Zbaraż

Zbaraż
Збараж
	; Pałac na dziedzińcu zamkowym
Herb	flaga Zbaraża↗
Państwo	Ukraina
Obwód	tarnopolski
Rejon	tarnopolski
Populacja (2020); • liczba ludności	; 13 587[potrzebny przypis]
Kod pocztowy	47300
	Położenie na mapie obwodu tarnopolskiego Zbaraż
	Położenie na mapie Ukrainy Zbaraż
	49°40′N 25°46′E/49,666667 25,766667
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Strona internetowa

Zbaraż^[1]^[2] (dawniej Nowy Zbaraż^[3], ukr. Збараж) – miasto nad rzeką Gniezną (ukr. Гні́зна)^[4] w rejonie tarnopolskim, w obwodzie tarnopolskim, Ukrainy. Do 2020 siedziba rejonu zbaraskiego.

Kościoły, synagoga, pomnik

Kościół oo. bernardynów pw. św. Antoniego z Padwy

Do 1945^[5] w Polsce, od grudnia 1920 w województwie tarnopolskim, siedziba powiatu zbaraskiego. Prywatne miasto szlacheckie położone było w XVI wieku w województwie wołyńskim^[6]. W mieście znajduje się stacja kolejowa. W mieście rozwinął się przemysł cukrowniczy, piwowarski oraz spirytusowy^[7].

Przynależność państwowa

XIII-XIV w. – Księstwo halicko-wołyńskie
od początku XIV wieku należał do Wielkiego Księstwa Litewskiego (Litwy)
od 1569 do 1772 roku miasto w województwie wołyńskim w powiecie krzemienieckim w Rzeczypospolitej.
w wyniku rozbiorów Polski znalazł się pod zaborem austriackim i do 1918 roku był miastem powiatowym w Królestwie Galicji i Lodomerii.
od początku listopada 1918 do lata 1919 – miasto wchodzące w skład Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej
od 3 grudnia 1920^[8] do roku 1945 Zbaraż był miastem powiatowym w województwie tarnopolskim w powiecie zbaraskim w Polsce. Około 8 tys. jego mieszkańców stanowili Żydzi, Polacy i Ukraińcy.
w latach 1945–1991 w granicach Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w składzie ZSRR.
Od 1991 roku w obwodzie tarnopolskim niepodległej Ukrainy, siedziba rejonu zbaraskiego.

Historia

Zamek w Zbarażu

Zamek Zbaraskich

Budynek bramny zamku (widok od pałacu)

Budynek bramny zamku

Zbaraż, podziemia

Kazamaty

Komnata

Sufit w komnacie

Komnata

Sala wystawowa

Sala w remoncie

Mury obronne

Zamek w Zbarażu. Schemat

Rzeźby kozaków w Zbarażu

Sharas na mapie Wacława Grodeckiego, 1571, Poloniae finitimarumgue locarum descriptio^[9]

Wzmiankowany w 1212 roku jako ruski gród, pod którym toczyli walki Rurykowicze rywalizujący o tron halicki^[4].

Zbaraż był główną siedzibą książąt Zbaraskich, ośrodkiem ich gniazdowej posiadłości (Księstwo Zbaraskie). Po ich wygaśnięciu wszedł w posiadanie rodów Bełżeckich i Skotnickich herbu Grzymała – po Katarzynie ze Zbaraskich Bełżeckiej, książąt Wiśniowieckich. Po śmierci księcia Dymitra Wiśniowieckiego (1631-1682) – drogą spadku – Zbaraż otrzymał Józef Potocki (1673-1751) herbu Pilawa^[10].

Po raz pierwszy bronił się tu przed Tatarami w 1474 kniaź Wasyl Wasylewicz Nieświski. Zamek był wówczas drewniany i został spalony wraz z jego obrońcami.

Ponownie w roku 1589 odbudowanego zamku (także drewnianego) broni wojewoda bracławski Janusz Zbaraski, ponownie przed Tatarami. I tym razem twierdza została poważnie zniszczona. W 1626 powstaje nowy, tym razem murowany i dobrze ufortyfikowany zamek.

W 1649 miała tu miejsce słynna obrona zamku i miasta przed wojskami kozackimi i sprzymierzonymi z nimi Tatarami. Oblężony wówczas 14-tysięczny oddział polski bronił się pod dowództwem Jeremiego Wiśniowieckiego przez 43 dni (od 10 lipca do 22 sierpnia 1649) przed naporem liczącej 100–200 tys. żołnierzy armii kozacko-tatarskiej.

Osobny artykuł: Obrona Zbaraża.

