I Tisodi Korkhona Tashkilot Oi Iste Soli

Х .А Б И Б О В С ., Ч А М Ш Е Д О В М .
ИКТИСОДИ КОРХОНА
(ТАШКИЛОТ)
Кисми I
Килоби ларей барои маклабш олй

ТО ЧИКМ А ТЛУБО Т
ДОНИШ ГОХИ ДАВЛАТИИ 1И ЧО РА 1И

ТО ЧИ К И С ТО Н
ХАБИБОВ С., ЧАМШ ЕДОВ М.
ик;тисоди КОРХОНА
(ТАШКИЛОТ)-^ОИ ИСТЕХСОЛИ
Кисми 1
Китоби дарсй барои мактабуои олй

УДК (075.8) 339.5
ББК 65.5
X -45
Китоби дарей бо дастгирии молиявии Раёсати
Иттифоки «Точикматлубот» чоп шудааст
Мукарричон:
Обидов Ф.О. -д е к а н и факултети молиявию иктисодии Доиишгохи
миллии Точикистон, доктори илмхои иктисодй, профессор
Низомова Т. - профессори кафедраи иктисодиёт ва фаъолияти
сохибкории Доиишгохи миллии Точикистон, доктори илмхои
иктисодй
Рацабов Р.К. - муовини ректор оид ба коркой илмии Доиишгохи
давлатии тичорати Точикистон, доктори илмхои иктисодй,
профессор
Шаронов Ф.Р. - декани факултети «Муносибатхои иктисодии бай
налмилалй ва хукук»-и Доиишгохи давлатии тичорати Точикис
тон, номзади илмхои иктисодй, дотсент .
Хабибов С., Чамшедов М.

X - 45 Иктисоди корхона (ташкилот)-хои истехсолй: Китоби дарей.
Кисми 1. Зери тахрири д.и.и., профессорон Хабибов С.Х- ва
Ш арипов М.М.-Душанбе: «Ирфон», 2014. - 352 сах.
Д ар фасли якуми китоби дарей м авзуъуои асосии фаъолияти корхона дар

раванди гузариш ба муносибатхои бозорй: мафхум, а^амият, нак,ш, тасниф,
иттщодия^о, асосхои меъёрй-хуцуции фаъолияти корхона, шаклхои нави
ташкилию хУКУ^й, таъсисёбй, бацайдгирй ва тартиби бархам дщ й, мухити
дохилию берунй, механизми нацшагирй, фаъолияти сохибкорй, муносибатхои
шартномавй, услубхои нархгузорй, хусусият хои андозбандй, сабаб ва оцибатхои
муфлисишвии корхона мавриди омузиши хамацониба к,арор дода шудааст.
Д ар фасли дуюми китоби м азкур ба баррасии мохият ва истифодаи
самараноки ресурсхои щ т исодй - воситахои асосй ва гардон, кормандон ва музди
мехнати онхо, ташкили раванди, истехсолот, робит ахои иктисодии берунй,
еармоягузорй, сиёсати инноватсионй, арзиши аслии махсулот, фоида ва
фоиданокй, молияи корхона ва дигар бахшхои щ т исоди корхонахои истехсолй
дищ ати м ахсус дода шудааст.
Ба манзури донишцуён, магистрантон.омузгорони мактабхои олй, рохбарону
мутахассисони корхонахову ташкилотхо ва дигар ниёзмандон пешкаш мегардад.
0601000000 - 235
Л М 501 ( 1 2 ) - 2 0 1 4 '
ISBN - 978 -99975-0-211-7 ББК 65.5

© Х аби бов С., Чамш едов М ., 2014
САРСУХАН
Корхона рукни таркибй ва басо мухими иктисоди муо

