Mövzu 3:Yerin forması, ölcüləri,daxili quruluşu və kimyəvi tərkibi.

Yer
qabıgının hərəkətləri və əsas struktur elementləri, litosfer tavaları.

Йер габыьынын щярякятляри щяля антик дюврдя Страбон (б.е.я. 63-20), Аристотел (б.е.я.
389-322), Леонардо да Винъи (1452-1519), Стено (1638-1686), N.Tusi(1217-1238) вя б.
диггятини ъялб етмишдир. Онларын фикринчя дяниз вя гуру сащяляринин йерляринин дяйишмяси,
йерин дахилиндя йухарыйа шагули истигамятдя тясир едян гцввялярля ялагядардыр. Сонралар
(ХVIII сону ХIХ яввяли) М.В.Ломоносов, Чеймс Щеттон (1726-1797), Ъарлз Лаййел
(1797-1875), Фон Бух (1774-1853) вя бязи башга алимлярдя беля дцшцнцрдцляр. Щяр
шейдян яввял ону гейд етмяк лазымдыр ки, йер габыьынын щярякятляри вя йа тектоник
щярякятляр йерин дахилиндя баш верян просеслярля баьлыдыр. Бунлардан радиоактив позулма,
йерин гравитасийа (аьырлыг гцввяси) гцввясинин, Эцняш вя айын йер кцрясиня тясирини
эюстярмяк олар. А.П.Карпински (1894) ещтивази тектоник щярякятляри изащ етди. 1890-чы
иллярдя ися Эилберт тектоник щярякятляри гитяляри йарадан, дяниз вя океанларын трансгрессийа
просеслярини шяртляндирян епейроэеник вя даьлары йарадан ороэеник нювляря айырды.
Франсалы эеолог Ог 1900-чц илдя платформа сащялярдя йаранан тектоник щярякятляри
епейроэеник, эеосинклинал сащялярдяки щярякятляри ися ороэеник щярякятляр
сайырды.Эилбертин фикирлярини 1913-1919-чу иллярдя Штилле инкишаф етдирир. О да гырышыглыг вя
даьларын ямяля эялмясини ващид бир просесин нятичяси сайырды. Эилберт вя Штилленин идейалары
контрасийа адланырды вя йер кцрясинин инкишафыны, онун тядричян сойуйуб киъилмяси иля изащ
едирди. ХХ ясрин яввялляриндя Алп даьларында нящянэ Сариажларын мцяййян едилмяси йер
габыьында бюйцк цфцги истигамяти щярякятлярин варлыьыны эюстярди. 1910-чу илдя Тейлор,
1912-чи илдя Веgeнер континентлярин цфцги щярякятляри (дрейфи) щаггында фярзиййяляр иряли
сцрдцляр. Беляликля ХХ ясрин яввялляриндя тектоник щярякятлярин ороэеник, епейроэеник,
ещтивази, шагули, цфцги вя с. нювляри мцяййянляшдирилди.Эеотектоника сащясиндя ХХ ясрин II
рцбцндян Н.С.Шатски, В.В. Белонсов, йу.А.Косиэин, А.В.Пейве вя В.йе.Хаин гиймятли
тядгигатлар апармышлар. Сон илляр Вегнерин фярзиййясинин давамы олараг Плитяляр тектоникасы
вя йа глобал тектоника фярзиййяси, ясасян цфцги щярякятляря цстцнлцк верир вя йер
габыьынын инкишафыны гитялярин дрейфи иля изащ едир. Ещтивази щярякятляр – шагули олараг,
мцхтялиф мигйаслы, мцхтялиф сцрятли вя амплитудлу, заман ярзиндя параметрляри дяйишян вя
гырышыглыг йаратмайан щярякятляр нязярдя тутулур. Бу термини илк дяфя рус алими Оверскинин
ясярляриндя 1849-чу илдя ишлянмишдир. 1894-чц илдя Карпински ещтивазлар вя дальавари
ещтивазлар терминлярини тяклиф етмишдир. Тяхминян ейни мянада Эилберт вя Штилле
епейроэеник щярякятляр вя йа епейроэенез терминини ишлятмишляр. Тетйайев вя Белонсов
ещтивази щярякятляр термининя цстцнлцк вердиляр. Хаин 1939-чу илдя щярякятляри оссилйасион
вя епейроэеник щярякятляря айырды. 1954-чц илдя ися Хаин е.т.щ. цъцн оссилйасион вя
дальавари щярякятляр терминини ишлятмяйи тяклиф едир.Мцасир ещтивази щярякятляря мисал
Италийанын Неапол кюрфязи сащилляриндя йерляшян Поссуоли Ш. 2000-чи ил бундан габаг
тикилмиш Сераписа мябядинин сцтунларыны эюстярмяк олар. ХIII ясрдя бина суйун алтында
галыр, ХVI ясря гядяр. Бу бинанын бцнюврясиндян 5,71 м щцндцрлцйя гядяр позулмушдур.
