensa (ur. 23.11.1852) i Stanisława (zmarły w 1854 r. w niemowlęctwie). Abdona (właściciela Poniemunia) zastrzelono w niewyjaśnionych okolicznościach na grobie ojca, Klemensa (adwokata z Wilna związanego z konspiracyjną organizacją rosyjską Ziemla i Wola) zastrzeliła carska Ochrana w pociągu w okolicach Wilna. Jego wnuczką była Kazimiera Iłłakowiczówna, a prawnukami – Helena Stankiewicz („pani na Berżenikach”, działaczka społeczna, autorka wspomnień i wierszy) oraz Tomasz Zan (konspirator i żołnierz AK).
Życiorys
edytujNauki pobierał najpierw przez 5 lat (od 1807 r.) w gimnazjum w Mińsku, następnie w Mołodecznie, a od 1815 roku na Cesarskim Uniwersytecie Wileńskim, gdzie studiował na wydziale matematyczno-fizycznym (nie zdał do Seminarium Nauczycielskiego). Podczas egzaminów wstępnych poznał Adama Mickiewicza. Jako student był korepetytorem syna Kazimierza Kontryma, w którego domu mieszkał.
Współzałożyciel Towarzystwa Filomatów utworzonego 1 października 1817 r. i jego przewodniczący na wydziale matematyczno-fizycznym, założyciel Związku Promienistych w 1820 r., w latach 1820-1823 prezes Zgromadzenia Filaretów, członek Towarzystwa Szubrawców. W maju 1821 r. na zaproszenie Jana Chodźko został przyjęty do wileńskiej loży „Szkoła Sokratesa”.
Za działalność w tych stowarzyszeniach został skazany na rok ciężkiego więzienia w Orenburgu, a następnie na zesłanie, gdzie przebywał w latach 1824–1837. W 1829 r. został asystentem Aleksandra von Humboldta, pod którego kierunkiem prowadził badania meteorologiczne. W Orenburgu wraz z Aleksandrem Chodżką założył muzeum historyczno-przyrodnicze z kolekcją eksponatów geologicznych (nazywany był „poszukiwaczem kamieni”). Podróżował po Uralu i Kazachstanie, badając roślinność, klimat i geografię[3]. Odkrył pola złotonośne po wschodniej stronie gór Uralu. Rękopisy mapy geologicznej sporządzonej przez Zana i jego prace o złożach minerałów znajdują się do dzisiaj w archiwach w Orenburgu. W latach 1837–1841 pracował jako bibliotekarz w Instytucie Geologicznym w Petersburgu. W 1841 r. powrócił do Wilna, gdzie otrzymał posadę w Głównym Urzędzie Korpusu Inżynierów Górniczych.
17 czerwca 1847 kupił od Adolfa Dobrowolskiego majątek Kakowczyn, który przemianował na Kochaczyn. Osada liczyła 103 poddanych[4]. Tomasz Zan zmarł na zapalenie opon mózgowych w Kochaczynie i został pochowany w Smolanach koło Orszy, gdzie spoczęli również: jego żona (zm. 25 sierpnia 1900) oraz synowie Abdon i Stanisław.
Twórczość literacka
edytujAutor jambów imieninowych, trioletów, ballad[5] (m.in. Cyganka) sielanek, elegii (m.in. Pożegnanie, które według tradycji skłoniło Mickiewicza do porzucenia stylu klasycystycznego). Pisał również utwory satyryczne; najbardziej znany to poemat heroikomiczny Zgon tabakiery (1817-1818).
Upamiętnienie
edytuj- W Pruszkowie znajduje się liceum jego imienia.
- We Wschowie woj. lubuskie również znajduje się liceum im. Tomasza Zana[6].
- Jest patronem ulic w Białymstoku (Wygoda), Częstochowie, Lublinie, Przemyślu, Łodzi, Krakowie (Podgórze Duchackie), Poznaniu (Stare Miasto), Szczecinie (Pogodno), Szczecinku, Ostrowie Wielkopolskim oraz Warszawie (Grochów). Na Litwie, w Wilnie, w okresie międzywojennym, znajdowała się ulica Tomasza Zana[7].
Przypisy
edytuj- ↑ Kakowczyn, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 39.
- ↑ Zan Tomasz, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2017-10-19].
- ↑ Antoni Kuczyński, Polskie przenikanie Kazachstanu na przestrzeni wieków od zesłań do wkładu cywilizacyjnego i gospodarczego w rozwój tego kraju, „Niepodległość i Pamięć”, 5 (2), 1998, s. 45-60 [dostęp 2023-08-25], patrz s. 55.
- ↑ Michał Rolle, Z minionych stuleci.
- ↑ Tomasz Zan, Ballady, wyd. 1931 [online], Odb.: Księga pamiątkowa celem uczczenia 350-cioletniej rocznicy założenia Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie., polona.pl [dostęp 2018-04-04].
- ↑ I Liceum Ogólnokształcące z Oddziałami Dwujęzycznymi im. T. Zana we Wschowie. oficjalna strona [dostęp 2019-03-03]
- ↑ Justyna Giedrojć: Wędrówki ulicami wileńskimi: Jak Mickiewicz wygonił Zana. kurierwilenski.lt, 2014-07-07. [dostęp 2019-05-11].
Bibliografia
edytuj- Henryk Mościcki, Z filareckiego świata:zbiór wspomnień z lat 1816-1824, Warszawa 1924
- Tomasz Krzywicki, Szlakiem Adama Mickiewicza po Nowogródczyźnie, Wilnie i Kownie: przewodnik
- „Nasz Czas” http://archiwum2000.tripod.com/507/bajor.html
Linki zewnętrzne
edytuj- Tomasz Zan – zbiór prac poety
- Grób Tomasza Zana na starym cmentarzu katolickim w Smolanach
- Dzieła Tomasza Zana w bibliotece Polona