сир махсуб мешавад ва накшу ахамияти он дар шароити гу-
зариш ба низоми муносибатхои бозорй беш аз пеш
меафзояд.
Иктисоди корхона (ташкилот)-хо хамчун фанни таъли-
мй дар мактабхои тахсилоти олии касбии кишвар омухта
мешавад.
Таъмини рушди устувори иктисоди миллй ва баланд
бардоштани обрую эътибори кишвари сохибистиклоли
Точикистон аз босифат тайёр кардани кадрхои сохибкасб,
лаёкатманд ва чавобгу ба такозои бозори мехнат вобаста-
гии бевосита дорад.
Накши донишхои хамачонибаи назариявй, мегодологй
ва малакахои амалии касбй дар ичрои муваффаконаи
тахлил ва накшагирии фаъолияти ходагии корхонахо,
пешгуихои асосноки нишондихандахои иктисодй барои
даврахои кутох, миёна ва дарозмуддат, тахияи лоихахои
навоваронаи сармоягузорй бенихоят калон аст.
Дар замони муосир ташаккули фикрронии эдодкорона,
мустакилона ва сахмгирии шахсй дар тартиб додани хулоса
ва пешниходхои судманд барои кабули карорхои дурусти
идоракунй ва истифодаи окилонаи ресурсхои махдуди
иктисодй, бемайлон баланд бардоштани сатхи самара-
бахши фаъолияти иктисодй ахамияти аввалиндарача пайдо
мекунанд.
Аммо нарасидани китоби дарсй, хусусан ба забони
давлатй-тодикй барои донишчуён вокеан монеаи чидцй
эдод месозад.
Китобе, ки холо ба таваччухи хонандагон пешниход
мегардад, махз бо дастгирии Шурой илмй-методии
Донишгохи давлатии тичорати Точикистон ва бо карори
мушовараи Вазорати маориф ва илми Ч,Умху Р ии
Точикистон хамчун китоби дарсй барои муассисахои
тахсилоти олии кишвар тавсия шудааст. Дар ин маводи
таълимй талаботи нащпахои нави таълимй ва стандартной
3
давлатии тахсилоти олии касбй барои ихтисосхои иктисодй
ба назар гирифта шудааст.
Дар чараёни тайёр намудани ин китоб маводи таълимие,
ки дар кишвархои ИДМ солхои охир аз ин фанн ба забони
русй нашр гардидаанд, ба эътибор гирифта шудаанд. Аммо
хусусиятхои тагбики амалии ислохоти иктисоди бозорй дар
фаъолияти корхонахои истехсолй ва тичоратй таи солхои
сохибистикдолии давлатии Точикистон мавкеи хос касб
намуд.
Муаллифон аз хонандагони азизу арчманд, ки фикру
андешахои бегаразона барои дар оянда такмил додани
мундарича ва мазмуну мухтавои китоби мазкур иброз
медоранд, эхтиромона арзи сипос менамоянд.
Муаллифони китоб ба хаммухаррир - д.и.и., профессор
Шарипов М.М., ба мукарризон: д.и.ц., профессорон -
Обидов Ф.О., Низомова Т.Д., Рачабов Р.К., н.и.и., дотсент -
Ш аропов Ф.Р. ва хамкасбон барои ибрози акида, эрод ва
пешниходхои судманд самимона минатдорй изхор мена
моянд.
Ба мухтарам Наср Бобои Сарфароз барои эродхо ва
маслихатхои пурарзиш сипосгузорем.
Сурогаи мо: ш. Душанбе, кучаи А. Дехотй 1/2,
Донишгохи давлатии тичорати Точикистон.
E-mail: tguk@mail.ru
caftr:www.tguk.tj
4
М УНДАРИ НА
сах.
САРСУХАН..................................................................................... 3
ФАСЛИ I. МАСЪАЛАХОИ УМ УМ ИИ ФАЪОЛИЯТИ
КОРХОНАХО ДАР РАВАНДИ ИКТИСОДИ БО ЗО РЙ .Л З
МАВЗУИ 1. КОРХОНА (ТАШКИЛОТ) -ХО ЗИНАИ АСОСИИ ИКТИСОДИ
М ИЛЛЙ..............................................................................................................................13
1.1.Корхона: мафхум, нацш ва ахамияти он дар замони
муосир t ........................................ 13
1.2.Х,адаф,.вазифах,о ва намуди корхонахо ............................. 19
1.3..Таснифи корхонахои истехсолй......................................... 22
1.4.Нишонахо ва асосхои меъёрй-хук,ук,ии фаъолияти
корхонахо 24
1.5..Иттиходияи корхонахо ....................................................... 27
Саволу супоришхо барои такрор ............................................... 31
МАВЗУИ 2. МУХИТИ ДОХИЛЙ ВА БЕРУНИИ КОРХОНА........................... 33
2.1. Мухити дохилии корхона ..................................................... 33
2.2. Мухити берунии корхона ..................................................... 34
Саволу супоришхо барои такрор ............................................... 39
МАВЗУИ 3. ШАКЛХОИ ТАШКИЛЙ-ХУКУЦИИ ФАЪОЛИЯТИ
КОРХОНА (ТАШКИЛОТ)-ХО..................... ..............................................................41
3.1. Ширкатхои хочагидорй: ....................................................... 41
3.1.1. Ширкати комил....................................................................41
3.1.2. Ширкати ба боварй асосёфта ё ширкати
коммандитй.................................................................................... 42
3.2..Чамъиятхои хочагидорй:................................................... ...43
3.2.1. Цамъияти дорой масъулияти махдуд ......................... ...43
5
3.2.2. Ч,амъияти дорой масъулияти иловагй ............................. 45
3.2.3. Чамъияти сахомии шакли кушода .................................... 45
3.2.4. Чамъияти сахомии шакли пушида.................................... 46
3.2.5. Чамъияти фаръй ...................................................................47
3.2.6. Чамъияти вобаста .............................................................. 48
3.3. Кооперативной истехсолй ................................................... 48
3.4. Корхонахои вохиди давлатй ва махаллй ............................ 49
Саволу супорищхо барои такрор ................................................ 50
МАВЗУИ 4. ТАЪСИСЁБЙ ВА БАКАЙДГИРИИ ДАВЛАТИИ КОРХОНА....51
4.1.Мацсад ва вазифахои таъсис додани корхона .................. 51
4.2..Тартиби бакайдгирии давлатии корхона .......................... 52
4.3. Сармояи оинномавии корхона ..................... *....................... 59
Саволу супоришуо барои такрор ................................................ 61
МАВЗУИ 5. НАКШАГИРИИ ФАЪОЛИЯТИ ИКТИСОДИИ КОРХОНА...... 62
5.1. М афхум ва мазмуни накшагирии рушди щтисодии
корхона ............................................................................................ 62
5.2.Принсипх,о ва усулхои накшагирй ........................................ 64
5.3..Накшагирии рушди фаъолияти щтисодии корхона ....... 69
Саволу супоришх,о барои такрор ............................................... 75
МАВЗУИ б.ФАЪОЛИЯТИ СОХИБКОРИИ КОРХОНА.....................................76
6.1. Мохият ва намудхои фаъолияти сохибкорй .................... 76
6.2. Сохибкории хурд: афзалият ва нуцсонхои он ................... 78
6.3. Танзгш ва дастгирии давлатии сохибкории
хурду миёна ..................................................................................... 79
6.4. Стратегияи рушди устувори сохибкорй дар ЧУм Х У Р и и
Точикистон............ ........................................................................ 88
6
6.5. Тахия ва мазмуни нацшаи рушди фаъолияти
сохибкорй ....................................................................................... 94
Саволу супоришхо барои такрор ................................................ 95
МАВЗУИ 7. МУНОСИБАТХОИ ШАРТНОМАВИИ КОРХОНА.................... 97
7.1. Мохият ва ахамияти ташкили муносибатхои
шартномавй.................................................................................... 97
7.2. Шартнома ва цузъхои таркибии он ................................... 99
7.3. Нархи шартномавии молу хизматхо ...............................103
7.4. Хавфу хатархои ик,тисодй ва зарурати пешгирии
онхо ............................................................. .*................................. 104
7.5.К,абул, супоридан ва хуцуци моликият ба молхо ............ 105
7.6.Идоракунии холатхои низоъй ва бахсу мунозирахои
шартномавй.................................................................................. 107
Саволу супоришхо барои такрор ..............................................108
МАВЗУИ 8. НАРХГУЗОРИИ МАХСУЛОТИ КОРХОНАХОИ
ИСТЕХСОЛЙ.................................................................................................................110
8.1. Мохияти иктисодй, вазифахо ва шщши нарх дар
иктисоди бозорй ...........................................................................110
8.2. Низоми нарххо, намудхо ва таркиби нархи
махсулот ............................................. !.. *. г ............................... 112