ХVI ясрдян бина суйун алтындан демяк олар ки, тамам ъыхыр. Ъ.Лаййелин мялуматына эюря
су 1 фут (30,48 см) галхмыш вя бина йенидян енмяйя башламышдыр. Горшков 1954-чц
илдяки мялуматына эюря бина 250 см гядяр су иля юртцлмцшдцр. Бу просес нятичясиндя
бина илдя 26 м енмишдир.Башга бир мисалда. Ботник кюрфязинин шимал сащилляриня йахын
щиссяляри илдя 1 см сцрятля галхыр. Бундан башга Скандинавийа йармадасынын мяркязи
щяссяляриндя олан дяниз террасларыны да эюстярмяк олар. Скандинавийа юлкяляринин,
хцсусян Исвеъин вя Норвеъин тядричян галхмасыны алман эеологу Леополд Фон Бух вя
инэилис алими Ъарлиз Лаййел ХIХ ясрин яввялляриндя тясвир етмишдир. Исвеъ бир гядяр
Норвеъдян артыг галхмышдыСтратиграфик уйьунсузлуг да ещтивази щярякятлярля ялагядардыр.
Тутаг ки, Силур ъюкцнтцляри цзяриндя билаваситя Табашир ъюкцнтцляринин йатмасы мцшащидя
олунур. Бу о демякдир ки, Силурдан сонра дянизин регресийасы олмуш вя щямин сащя
гуруйа ъеврилмиш вя бу вахт контнентал режимдя галмышдыр.Галхан щисся гуруйа ъевриляряк
орада ъюкцнтц ямяляэялмя просеси дайанмыш,Табашир дюврцндя ися йенидян су гуруну
басараг, ъюкцнтц ямяляэялмя просеси башламышдыр.
Неотектоника. Неотектоника терминини акад. В.А.Обруъйев тяклиф етмишдир.
Неотектоника вя йа йени тектоника-эеотектоника елминин йерин мцасир релйефини йарадан
тектоник щярякятляри юйрянян бир сащясидир. Неотектоника щярякятляринин башланьычыны
Неопен-Антропоэен йашлы, даща доьрусу онларын башланмасыны Плиосен епохасы сайыр.
Бязи тядгигатъылар ися Йура дюврцндя, щятта Антропоэенин яввялиндяки щярякятляри
неотектоника щярякятляриня аид едирляр.Неотектоника yаш етибариля Алп вя мцасир
щярякятляря дя айырырлар.Алп-Табашир дюврцндян бу вахта гядяр давам едян мцасир
щярякятляря ися щазырда баш верян щярякятляри аид едирляр.Неотектоник щярякятляр Плиосен
епохасында башланыр. Неотектоник щярякятляри мцяййян едян яламятляр:Антропоэен
ъюкцнтцляриндя мцшащидя олунан тектоник гырылмалар;Антропоэен ъюкцнтцляриндя
гырышыгларын ямяля эялмяси;Дяниз вя ъай террасларынын варлыьы;Галхмыш, яйилмиш,
паръаланмыш, пенепленляр, денудасийа вя абразийа сятщляри;Мцхтялиф тектоник мяншяли
эюллярин олмасы;Ъай дяряляринин ениня вя узунуна истигамятлярдя кясилишиндя мцшащидя
олунан бязи хцсусиййятляр;Вулканларын фяалиййятинин йенидян чанланмасы;Зялзяляляр вя с.
йер габыьынын щярякятляри йер сятщиня тясир едир.Буlar ися релйефин дяйишмясиня вя ясасян
сятщин маиллийинин артмасына тясир едир.Астрономик вя космик цсулларла плитялярин вя
гитялярин щярякятини юйрянмякмцмкцндцр.Щидроложи цсул, Кейфиййят цсуллары – орографик,
батометрик, эеоморфоложи, тарихи-археложи, эеоложи цсуллардан ибарятдир. Эеоморфоложи цсул.