W 1651 Kozacy ponownie oblegali Zbaraż, zdobyli zamek i miasto. W 1675 roku zamek zdobyli Turcy, dokonując rzezi obrońców, mieszkańców biorąc w jasyr^[4].

W 1689 odbudowany ze zniszczeń wojennych Zbaraż otrzymał magdeburskie prawa miejskie. Miasto było ponownie niszczone w 1707 roku (wojna północna) i 1734 roku^[4].

Do rozwoju miasta przyczyniło się ustanowienie w Zbarażu siedziby powiatu (1867 r.) oraz przeprowadzenie linii kolejowej (1906). Liczba ludności miasta wzrosła do około 10 tys. Walki toczone podczas I wojny światowej ponownie obróciły miasto w ruinę, z której podnosiło się do 1939 roku^[4].

Przed 1939 powstał w Zbarażu pomnik poległych z lat 1918–1919^[11].

Zajęciu miasta przez Niemców w lipcu 1941 roku towarzyszył pogrom, podczas którego zabito ponad 40 Żydów, ponadto podczas okupacji Niemcy dokonali zagłady pozostałych zbaraskich Żydów. W 1942 roku w kilku deportacjach wywieźli do obozu śmierci w Bełżcu blisko 3 tys. Żydów, a ponad 1 tys. zabili na miejscu. Na przełomie września i października 1942 roku przesiedlili do Zbaraża Żydów z Podwołoczysk i okolicznych wsi, tworząc w grudniu 1942 roku getto liczące 1,5 tys. osób. 7 kwietnia 1943 roku rozstrzelali 1 tys. Żydów, a 19 czerwca 1943 roku ok. 500, likwidując tym samym getto^[12]. Żydów w Zbarażu ukrywały Polki Olga Pizuńska i Maria Zalwowska oraz Ukraińcy Stefan (Stepan) i Olha Drahanowie za co po wojnie Instytut Jad Waszem uhonorował ich tytułami Sprawiedliwych wśród Narodów Świata^[13]^[14]^[15]^[16].

Osobny artykuł: Getto w Zbarażu.

Podczas ataków banderowskich na Polakach w latach 1944–1945 Zbaraż był miejscem, do którego ściągali uchodźcy z okolicznych wsi^[17]. Do 1946 roku z dawnego powiatu zbaraskiego wysiedlono do Polski 12,5 tys. Polaków^[18].

Zabytki

Zamek Zbaraskich z 1626 roku

Osobny artykuł: Zamek w Zbarażu.

Klasztor oo. bernardynów z kościołem pw. śś. Antoniego i Jerzego – ufundowany w 1627 r. przez Jerzego Zbaraskiego^[19], zniszczony w czasie wojny polsko-tureckiej w 1675^[19]. Dotację w 1726 r. odnowił Józef Potocki. Na miejscu ruin został w 1755 r. zbudowany nowy klasztor i kościół. Projektantem i wykonawcą nowej świątyni był Jan Ganc ze Śląska. Świątynia otrzymała barokowy charakter, jej wnętrze zdobiło m.in. 13 ołtarzy i freski Śliwińskiego. W nawie głównej znajdowała się marmurowa tablica upamiętniająca setną rocznicę urodzin Adama Mickiewicza. Zarówno w okresie, gdy Zbaraż pozostawał pod zaborem austriackim, jak i w Polsce międzywojennej klasztor był znaczącym ośrodkiem życia zakonnego i siedzibą prowadzonych przez bernardynów szkół (szkoła główna od 1816, gimnazjum)^[20]. W czasie obu wojen światowych zarówno kościół, jak i klasztor nie doznały większego uszczerbku. Początkiem ich zagłady stał się okres po przymusowym wysiedleniu z tamtych ziem Polaków, bez których opieki miejsca te były świadomie i sukcesywnie dewastowane zarówno przez władzę sowiecką, jak i miejscową ludność ukraińską. Ekspatriowani parafianie zabrali ze sobą łaskami słynący obraz Matki Bożej Zbaraskiej, będący XVI-wieczna kopia obrazu Matki Bożej Częstochowskiej. W 1970 r. obraz ten dekretem bp. Ignacego Tokarczuka, pochodzącego ze wsi Lubianki Wyższe k. Zbaraża, został umieszczony w parafii Matki Bożej Zbaraskiej w Prałkowcach^[21]. Między 1945 a 1990 rokiem usytuowano w klasztorze zbaraskim szpital, a następnie mieściła się tutaj fabryka. Podobny los spotkał kościół, w którym umieszczono magazyn i niektóre pracujące urządzenia przykościelnej fabryki. Całkowicie zniszczono ołtarze, posadzki i podziemia kryjące szczątki mnichów. Z pierwotnego wyposażenie zdołało się uratować niewiele – tylko to, co udało się Polakom, wyjeżdżającym przymusowo ze swoich ziem ojczystych, przewieźć za Bug. Uratowane przedmioty złożono w bernardyńskich kościołach w Leżajsku, Rzeszowie i Alwerni. Po 1990 roku kompletnie zrujnowany kościół został oddany Bernardynom. Prace konserwatorskie jedynie częściowo przywróciły świątyni przedwojenny wdzięk. 3 września 2000 świątynia ponownie została uroczyście poświęcona przez metropolitę lwowskiego ks. abp. Mariana Jaworskiego.
Osobny artykuł: Klasztor Bernardynów w Zbarażu.
prawosławne seminarium duchowne pw. śś. Cyryla i Metodego, mieszczące się w budynku z XVIII w., wcześniej przytułek dla ubogich prowadzony przez felicjanki^[4].
cerkiew Przemienienia Pańskiego z XVII w.
cerkiew Zaśnięcia Matki Bożej z XVIII w.^[22]
cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego w stylu barokowym z XVIII wieku^[23]
synagoga z XVII wieku, po zniszczeniach i przebudowach utraciła walory zabytkowe^[4].
stary zamek Zbaraskich w Starym Zbarażu. Zniszczony podczas obrony Janusza Zbaraskiego przed Tatarami w 1589 r., nie odbudowany^[24].