8.3. Услубхои нархгузорй ва тавзехи онхо ............................. 113
8.4. Хусусиятхои нархгузории бозорй дар корхонахои
истехсолй ...................................................................................... 116
Саволу супоришхо барои такрор ........... .................................. 118
МАВЗУИ 9. НИЗОМ И АНДОЗИ ЧУМХУРИИ ТОЧИКИСТОН ВА
АНДОЗБАНДИИ КОРХОНАХО................................... .............,...А....,,„...;....1 1 9
7
9.1.Мафхум, вазифа^о ва принсипхои поягии андозбандй. ..119
9.2..Низоми андози Чумхурии Точикистон ..............................126
9.3. Намудхои асосии андозхои умумидавлатй ва махаллй. 127
9.4.Андозбандии корхонахои истехсолй ............ .................... 136
9.5..Низомхои махсусй андозбандй ва шархи мухтасари
онхо ............................................................. ................................... 137
9.6. Низоми содакардашудаи андозбандй барои истехсол-
кунандагонй махсулоти кишоварзй (андози ягона) ............. 142
9.7.Низоми андозбандй дар минтащхои озоди щтисодй....147
МАВЗУИ 10.МУФЛИСШАВИИ КОРХОНА....................................................... 152
10.1.Мохият ва сабабхои муфлисшавии корхона ................. 152
10.2.К,онуни.Чумхурии Точикистон «Дар бораи муфлисшавй»,
тавсифи мущррароти асосии он ............................................. 153
10.3. Тартиби эътироф намудани муфлисшавии
корхона .......................................................................................... 156
10.4.Роххои пешгирй кардани муфлисшавии корхона дар
шароити ташаккул ва рушди ицтисоди бозорй .................... 159
ФАСЛИ II. И КТИСОДИ КОРХОНАХОИ
ИСТЕХСОЛЙ.............................................................................162
МАВЗУИ 11. ВОСИТАХОИ АСОСЙ ВА ИСТИФОДАИ САМАРАНОКЙ
ОНХО...............................................................................................................................162
11.1. Воситахои асосии корхона: мохият, таркиб ва
таснифи онхо ...............................................................................162
11.2. Бахо додан ба арзиши воситахои асосй .......................... 166
8
11.3. Фарсудашавй ва механизми бардошти истех,покй...... 169
11.4. Самаранокии истифодаи воситахои асосй: мохият ва
Хисоб нишондщандахо ............................................................... 173
Саволу супоришхо барои такрор .............................................. 175
МАВЗУИ 12. ВОСИТАХОИ ГАРДОНИ КОРХОНА.......................................... 177
12.1. Мохият ва таснифи воситахои гардон ......................... 177
12.2. Меъёргирии воситахои гардон ..........................................179
12.3. Самарабахшии истифодаи воситахои гардон ва
Хисоби нишондихандахои м ахсус .............................................784
Саволу супоришхо барои такрор ........ ..................................... 162
МАВЗУИ 13. КАДР^ОИ КОРХОНА: ГАРКИБ, ХОСИЛНОКИИ
МЕХНАТ ВА НАКД1АГИРЙ......................................................................................188
13.1.Kadpxou корхона: хайат, таркиб ва таснифи онхо....188
13.2..Ташкил ва меъёргирии мехнати кормандон .................. 190
13.3. Хосилнокии мехнат: мазмун, нишондщандахо ва
омилхои таъсиррасон ................................................................. 191
13.4. Накшагирии эхтиёци кадрхо дар корхонаи
истехсолй...................................................................................... 196
МАВЗУИ 14.МУЗДИ МЕХНАТ ДАР КОРХОНАХОИ ИСТЕХСОЛЙ...........200
14.1. Мохият, мазмун ва принсипхои асосии музди мехнат. 200
14.2. Ташкили музди мехнат ...................................................... 203
14.3. Накшагирии музди мехнати кормандони
корхонахои истехсолй................................................................ 206
(.'аволу супоришхо барои такрор .............................................. 209
МАВЗУИ 15.ТАШКИЛИ РАВАНДИ ИСТЕХСОЛОТ ДАР КОРХОНА........ 210
9
15.1. Ташкили раванди истехсолот:мафхум ва таснифи он...210
15.2.Шаклу навъхои ташкили истехсолот ............................ 213
15.3..Усул ва меъёрхои ташкили истехсолот ........................ 217
15.4. Сикли истехсолй ................................................................. 222
МАВЗУИ 16.ИКТИДОРИ ИСТЕХСОЛИИ КОРХОНА......................................224
16.1.Иктидори истехсолии корхона ва
омилхои муайянкунандаи он ...................................................... 224
16.2.Намуд.ва р о х х °и хисоби щтидори истехсолии
корхона 228
16.3..Тахияи нак;шаи истехсоли махсулот .............................. 231
Саволу супоришхо барои такрор ............ ................................. 234
МАВЗУИ П.ФАЪОЛИЯТИ САРМОЯГУЗОРЙ ВА НАВОВАРОНА
ДАР КОРХОНА....................................................................................................:...... 235
17.1. Сармоягузорй: мохият, намудхо, тасниф ва
ахамияти он дар рушди иктисоди корхона ............................235
17.2.Самаранокии сармоягузорй: тарзу услубхои
баходщ й ва хисоби нишондихандахои иктисодй.................. 238
17.3. Фаъолияти навоварона дар корхона ва самаранокии
он .................................................................................................... 243
17.4.Барномаи рушди фаъолияти инноватсионй дар
Чумхурии Тоцикистон............................................................... 244
МАВЗУИ 18.АРЗИШИ АСЛИИ МАХСУЛОТ..................................................... 251
18.1. Мохият ва таркиби арзиши аслии махсулот ............... 251
18.2. Таснифи хароцоти истехсол ва фуруши махсулот ..... 253
10
18.3. Тартиби хисоби харцнома (калкулятсия) -и вохиди
истехсоли махсулот ...................................................................256
18.4.Пешгуй ва накшагирии арзиши аслии истехсоли
махсулот дар корхона .................................................................259
МАВЗУИ 19.ФОИДА ВА ФОИДАНОКЙ................................................................260
19.1.Мохият ва намудхои фоида. Фоиданокй....................... 260
/9.2.Манбаъхои ташаккулёбии фоида..................................... 262
19.3. Накшагирии фоида дар корхона ....................................... 263
19.4. Самтхои асосии таксим ва истифодаи фоида............. 266
МАВЗУИ гО.ФАЪОЛИЯТИ ИКТИСОДИИ БЕРУНАИ КОРХОНА.............. 270
20.1. Мохият ва ахамияти фаъолияти иктисодии
берунаи корхона ........................................................................... 270
20.2. Шартномаи тицоратй-ик,тисодии корхона ва
таркиби он ................................................................................... 271
20.3. Намудхои хисоббаробаркунй дар савдои хориции
корхона ва шархи онхо ................................................................273
20.4. Истилохх°и махсусй шартномаи савдои хорицй ........ 278
Саволу супоришхо барои т а к р о р ...... ...................................... 281
МАВЗУИ 21.МОЛИЯИ КОРХОНА................ .........................................................283
21.1.Мохияти щтисоди ва мазмуни молияи корхона .......... 283
' 1.2. )(олати молиявии корхона ва нишондихандахои
тахлили он .................................................................................... 286
21.3. Накшагирии молияи корхона ........................................... 293
( 'толу супоришхо барои такрор .............................................. 300
11
ЗАМИМАХ.О............................................................................... 301
ЗАМИМАИ 1. Консепсияи накдиаи сохдбкорй
(бизнес-план)-и бунёди заводи кднд......................................301
ЗАМИМАИ 2. Накшаи рушди сохдбкории -
корхонаи истех,солии Ч,ДММ «Кафолат»........................... 309
ТАВЗЕХ.ОТ................................................................... .............. 319
12
ФАСЛИ I.
МАСЪАЛАХОИ УМУМИИ ФАЪОЛИЯТИ
КОРХОНАРО ДАР РАВАНДИ ИКТИСОДИ БОЗОРИ
МАВЗУИ 1.
КОРХОНА (ТАШКИЛОТ) -Х О ЗИНАИ АСОСИИ
ИКТИСОДИ МИЛЛИ
1 . 1 .Корхона: мафхум, накш ва ахамияги он дар замони