Биочоьрафи цсуллар вя с.
Yer qabıgının əsas struktur elementləri, litosfer tavaları.Biz yerin planetar və geoloji
inkişaf mərhələlərinin xüsiyyəylərini bilirik. Yer qabığının sonrakı inkişafı haqqında alman alimi
Vegenerin hazırladığı, materiklərin dreyfi nəzəriyyəsi diqqəti daha çox cəlb edir. Sahil xətlərinin
oxşarlığına əsaslanmaqla o, müasir materiklərin üfüqi istiqamatdə yerləşmələri fikrini irəli
sürmüşdü. Lakin onları hərəkətə gətirən qüvvələri və bu hərəkətlərin mexanizmini sübut edə
bilmədiyinə görə, bu nəzəriyyə tezliklə unuduldu. XX əsrin 60-cı illərində dünya okeanında
aparılan geniş miqyaslı tədqiqatlar nəticəsində yeni Litosfer tavaları nəzəriyyəsi irəli sürüldü. Bu
fərziyyəyə görə, yer qabığı və üst mantiyadan ibarət, qalınlığı 250-90 km arasında dəyişən,
Litosfer bütöv olmayıb, dərinlik çatları vasitəsi ilə materik və okean tipli litosfer tavalarına
bölünür. Bu tavalar arasında ən böyükləri bunlardır: Sakit okean, Avrasiya, Hind-Avstrliya,
Afrika, Şm.Amerika, Antraktida. Nisbətən kiçik litosfer tavaları, Kokos, Naska, karib və s.-dir.
Sakit okean litosfer tavası yalnız okean tiplidir. Litosfer tavaları nəzəriyyəsinin tərəfdarlarına
görə, yer səthi, ona yaxın dərinlikdə baş verən bütün daxili proseslər litosfer tavalarının üfüqi
yerdəyişməsinin təzahürüdür. Güman olunur ki, nisbətən bərk olan litosfer tavaları ərimiş
mantiya maddələri üzərində yatırlar. Mantiya və nüvədə ərimiş maddələrin yer səthinə və yerin
mərkəzinə doğru yerdəyişməsi baş verir. Səthə doğru qalxan ərimiş maddələr, böyük təzyiq
altında aşağıdan litosferə təsir göstərir. Belə təzyiq nəticəsində, litosferin nazik hissələrində
uzunluqları 100 km-lərlə ölçülən dərinik çatları əmələ gəlir. Bu qırılmalar boyu Litosfer ayrı-ayrı
tavalara bölünür.
Litosfer tavalarının sərhəddi okeanlarda orta okean dağ silsiləsi boyu, quruda isə sıra
dağlar boyu keçir. Vulkan püskürmələri və zəlzələlər də by zonalarda baş verir. Mantiya
maddələrinin üstü ilə üfüqi istiqamətdə yerdəyişmələrin sürəti ildə bir neçə sm olur. Bu hərəkətin
bir neçə 100 mln il davam etdiyini nəzərə alaraq, tavaların 1000 km-lərlə məsəfə keçdiyini
hesablamaq olar. Tədqiqatlar nəticəsində Litosfer tavalarının qarşılıqlı əlqəsinin 2 tipi müəyyən
edilmişdi. Yəni tavaların bir-birindən aralanması və toqquşmaları,okean tipli Litosfer tavalarının
aralandıqları zona, müasir orta okean dağ silsilələrinə uyğun gəlir. Bu dağlar okeanların ortası
ilə 70 min km uzanır və 30-50 km-ə çatan dərələrlə sağ və sol sahillərinə bölünür. Onlar dərin
dərələrlə iki - sağ və sol dağ silsiləsinə bölünmüşlər. Dərinlikləri 15-2 кm-ə çatan bu dərələri Rift
dərələri adlandırırlar. Müəyyən edilmişdir ki, mantiyadan böyün təzyiq altında səthə qalxan
ərimiş maddələr bu tavaları bir-birindən aralamaqla, əmələ gələn çat (rift dərəsi) boyu Yer
səthinə çıxaraq, orada soyuyurlar. Səthə qalxan yeni maqmalar da onları itələyərək səthə çıxır,
sualtı nəhəng dağ sistemləri əmələ gəlir. Onlar, əsasən, bazalt tərkiblidirlər. Ən qədim maqmatik
süxurlar orta океап dağ silsilələrinin ətəyində, cavanlar isə “suayrıcı” boyu yayılmışlar. Bu
dağların zirvələri bəzən su səthinə çıxaraq vulkanogen mənşəli adalar əmələ gətirirlər
(İslandiya,Azor və s.). Litosfer tavalarının aralanması prosesi daim inkişaf etməkdədir. Bu
aralanma nəticəsində океаn tavalarının sahəsi artır. Məhz litosfer tavalarının üfüqi yerdəyişməsi
nəticəsində geoloji cəhətdən daha cavan olan Hind və Atlantik (şəkil 30) Okeanlarının sahələri
müasir dövrdə genişlənir Əgər Yer Kürəsinin bir hissəsində litosfer tavalarının aralanması
(divergent sərhədlər) üstünlük təşkil edirsə, digər hissəsində əksinə, onların toqquşması
(Konvergent sərhədlər) müşahidə edilir. Mənşələrinə görə belə toqquşma zonaları da iki tipə
bölünür.