Osobny artykuł: Zamek w Zbarażu Starym.

pomnik Adama Mickiewicza ufundowany przez mieszkańców Zbaraża w setną rocznicę urodzin poety w 1898 r.; znajduje się w parku przyzamkowym. Był kilkakrotnie niszczony, a w 1920 roku bolszewicy wrzucili go do rzeki. Do 1939 roku stał w rynku w miejscu, w którym obecnie znajduje się pomnik Chmielnickiego. Latem 2015 r., w 160. rocznicę śmierci poety, przedstawiciele fundacji MOSTY z Otwocka oraz zespół polskich konserwatorów pod kierunkiem prof. Janusza Smazy przeprowadzili renowację pomnika, który uroczyście odsłonięto 29 sierpnia 2015 r.^[25],^[26]

Pomniki współczesne

pomnik Iwana Franki – ukraińskiego poety i pisarza
pomnik Bohdana Chmielnickiego – hetmana zaporoskiego, dowódcy Kozaków
pomnik Dmytra Klaczkiwskiego (odsłonięty w 1994) – dowódcy UPA, inicjatora mordów na ludności polskiej na Wołyniu
pomnik ku czci rozstrzelanych Żydów, w pobliżu szpitala miejskiego^[12]
pomnik poległych i pomordowanych podczas II wojny światowej i pomnik ofiar terroru komunistycznego^[4]

Oświata

Gimnazjum w Zbarażu

Ludzie urodzeni w Zbarażu

Ignacy Daszyński – polski polityk socjalistyczny, premier rządu lubelskiego w 1918, współzałożyciel PPSD, później PPS, marszałek Sejmu w latach 1928–1930,
Antoni Trzaska Durski – naczelnik TG Sokół we Lwowie, naczelnik Związku Sokoła w Galicji, redaktor „Przewodnika Gimnastycznego Sokół”^[27],
Wilhelm Feldman – krytyk i historyk literatury,
Ida Fink – polskojęzyczna pisarka pochodzenia żydowskiego,
Mieczysław Hartleb – polski historyk literatury,
Dmytro Klaczkiwski – dowódca UPA-Północ,
Karol Kuryluk – polski dziennikarz i wydawca, społecznik i działacz kulturalny, minister kultury i ambasador,
Kazimierz Zipser – polski inżynier kolejnictwa, rektor Politechniki Lwowskiej.

Obywatele Honorowi miasta Zbaraża

Jerzy Sewer Dunin Borkowski
Karol Kaucki
Eustachy Stanisław Sanguszko
Hieronim Morawski – starosta powiatowy turczański^[28]
Edward Śmigły-Rydz – Marszałek Polski (1938)^[28]

Sport

W czasach II RP w mieście istniał klub piłkarski Kresowiacy Zbaraż.