муосир.
1.2.Хадаф, вазифахо ва намуди корхонахо.
1.3.Таснифи корхонахои истехсолй.
1.4.Нишонахо ва асосхои меъёрй-хукукии фаъолияти
корхонахо.
1.5.Иттиходияи корхонахо.
1.1. Корхона: мафхум, накш ва ахамияти он

дар замони муосир
Фаъолияти муваффаконаи корхонахо аз омилхои воке-

ан таъсиргузор ва мухим дар таъмини рушди устувори ик
тисоди миллии хар кишвар махсуб мешавад. Онхо рукни
ч у д о н о п а з и р ва марказии иктисод буда, бояд дар нихоят
фоида ба даст оранд, ки то битвонанд давом ва густариши
бештар пайдо кунанд. Ба даст овардани фоида дар натичаи
ташкили дуруст ва фаъолияти самарабахши корхонахо дар
шароити татбики амалии муносибатхои бозорй имконпазир
аст. • 4* »
Зикр бояд кард, ки корхона - Объект ва субъекти низо
ми хочагидории мустакилона мебошад.
Корхона - объекта мустакили хочагидорй буда, дар
таъмини рушди муназзаму босуботи иктисодию ичтимоии
х,ар кишвар накши босазо дорад. Накши онро дар халли
масъалахои иктисодии хаётан зарур бо он далел тавзех
додан зарур аст, ки махз ба туфайли фаъолияти муттасили
он истехсол, фуруши махсулот, ичрои хизматхо ва фоида ба
даст оварда мешавад.
13
Корхона (ташкилот) дар кулли сохахои иктисоди
миллй: саноат, кишоварзй, сохтмон, наклиёт, савдо, алока
ва г. миссия ва хадафи стратегиро вокеан амалй намуда, дар
халлу фасли вазифахои бемайлон баланд бардоштани
самаранокии фаъолияти истехсолию тичоратй, сатху сифа
ти зиндагии ахолй ва конеъ гардондани эхтиёчоти истеъ-
молгарон сахми назаррас мегузоранд. Корхонахои таъйино-
ташон гуногун дар шароити ба тадрич гузаштан ба
муносиб.атхои бозорй ва пешрафти иктисодй сахми бузург
доранд. Аз хамин нуктаи назар, таъмини рушди муназзам
ва устувори иктисоди миллй аз фаъолияти пурсамари
корхонахо вобаста аст. Тагйирёбии хачм, таркиб ва сифати
истехсоли навъхои махсулот, бехдошти вазъи бозори молу
хизматхо, тахкими иктидори содиротии корхонахои истех
солии ватанй, баланд бардоштани 'сатхи ракобаттавонии
онхо ва корбурди окилонаи дигар омилхои дохилию берунй
ба бехтар кардани фаъолияти иктисодии корхонахо мусои
дат менамоянд.
Дар адабиёти илмию таълимии муосири иктисодй ва
тачрибаи хочагидории чахонй мо бо истилоххои гуногун
«корхона», «фирма», «ширкат», «ташкилот» ва муродифхои
онхо дучор мешавем. Дар Точикистон хам маъмулан
истифодаи ду истилохи бо хам пайванд - «корхона» ва
«ташкилот» мушохида мегардад. Дар кишвархои хоричй
бошад, расман вожахои «фирма», «корпоратсия (ширкат)»
ва г. ба назар мерасад.
Тибки конунгузории амалкунанда дар Чумхурии Точи
кистон мафхумхои «корхона» ва «ташкилот» дар амалияи
хочагидорй бештар мавриди истифода карор гирифгаанд
ва дорой вижагихои хеш мебошанд. Масалан, дар Кодекси
гражданин Чумхурии Точикистон ба чои истилохи корхона,
махз ташкилот номбар шудааст ва онро ба тичоратй ва
гайритичоратй чудо карданд.
Дар корхонахои тичоратй хадафи асосй махз ба даст
овардани фоида - натичаи фаъолияти иктисодй мебошад.
Баръакс, дар корхонаи гайритичоратй гирифтани фоида
максади асосй ва нихой ба хисоб намеравад. Ин аст фарки
14
ин ду истилохи иктисодию хукукй. Дар Конуни Чумхурии
Тоцикистон «Дар бораи корхонахо» (с. 1993) вожаи «кор
хона» бештар мавриди амал эътироф шудааст. Бинобар ин,
ба андешаи мо, мохият ва чанбах,ои ин ду калимаи иктисодй
бо хамдигар хеле наздик бошанд хам, вале онхоро то
андозае бояд фарк кард. «Ташкилот» мохиятан ба корхона
шабохат дошта бошад хам, аммо мафхуми он васеътар аст.
Ташкилот хукук дорад, ба сифати филиал якчанд корхонаи
дигарро, ки фаъолияти якхела доранд, дар хайати хеш
созмон дихад. Новобаста аз ин тафовут, ба андешаи мо,
махз мафхуми «корхона» холо дар Точикистон ва дигар
кишвархои Иттиходи Давлатхои Мустакил (ИДМ) пахн
шуда, мухимтар аз хама ба конунгузории чории Точикистон
пурра мутобикат мекунад. Вокеан, агар дар баъзе холатхо
вожахои ташкилот (фирма) ё унвонхои хархела: коопера
тивной истехсолй, ассотсиатсияхо, консорсиумхо, синдикат-
х,о ва иттиходияхои хочагй дар шакли умумй, хамаи онхоро
хдмчун корхона ва шакли муттахидгардонии онхо меши-
иосанд ва ба хайси объект ва субъекти фаъолияти сохиб
корй аз назари хукукй, ташкилй, иктисодй ва ичтимой, ки
имруз комилан дар доираи иктисоди хурд эътироф
I ардидаанд, фаъолият менамоянд.
Дар моддаи 1 Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бо
раи корхонахо» (с. 1993) омадааст: корхона объекты мус-
пшкцли хоцагидорй ва дорой сало\ияти шахси х;укуцй мебо
шад, бо тартиби созмондихии конунгузории амалкунанда
чуайян гардида, барои истехсоли махсулот, ичрои кору
чпматхо, бо максади к,онеъ гардонидани талаботи бозор ва
Ои даст овардани фоида фаъолият меномояд.
Корхона хукук дорад сохторхои ба худ тобеъ, яъне
фплиалхо, намояндагй, шуъба ва дигар зерсохторхои
•иющцаро дар доираи риояи нукта ва талаботи конунхои
||мплкунандаи Чумхурии Точикистон созмон дихад.
Дар моддаи 2 конуни мазкур масъалаи моликияти
н'рхона кайд шудааст. Тибки он сохиби молу мулки
|<"рчона дар каламрави ЧУМХУРИИ Точикистон метавонад
ним он субъекте бошад, ки агар он ба К онУни ЧУм*Урии
15
Точикистон «Дар бораи моликият дар Чумхурии Точи
кистон» (с. 1990 ва с. 1997 бо тагйиру иловахо) мухолиф
набошад.
Сохибмулк метавонад молу мулк (амвол)-и корхонаро
сохибй кунад, истифода барад, ба ичора дихад, махсулот,
хизматхои ичрошуда ва даромади ба даст омадаро пас аз
пардохти хатмии андоз ба бучети давлатй ва бучети
махаллй бо салохдиди худ истифода барад.
Корхона фаъолияти истехсолй, молиявию иктисодй, ти-
чоратй, бозорёбй, ичтимой ва г.-ро дар асосй он салохияте,
ки махз сохибмулк ба у додааст, метавонад максаднок ва
паш ирона пеш барад. Дар ин бобат, сохибмулк вазифадор
аст, ки талаботи конунхои Точикистон ва дигар санаду меъ
ёрхои хукукиро хатман риоя кунад.
Рушди устувор ва фаъолияти самараноки корхонахо дар
Халлу фасли вазифахои иктисодию ичтимоии кишвар ва
баланд бардоштани сатхи некуахволии ахолй бештар
замина мухайё месозад.
Корхонахои истехсолй мисли дигар шаклхои ташкилию
хукукй дар муносибатхои бозаргонй бояд дорой накш ва