Bəzən materik və okean tipli tavalar toqquşur. Bu zaman okean tavası, daha qalın
materik tavasının altına girir. O, əyilərək tədricən mantiyaya gömülür və orada yenidən əriyir.
Belə toqquşma zonasında, okean tavasının kənarında, dərin sulu okean novları əmələ gəlir.
Məsələn, nəhəng Sakit Океаn tavası ilə Avrasiyanın toqquşma zonasında Sakitt Океап tavası
ildə təqribən 6-7 sm sürətlə mantiyaya “batır” və burada ən nazik (5 кm-ə qədər) yer qabığına
malik olan, dünya okeanında ən dərin Marian çökəkliiyi (11022 m) əmələ gəlmişdir. Materik tipli
tavaların toqquşması zamanı, nəhəng dağ sistenləri yaranır. Məs: Priney yarımadasından
Böyük Zond adalarına qədər qurşaq şəklində uzanan, Alp-Himalay dağ silsilələri. Avrasiya
tavasının, Afrika və Hind-Avstraliya tavaları ilə toqquşmaları nəticəsində əmələ gəlmişdir. Arxey
və proterozoy eralarında, əvvəlcə vahid quru sahəsi, Pangeya yaranmışdır. Sonra onu hər
tərəfdən əhatə edən dünya okeanı Pantalas yaranmışdı. Sonra Pangeya, Lavraziya və
Qondvana ayrıldı. Güman edilir ki, Lavraziya ilə Qondvana arasında ensiz Tetis okeanı
yaranmışdır. Mezozoy erasının, Yura dövründən, Lavraziya və Qondvana da materiklərə
parçalanaraq müasir materikləri və Hindistan və Ərəbistan tavaları yaranmışdır. Atlantik və Hind
okeanları cavan, həm də genişlənməkdə olan okeanlardır. Qədim sayılan, Sakit və Şimal buzlu
okeanın sahələri azalır. Afrika, Hindistan və Ərəbistan tavaları şimala doğru hərəkət edərək,
Avrasiyaya toqquşublar. Tetis okeanı qapanmış, qalıqları yaranmışdır. Yerində Alp-Himalay
qurşağı yaranmışdır. IV dövr ərzində Somali və Ərəbistan materikə yaxınlaşmış, Kaliforniya
Şimali Amerikadan uzaqlaşmağa başlamışdı.
Hal-hazırda Aralıq dənizi qapanır, Qımızı dəniz, rif dərəsi boyu sahəsini genişləndirir.
Toqquşma sahəsində yerləşən, seysmikliyi ilə seçilən sahələrdə tez-tez zəlzələlər baş verir.
Belə sahələr geosinklinal adlanır. Geosinklinalların uzun illər ərzində inkişafının son orogen
mərhələsində litosferin sabit-qalın bərk və hamarlanmış hissələri olan Platformalar yaranır.
Erroziya və denudasiya prosesləri, dağlıq ərazilərdə yer səthində yatan süxurları yuyur.