Miasta partnerskie

Pobliskie miejscowości

Przypisy

↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dnia 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. T. 15: Województwo tarnopolskie. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 1923, s. 24.
↑ Zarządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 28 lutego 1937 r. o ustaleniu urzędowych nazw miast (M.P. z 1937 r. nr 69, poz. 104).
↑ Zbigniew Anusik. Latyfundia książąt Zbaraskich w XVI i XVII wieku. „Przegląd Nauk Historycznych” 1(VIII), s. 21, 2009.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Grzegorz Rąkowski: Przewodnik krajoznawczo-historyczny po Ukrainie zachodniej. Cz. II: Podole. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, s. 77–89. ISBN 83-89188-46-5. [dostęp 2017-07-31].
↑ Ustawa z dnia 31 grudnia 1945 r. o ratyfikacji podpisanej w Moskwie dnia 16 sierpnia 1945 r. umowy między Rzecząpospolitą Polską a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich o polsko-radzieckiej granicy państwowej (Dz.U. z 1946 r. nr 2, poz. 5).
↑ Zenon Guldon, Jacek Wijaczka. Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku. „Czasy Nowożytne”. 21/2008, s. 164.
↑ Zbaraż, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-08-29] .
↑ Ustawa z dnia 3 grudnia 1920.
↑ (fragment), wyd. 2Biblioteka Narodowa, syg. ZZK 18611, domena publiczna.
↑ Zbaraż. [dostęp 2024-11-25].
↑ Pomnik ku czci poległych w latach 1918–1919 w Zbarażu. „Wschód”. Nr 88, s. 5, 30 czerwca 1938.
↑ ^a ^b Холокост на территории СССР: Энциклопедия, I.A. Altman (red.), Moskwa 2009, ISBN 978-5-8243-1296-6, s. 328.
↑ Pizuńska Olga. collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-10-03]. (ang.).
↑ Kozak Maria (Zalwowska). collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-10-03]. (ang.).
↑ Dragan Stepan & Nahlak Olga (Szewczuk). collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-10-13]. (ang.).
↑ Ігор Щупак, Зоряна Бондар, Єгор Врадій, Антон Дробович, Раїса Євтушенко, Ірина Піскарьова, ПАМ’ЯТІ УКРАЇНЦІВ, ЯКІ РЯТУВАЛИ ЄВРЕЇВ ПІД ЧАС ДРУГОЇ СВІТОВОЇ ВІЙНИ, Київ – Дніпро 2021, s. 126
↑ Rejony jak: Zborów, Zbaraż, Tarnopol, Trembowla, Borki Wielkie, Podwołoczyska, Grzymałów – są przepełnione przez uciekinierów ze wsi. Żyją oni w warunkach okropnych po 20 do 30 osób w jednej izbie lub koczują pod gołym niebem, przymierając głodem i utrzymują z najwyższym wysiłkiem bydło. Paszę (siano, słoma) nie mogą dowozić ze swoich wsi, bo te zajęli miejscowi Ukraińcy lub ewakuowani z zachodu, a władze nie okazują żadnej pomocy. Bydło ginie lub zostaje sprzedane za bezcen (konie). Ze zbliżeniem się wiosny grozi w tych skupiskach epidemia tyfusu – wypadki w Zborowie, Zbarażu i Podwołoczyskach, ponadto pomór wycieńczonego bydła. – Pismo Rejonowego Pełnomocnika w Tarnopolu do GPŁ, 24 III 1945 [cyt. za:] Grzegorz Hryciuk, Przemiany narodowościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948, Toruń 2005, s. 325. ISBN 83-7441-121-X.
↑ Grzegorz Hryciuk, Przemiany..., s. 336.
↑ ^a ^b Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. XIV. Warszawa: 1880–1902, s. 509.
↑ J. Tokarski, Ilustrowany przewodnik po zabytkach kultury na Ukrainie, t. 2, Burchard Edition 2001, ISBN 83-87654-11-6, s. 252–254.
↑ Michalici [online], pralkowce.michalici.pl [dostęp 2022-10-25] .
↑ Успенська церква.
↑ Воскресенська церква.
↑ Stary Zbaraż. [dostęp 2013-09-05].
↑ W Zbarażu odnowiono pomnik Mickiewicza.
↑ Na Zbaraż.
↑ Gabriel Szajna. Teoretycy i praktycy szermierki w Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół” w Galicji. Prace naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Kultura Fizyczna 2015, t. XIV, nr 2, s. 35.
↑ ^a ^b Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem na rok 1879. Lwów: drukarnia Dziennika Polskiego, 1879, s. 35.

Bibliografia

Posłowie a geszeft. „Kurjer Lwowski”. 221, s. 1, 11 sierpnia 1903.
Sokolnia na kresach. „Nowości Illustrowane”. 25, s. 3–4, 25 czerwca 1909.

Linki zewnętrzne

Zbaraż, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 509 .
MSN World Atlas. maps.msn.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-12-22)].
Zdjęcia Zbaraża
Zamek w Zbarażu na filmie z drona, 2018.
Archiwalne widoki miasta w bibliotece Polona

[1] Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dnia 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. T. 15: Województwo tarnopolskie. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 1923, s. 24.