мавкеи махсус бошанд. Х,оло тибки омори расмй дар Точи
кистон корхонахои шакли моликияташон гуногун фаъолияти
мустаким дошта, бо кору фаъолияти самарабахшашон эх-
тиёчоти мардуми кишварро то андозае таъмин менамоянд.
Соли 2013 теъдоди корхонахои хурд, миёна ва калон дар
Точикистон 39824 ададро ташкил дод.
Таи ин сол дар мамлакат зиёда аз 330 корхонаи нави
истехсолй мавриди бахрабардорй карор гирифтанд, ки дар
онхо беш аз 120 хазор чои корй мухайё шуд.
Дар тули хафт соли оянда тибки накшаи Хукумати
мамлакат дар мачмуъ 1600 корхонахои гуногуни саноатй
таъсис дода мешаванд.
Мушохидахои тулонй ва тахлилхои иктисодй собит
месозанд, ки дар сохахои истехсолоти мамлакат дар пиёда-
созии Стратегияи миллии Рушд, консепсияхои рушди соха ва
зерсохахои саноат, бахусус сохахои хурокворй, нассочй,
истехсоли неруи барк, нурихои маъданй, кимиёй, бахши
кишоварзй (сабзавоту мева, богу токпарварй, махсулоти
ситрусй), занбури асалпарварй ва дига’ истех-
Чумхурии Точикистон корхонахои ист
назаррас доранд. fc*А&кши
Албатта, барои ба дарачаи таА
расонидани корхонахои истехсолии ма^
бинихои ба накша гирифтаи давлату хук
сектори хусусии он тагйиру иловахои суд.
дорад, то ки вазни киёсии молу махсулоти вори^
зина кам гардида, аз хисоби истехсолоти худй чойи
карда шавад. Тавассути бозори истеъмолии Т 0 4 И1
имруз кариб 70 фоиз аз хисоби воридот таъмин ка,
мешавад, ки ин ба истиклолияти иктисодии чумхурй ть
андозае латма мерасонад. Барои ба эътидол овардани сиёсати
воридотии мамлакат мебояд сохтори истехсолотро тачдид ва
дигаргун кард. Кушиш бояд ба харч дод, то ки аз воридоти
бесамара даст кашем. Он ба бучети давлат таъсири манфй
мерасонад.
Мо метавонем корхонахои истехсоли махсулоти каннодй,
консервахои мевагию сабзавотй, обхои ташнагшникан,
маъданй, шир ва махсулоти ширй, сабзавоту мевахои тару
тоза, картошка, ииёз, полезихоро дар кулли минтакахои
Точикистон чойгир ва бунёд намуда, махсулнокии
истехсолотро баланд бардорем.
Ба андешаи мо, имруз, ки Точикистон узви комилхукуки
( 'озмони Умумичахоии Савдо (СУС) ва дигар яккатор
созмонхои бонуфузи чахонй аст, аз ин имконияти муносиб
истифода карда, сохтори истехсолотро хам дар саноат, хам
iap сохаи кишоварзй, сохтмон ва дигар бахшхои сохибкории
истехсолй ривоч додан лозим аст. Дар ин раванд дастгирии
икилонаю судманди Хукумати Чумхурии Точикистон ба
корхонахои истехсолоти миллй имруз мисли обу хаво зарур
Мебошад.
Таснифи истехсолии корхона - ин чудо намудани он ба
Ончшхои чудогона: коргох (сех), китъа, хизматхо ва г. иборат
буди, он асосй меъёрхои чойгиршавй, махсусгардонй,
шумораи кормандон, шакли моликият ичрошуда мебошад.
ИоГщста ба ин, тибки иктидори корхона ва раванди мурак-
luiiHt истехсоли махсулот хар як корхонаи саноатй ба
17
бахшхои калон (сатхи якум): коргох,, истехсолот, хочагй ва
инчунин бахшхои хурд (сатхи дуюм): китъа, шуъба ва чойи
корй гурух,бандй карда мешаванд.
Сех яке аз сохторхои калонтарини истехсолии корхона ба
шумор меравад. Тачриба нишон медихад, ки чунин сохтор на
дар хдмаи корхонахои саноатии кишвар амал менамояд,
чунин вохиди сохтори ягона дар бархе аз корхонах,о ба хайси
истехсолот, ки дар худ якчанд к о р г о х д о р о муттахид
менамояд, татбик мешавад. Дар мачмуъ бошад, бештари
корхонахои саноатии мамлакат дорой сохтори махсус
мебошанд. Афзалияти ин тарзи истехсолот, ба андешаи мо,
дар он зохир мешавад, ки коргохло аслан дар дохили як
корхонаи асосй (масалан, комбинат) ба хотири ичрои хар
гуна амалиёти истехсолй таъсис дода мешавад.
Коргоххои корхонахои саноатй вобаста ба ичрои накшаи
фаъолияташон дар раванди умумии истехсоли махсулот ба
номгуйх,ои зерин таксим мешаванд:
• истехсолоти асосй;
• истехсолоти ёрирасон;
• истех,солоти хизматрасонанда;
• хочагихои анборй;
• истехсолоти иловагии хамрадиф;
• истехсолоти тачрибавй.
Дар бештари корхонахои сохаи саноат омили асосии
бунёд ва ташаккулдихандаи сохтори истехсолии ин ё корхона
иборат аст аз:
> мансубияти сохавии корхона;
> хусусияти хоси равандх,ои технологй;
> сатхи махсусгардонй ва кооперативонии истехсолот;
> андозаи (хачми умумии тавлидоти) мах,сулоти истехсолй.
Сохтори аз чихати илмй асоснокшудаи корхонаи истех
солй самарабахшии фаъолияти онро бештар муайян мена
мояд. Аз хама мухим аз нигохи олимону мутахассисони соха
масъалаи окилона ташаккул додани сохтори он, яъне
интихоби дакики таносуби истехсолоти асосй ва ёрирасон,
хизматрасонанда ва дигар бахшхои сохтории он накши
халкунанда мебозанд. Инчунин дар ин раванд истифодаи
самараноки в о с и т а х о и асосии истехсоли, маидонхои истех
солй, чойхои корй ва шуглнокии кормандон, хосилнокии
мехнати онхо, хусусан коргарони истехсолию саноатй, накдии
муассир дорад.
Ба гайр аз бахшхои фавкуззикри бунёдкунандаи сохтори
истехсолии корхонахои саноатй, ба таркиби сохтории онхо
бахшхои гайриистехсолй, ба истилох, ташкили инфрасохтор-
хои корхона дохил мешаванд.
Кисмати мухими сохтории инфрасохторхои корхона
хизматрасонии таъминот ва фуруши махсулоти тайёр ба
хисоб меравад. Чараёни бевоситаи фуруши махсулот ба чор
мархила чудо карда мешавад. Мархилаи якум, ташкил ва
гатбики амалии тахия ва ба тасвиб расонидани шартнома
(карордод)-хоро оид ба тахвили махсулот дар бар мегирад.
Мархилаи дуюм - тартиб додани накшаи фуруши махсулот
ва бакияи махсулоти гайрифуруши дар анборхои корхона
мавчуд буда. Мархилаи сеюм - тахвил (ё худ дар баъзе мав-
ридхо боркашонии наклиётй, фаъолияти логистикй)-и
махсулот то ба истеъмолкунандагон. Мархилаи чорум бошад
бевосита воридшавии воситахои пулй ба суратхисоби
корхонаи молистехсолкунанда ба хисоб меравад. Дар ин
сохтор бо максади баланд бардоштани самаранокии
амалиёти фуруши махсулот сохторхои шабакахои муосири бо
мол таъминкунанда ва молфурушй, аз чумла, анборхои
савдои яклухт, магозаву дуконхои савдои чакана, супермар-
кетхо, фурушгоххои марказию фирмавй, биржахо ва музоя-
дахои молию ашёй метавонанд шомил шаванд.
<,
1.2. Хадаф, вазифахо ва намуди корхонахо
Тавре, дар боло ишора намудем, корхона барои ноил