Bünövrədəki qranit, qneys və metamorfik süxurlar səthə çıxır. Yaşlarına görə platfomalar, qədim
və cavan platformalara ayrılır. Qədim platformalar, Şərqi Avropa, Afrika, Anarktida və Avrasiya
platformalarıdır. Cavan platformalar isə, Turan, Qərbi Sibir, Brazilya sayılır. Qədim platformalar
Arxey və Proterozoy eralarında, cavan platformalar isə, Kaledon və Hertsin qırışıqlığında
yaranmışdır. Platformaların bünövrəsi əsasən qranit və metamorfik süxurlardan (qneys, kristallik
şist) təşkil olunur və kristallik bünövrə adlanır. Platformaların səthi hamar deyil. Kristallik
süxurların geniş qalxanları və əyilmə zonaları vardır. Şərqi Avropa platformasında, Baltik
qalxanı, Şimali Amerikada Labrador qalxanı, Cənubi Amerikada Brazilya qalxanları var.
Qalxanlarda kristallik süxurlar, yer səthinə çıxır. Qalxanlar platformaların fəallaşmış zonalarında,
çox böyük sahədə, qədim kristallik bümövrənin, səthi qabarmış yüksək yayla və dağlıq
sahələrdə yaranmışdır. Nəhəng Şərqi Afrika, Efiopya, Somali, Afrika-Ərəbistan qalxanları buna
misaldır.
Beləliklə, litosfer tavalarının toqquşma zonasında yüksək seysmikliyi ilə fərqlənən
zonalar əmələ gəlir ki, onlar geosinkinal adlanır. Məsələn, Alp-Himalay, Sakit Okean və s. Yerin
geoloji iıikişaf mərhələsinin müxtəlif dövrlərində əmələ gəlmiş geosinklinallar çox mürəkkəb
inkişaf yolu keçmiş, nəhayət, platformaya çevrilmişlər. Bu prosesin təqribən 150-200 mln. ilə
başa çatması güman olunur. Geosinklinallarm inkişafının ilk mərhələsində litosfer tavalarının bir-
birindən uzaqlaşması zamanı intensiv tektonik əyilmə, son mərhələsində isə intensiv qalxma
baş verir.(şəkil 32) Geosinklinahn inkişafının müəyyən mərhələsində litosfer tavalarının qarşılıqlı
sıxılması prosesi güclənir. Sıxılma zamanı geosinklinal qurşaqda böyük intruziv kütlələr (İntruziv
kütlə yerin dərinliklərində soyuyan maqmadır) əmələ gəlir, su altında və quruda vulkan
püskürmələri güclənir. Orogen (dağəmələgəlməsi) mərhələsində isə ərazi, ayn-ayn sahələri
çıxmaq şərtilə (məs. Qara dəniz,Cənubi Xəzər çökəkliyi), dağlıq sahəyə çevrilir. Müasir
geosiıiKİinallarda tipik struktur formalar fəal vulkanik adalar qövsü, ensiz dərin novlar və kənar
dənizlərin çökəklikləridir (Məs. Yapon dənizi, Berinq dənizi, Filippin dənizi və s.). Bildiyiniz kimi,
litosferin nisbətən sabit, qalın, bərk və hamarlanmış hissələri platforma adlanır. Onlar qədim fəal
geosinklinalların yerində tektonik hərəkətlərin zəifləməsi, denudasiya (dağıdıcı) prosesləri
nəticəsində həmin dağlıq sahələrin aşınıb düzənliyə çevrilməsi ilə baş verir. Platformalar geoloji
yaşma görə qədim - Şərqi Avropa, Afrika, Antarktida, Avstraliya və s. və cavan - Turan, Qərbi
Sibir, Brariziliya və s. platformalara ayrılır.
Onlar qədim fəal geosinklinalların yerində tektonik hərəkətlərin zəifləməsi, denudasiya
(dağıdıcı) prosesləri nəticəsində həmin dağlıq sahələrin aşınıb düzənliyə çevrilməsi ilə baş verir.
Platformalar geoloji yaşma görə qədim - Şərqi Avropa, Afrika, Antarktida, Avstraliya və s. və
cavan - Turan, Qərbi Sibir, Brariziliya və s. platformalara ayrılır. Qədim platformalar arxey,
qismən də proterozoy erasında əmələ gəlmiş və kristallik süxurların üstün olduğu
platformalardır. Cavan platformalar paleozoy (kaledon və hersin) qırışıqlığı sahələrində yerləşən
platformalardır. Turan ovalığı, Ön Qafqaz düzənlinləri də cavan platformalara aiddir.
Platformanın bünövrəsi, əsasən, qranit və metamorfik süxurlardan (qneyslər, kristallik şistlər)
təşkil olunduğundan o kristallik bünövrə adlanır. Kristallik bünövrənin üstü çökmə süxurlarla
örtülmüşdür.