[2] Zarządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 28 lutego 1937 r. o ustaleniu urzędowych nazw miast (M.P. z 1937 r. nr 69, poz. 104).

[3] Zbigniew Anusik. Latyfundia książąt Zbaraskich w XVI i XVII wieku. „Przegląd Nauk Historycznych” 1(VIII), s. 21, 2009.

[Rakowski-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Grzegorz Rąkowski: Przewodnik krajoznawczo-historyczny po Ukrainie zachodniej. Cz. II: Podole. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, s. 77–89. ISBN 83-89188-46-5. [dostęp 2017-07-31].

[5] Ustawa z dnia 31 grudnia 1945 r. o ratyfikacji podpisanej w Moskwie dnia 16 sierpnia 1945 r. umowy między Rzecząpospolitą Polską a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich o polsko-radzieckiej granicy państwowej (Dz.U. z 1946 r. nr 2, poz. 5).

[6] Zenon Guldon, Jacek Wijaczka. Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku. „Czasy Nowożytne”. 21/2008, s. 164.

[PWN-7] Zbaraż, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-08-29] .

[8] Ustawa z dnia 3 grudnia 1920.

[9] (fragment), wyd. 2Biblioteka Narodowa, syg. ZZK 18611, domena publiczna.

[10] Zbaraż. [dostęp 2024-11-25].

[11] Pomnik ku czci poległych w latach 1918–1919 w Zbarażu. „Wschód”. Nr 88, s. 5, 30 czerwca 1938.

[holokost-12] Холокост на территории СССР: Энциклопедия, I.A. Altman (red.), Moskwa 2009, ISBN 978-5-8243-1296-6, s. 328.

[13] Pizuńska Olga. collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-10-03]. (ang.).

[14] Kozak Maria (Zalwowska). collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-10-03]. (ang.).

[15] Dragan Stepan & Nahlak Olga (Szewczuk). collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-10-13]. (ang.).

[16] Ігор Щупак, Зоряна Бондар, Єгор Врадій, Антон Дробович, Раїса Євтушенко, Ірина Піскарьова, ПАМ’ЯТІ УКРАЇНЦІВ, ЯКІ РЯТУВАЛИ ЄВРЕЇВ ПІД ЧАС ДРУГОЇ СВІТОВОЇ ВІЙНИ, Київ – Дніпро 2021, s. 126

[17] Rejony jak: Zborów, Zbaraż, Tarnopol, Trembowla, Borki Wielkie, Podwołoczyska, Grzymałów – są przepełnione przez uciekinierów ze wsi. Żyją oni w warunkach okropnych po 20 do 30 osób w jednej izbie lub koczują pod gołym niebem, przymierając głodem i utrzymują z najwyższym wysiłkiem bydło. Paszę (siano, słoma) nie mogą dowozić ze swoich wsi, bo te zajęli miejscowi Ukraińcy lub ewakuowani z zachodu, a władze nie okazują żadnej pomocy. Bydło ginie lub zostaje sprzedane za bezcen (konie). Ze zbliżeniem się wiosny grozi w tych skupiskach epidemia tyfusu – wypadki w Zborowie, Zbarażu i Podwołoczyskach, ponadto pomór wycieńczonego bydła. – Pismo Rejonowego Pełnomocnika w Tarnopolu do GPŁ, 24 III 1945 [cyt. za:] Grzegorz Hryciuk, Przemiany narodowościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948, Toruń 2005, s. 325. ISBN 83-7441-121-X.

[18] Grzegorz Hryciuk, Przemiany..., s. 336.

[Geo-19] Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. XIV. Warszawa: 1880–1902, s. 509.

[20] J. Tokarski, Ilustrowany przewodnik po zabytkach kultury na Ukrainie, t. 2, Burchard Edition 2001, ISBN 83-87654-11-6, s. 252–254.

[21] Michalici [online], pralkowce.michalici.pl [dostęp 2022-10-25] .

[22] Успенська церква.

[23] Воскресенська церква.

[Zamek-24] Stary Zbaraż. [dostęp 2013-09-05].

[25] W Zbarażu odnowiono pomnik Mickiewicza.

[26] Na Zbaraż.

[27] Gabriel Szajna. Teoretycy i praktycy szermierki w Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół” w Galicji. Prace naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Kultura Fizyczna 2015, t. XIV, nr 2, s. 35.

[szematyzm-28] Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem na rok 1879. Lwów: drukarnia Dziennika Polskiego, 1879, s. 35.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]