I аигган ба миссия ва хадафи асосии худ як катор вазифахои
мухимро амалй мегардонад.
Миссия - ин максади олй, стратегияи дарозмуддати
Корхона мебошад ва тахияи асосноки он барои хар як
корхона, сарфи назар аз шакли моликияташ, дар замони
муосир бенихоят зарур аст. Миссия фалсафаи фаъолияти
Корхона аст.
19
Хадафи асосии фаъолияти иктисодии корхона (таш-
килот) истехсол ва фуруши махсулот, ичрои кору хизматхо,
конеъ намудани талаботи бозор ва бо ин васила ба даст
овардани фоидаи иктисодй мебошад.
Дар шароити амалишавии муносибатхои бозорй кор
хона ва кулли кормандони он бояд саъю талош намоянд, ки
ба бозор бо нарххои дастрас мутобики такозои истеъмол-
гарон махсулот бароранд, инчунин' хизматхои гуногунро
ичро намояд ва аз фуруши онхо ба истеъмолгарон дар
анчоми амалиёти хочагидорй фоидаи дилхоху бештар аз
гузашта ба'даст оваранд.
Барои ба максади асосии худ расидан хар як корхонаи
истехсолй бояд хатталимкон вазифахои зеринро ба таври
доимй ва пайгирона ичро намояд:
1. самарабахш истифода бурдани сарватхои мехнатй,
модцй, молиявй, иттилоотй, инноватсионй, сармоягузорй ва
ба туфайли ин амалхо боз хам афзун намудани натичахои
нихоии фаъолияти хочагию молиявй;
2 . истехсоли махсулот барои конеъ намудани талаботи
истеъмолгарон дар бозор, бо рохи омухтан ва пешгуй ,
кардани вазъи он;
3. тахвил ва фуруши махсулот ба истеъмолгарон дар асо-
си шартнома (карордод)-хои дучониба ба тасвиб расонида- ;
шуда;
4. ривочу равнак бахшидан ба фаъолияти иктисодии
берунй;
5. ташкили хизматхои имтиёзнок ба ниёзмандон бо рохи
ташкили окилонаи фуруши махсулот ва хизматхо ба истеъ-,
молгарон дар бозор;
6 . таъмини рушди моддй-техникии корхона;
7. баланд бардоштани сифати махсулот мутобики тала
боти стандартной давлатй ва чахонии сифати махсулот;
8 . таъмини рушди босуботи истехсоли махсулот, баланд!
бардоштани хосилнокии мехнат ва ба рох мондани речаи
сарфакорй, кам кардани харочоти бехуда ё аз меъёр зиёд; Я
9. таъмини рушди фаъолияти сохибкорй, аз чумла сохиб-
кории навоварона, такя намудан ба дастовардхои илмй-
техникии муосир;
10 . пардохти пурра ва саривак,тии андозхо ба бучети
давлатй ва бучетхои махаллй;
11 . пардохти музди мехнати асосй ва иловагии кормандон,
дар амал риоя намудани сиёсати пардохти музди мехнати
хддди акали кормандон, ки Хукумати Ч,УМХ-УРИИ Точи
кистон мукаррар кардааст;
12 .риояи стандартхои амалкунанда, меъёрхо ва карорхои
макомоти ичроияи хокимияти давлатй;
13.шаффофона ва сари вакт тайёр намудан ва ба сох
торхои дахлдори давлатй супоридани хисоботхои мухоси-
бй-молиявй, оморй ва г.;
14.мухайё кардани шароити мусоиди корй барои кор
мандон, тадричан хал кардани масъалахои ичтимоии онхо,
таъмини х,ифзи бехатарии мехнат ва г.
Вазифахои хдр як корхона аз хдчм ва таркиби истехсоли
махсулот, сатхи махсусгардонии истехсолот, ба кадом сохаи
иктисод мансубият доштан, шаклу намудхои фаъолияти
иктисодй, аз чумла равобити берунии хочагидорй вобас-
гаанд. ХаР кадар корхона бузург бошад, масъулият нисбати
ичрои корхо хамон кадар баландтар ва чиддитар мешавад.
Максад ва вазифахо дар корхонаи хурд ё хурдтарин, аз
хусусиятхои хоси фаъолияти онхо вобастагй доранд ва
накши онхо дар пешрафти иктисодй, бахусус мачмуи
махсулоти дохилй, чойхои нави корй, шуглнокй дар оянда
леле назаррас хохад гашт ва инро тачрибаи чахонй собит
намудааст.
Корхонахоро аз руи нишонахои гуногун тасниф мена
моянд. Бо назардошти нишонаи шакли моликият корхона-
\о и зерин фаъолият карда метавонанд:
S давлатй;
* хусусй;
* кооперативй ё таовунй, аз чумла корхонахои низоми
Кпоператсияи матлубот;
21
S муштарак (моликияти давлатй ва моликияти фирмахои
хоричй, ташкилотхои байналмилалй, шахсони хукукД ва
вок,еии хоричй);
S сахомй ва г.
Дар баробарй ин корхонахо новоба'ста аз шакли
моликияташон дорой номи фарккунанда ва шаклхои
ташкилй - хукукй буда, дар асосй риояи талаботи Оин-
номаи худашон ва дигар санадхои меъёрии хукукии
Ч,умхурии Точикистон фаъолияти хочагиро пеш мебаранд.
Давлат дар асосй конунгузории амалкунанда аз чониби
худ гирифтани хукукй амволии воситахои асосй ва
воситахои гардони корхонахоро кафолат медихад. Ба
манфиати давлат кашида гирифтани воситахои асосй,
воситахои гардони корхона ва дигар амволи корхона манъ
аст, ба истиснои холатхои алохидае, ки дар конунгузории
Чумхурии Точикистон нишон дода шудаанд.
Корхонахо инчунин дар асосй як катор нишонди
хандахои дигар: махсусгардонии корхонахо ва хелхои
чудогонаи махсулот, таркиби истехсолот, хачм ё андозаи
фаъолият, тасниф карда мешаванд.
1.3.Таснифи корхонахои истехсоли
Корхонахоро, одатан, дар асосй нишонахои гуногун j

тавсиф ва тасниф мекунанд, ки барои хубтар омухтани 1
мохият, мазмун ва таъиноти онхо боис мегардад. Таснифи
корхонахои саноатй зимни нишонахои хеле зиёди зерин ба
рох монда шудааст, ки ахамият ва максади мантикию амалй j
дорад (чадв. 1. 1).
Чалвали 1.1
Таснифи корхонахои саноатй
Нишона Таснифи корхонахо
2
Шакли моликият • давлатй;
• хусусй;
• муштарак.
Истифодаи ашёи хом ва коркарди • истихрочи саноатй;
он • коркарди саноатй.
22
1 2
Шакли ташкилй - хукукй • ширкатхои хочагидорй;
• чамъиятхои хочагидорй;
• кооперативхои истехсолй;
• корхонахои вохдци давлатй
ва махаллй;
• ширкатхои холдинга;
• ташкилотхои гайритичоратй.
Ягонагии техники ва технологй • раванди истехсоли бефосила;
• раванди истехсоли дискретй;
• раванди истехсоли кимиёвй;
• раванди истехсоли механикй.
Шумораи кормандони штатй • хурд (то 50 нафар);
• миёна (аз 51 то 100 нафар);
• калон (101 нафар ва бештар
аз он).
Вакти кор дар давоми сол • соли пурра (доимй ё
мунтазам);
• мавсимй.
Шаклхои муосири ташкили • консентратсиякунонй;
истехсолот • махсусгардонй;
• диверсификатсиякунонй;
• кооператсиякунонй;
• комбинатсиякунонй.
Доираи истехсоли махсулоти навъи • умумй;
икхела • сериягй (силсила ё махсус);
• инфиродй.
Усули ташкили раванди истехсолй • потокй ( пайваста);
• партионй (анбухД якдаврагй);
• ягона.
11ирачаи механикони ва » .комплексй - автомата;
||шоматикунонй (худкорй) • кдсман автомата;
• комплексй - механикони
дашуда;
• кисман - механиконидашуда;
• мошинй - дастй;
, Ц'Ф • дастй.
На катори нишонахои асосии таснифи корхонахо дохил

мешаванд:
• махсусгардонии сохавй ва навъй;
• таркиби истехсолй;
23
• андозаи корхона.
Мувофики нишонаи якум, корхонахоро аз руи нишонаи
сохаи ик,тисодиёт дар истехсоли махсулот ва ичрои хизматхо
ба саноатй, кишоварзй, сохтмонй, наклиётй, алока, савдо,
сайёхй, маорифу илм, тандурустй ва г. гурухбандй мекунанд.
Дар навбати худ, хар яке аз сохахои иктисоди миллй боз ба
зерсохахои фаркдунанда чудо мешаванд. Танхо сохаи саноат
холо такрибан сад зерсоха дорад. Масалан, саноатй вазнин ва
сабук, саноатй мошинсозй, саноатй истихроч ва коркард,
саноатй кимиё, саноатй хурокворй, саноатй флузоти ранга ва
г.
Бо назардошти нишонаи таркиби истехсолот корхона
хоро ба махсусгардонии истехсоли махдуди махсулот,
универсалй ё тавлиди махсулоти навъи васеъ ва таъиноги
гуногун ва муштарак тасниф мекунанд.
Ба инобат гирифтани нишонаи андозаи корхона аз руи
шумораи руйхати кормандон имкон медихад, ки мо онхоро
ба се гурух чудо намоем: хурд (то 50 нафар), миёна (аз 51 то
100 нафар), калон (101 нафар ва зиёда аз он).
1.4. Нишонахо ва асосхои меъёрй-хукукии

фаъолияти корхонахо
Корхона нишонаю аломатхои ба худ хос дорад. Дар ин

росто фаъолияти корхонахоро аз руи се нишона тавсиф
менамоянд.
Нишонаи якум - ягонагии фаъолияти иктисодии корхо
на, ки татбики амалии раванди пурраи корхои истехсолй,
тичоратй ва хизматрасониро муайян намуда, муносибатхои
мустакилонаи иктисодию ичтимоиро дар чахорчуби конун -1
гузории амалкунандаи кишвар ва дар доираи салохияти]
оинномавиаш ба рох мемонад. Дар ин бобат, корхона бо
истифода аз молу мулк, неруи коллективи мехнатй, им-
конияту захирахои хануз дар амалй хочагидорй исти-
фоданашуда окилона ва бо максаду мароми муайян, дар
такя ба омузиш ва пешгуии вазъи бозор, тахияи накшаи
сохибкорй ва ичрои пайгиронаи онхо фаъолияти хешро
амалй менамояд.
24
Нишонаи дувум - ягонагии ташкилй дар фаъолияти кор
хона мебошад. Ташкили дурусти фаъолияти хочагй дар
кулли сохторхои ташкилй - идоракунии корхона шартй
мухими фаъолияти самарабахш ва кафолатнок барои ноил
гардидан ба дастовардхои истехсолй, тичоратй, молиявй ва
мудирияти муваффаконаи корхона махсуб меёбад.
Нишонаи севум - ин фаъолияти хукукй, максаднок ва
бомароми корхона аст. Дар шароити чомеаи демократа,
хукукбунёд, дунявй ва ягона танхо волоияти конун барои
рушди иктисодй ва ичтимоии корхона шароити мусоид
фарохам месозад. Корхона хамчун шахси хукукй метавонад
дар ин шароити мусоид аз тамоми имконияту хукукхо ва
ухдадорихое, ки конунгузории Точикистон мукаррар карда-
аст, ба таври самарабахш истифода'барад.
Санадхои меъёрию хукукии амалкунанда, бидуни шакку
шубха, пояи боэътимоди фаъолияти пурсамари корхона
мебошанд. Дар каламрави Точикистон санадхои бунёдии
хукукй, пеш аз хама, Конститутсия (Сарконун)-и Чумхурии
I очикистон, Кодекси гражданин Ч,УМХ.УРИИ Точикистон,
Кодекси мурофиавии Ч,УМХ-УРИИ Точикистон ва дигар
конунхои таи солхои сохибистакдолй ба тасвиб расида ба
цисоб мераванд, ки онхо меъёрхои хукукй, ташкилй,
иктисодй, ичтимой, идорй ва сиёсии фаъолияти хочагиро
муайян кардаанд.
Дар баробари ин, як катор К онУнхои Чумхурии Точи-
кистон, фармону супориш ва амрхои Президенти Чумхурии
Точикистон, Кдрорхои Хукумати Чумхурии Точикистон ва
фирмонхои макомоти ичроияи хокимияти давлатии сатхи
чумхуриявй, вилоятй, шахрй ва нохиявй, ки корхона дар
Цудуди маъмурии онхо фаъолият мебарад, хамчунин оин-
Иомаи корхона ва г. хуччатхои ташкилию хукукие мебо-
11Н1ИД, ки ба танзими давлатии фаъолияти корхона заминаи
»пк,сИ мегузоранд.
Конунхои зерини ЧУМХ.УРИИ Точикистонро, ки аввал бо
мрори Мачлиси Олии ЧУМХ-УРИИ Точикистон ва сипас бо
Нм н»и Президенти ЧУМХ.УРИИ Точикистон дар солхои
I ути ун тасдик шудаанд. Конунхои мазкур барои пешбурди
25
фаъолияти мустакдлона ва самарабахши корхона ахамияти
такдирсоз доранд (ниг. ба http:www.mmk.ti):
• Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи моликият»
(бо тагйиру иловахо), Душанбе, соли 1997; -
•Кодекси гумрукй Чумхурии Точикистон, Душанбе,
Шарки озод, соли 2005;
•Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи корхонахо»
(бо тагйиру иловахо), Душанбе, соли 1997;
•Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи бакайд
гирии давлатии шахсони хукукй ва сохибкорони инфиродй»
(19 май, № 508), Душанбе, соли 2009;
•Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи фаъолияти !
сохибкорй дар Чумхурии Точикистон» (бо тагйиру
иловахо), Душанбе, соли 1997;
•Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи ракобат ва I
махдудкунии фаъолияти инхисорй дар бозорхои мол» (28
июл, № 198), Душанбе, соли 2006;
•Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи химоя ва ]
дастгирии давлатии сохибкорй дар Чумхурии Точикистон»
(23 апрел, № 289), Душанбе, соли 2007;
•Конуни Ч,умхурии Точикистон «Дар бораи хифзи хуку- 1
ки истеъмолкунандагон» (10 сентябри, № 72), Душанбе,
соли 2004;
•Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи дастгирии ;
давлатии комплекси агросаноатии Чумхурии Точикистон»
(5 март, № 241), Душанбе, соли 2007;
•Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи монопо-
лияхои табий» (5 март, № 235), Душанбе, соли 2007;
•Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи хочагихои
дехконй (фермерй)» (19 май, № 526), Душанбе, соли 2007;
• Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи кооперат-
сияи матлубот дар Чумхурии Точикистон» (13 март, № 584),
Душанбе, соли 1992;
•Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи сармоя
гузорй» (12 май, № 260), Душанбе, соли 2007;
26
•Конуни Ч,умх,урии Точикистон «Дар бораи муфлис
шавй» (8 декабр, № 546), Душанбе, соли 2003;
• К,онуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи морато-
рияи санчишдои фаъолияти субъектхои сохибкории хурду
миёна дар Чумхурии Точикистон» (26 март, № 505),
Душанбе, соли 2009;
•Кодекси андози Чумхурии Точикистон, Душанбе,
Шарки озод, 2012;
•Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи фаъолияти
савдои хоричй» (3 июл, № 846), Душанбе, соли 2012;
•Конуни ЧУмх.УРИи Точикистон «Дар бораи мора-
торияи санчишхои фаъолияти субъектхои сохибкорй дар
сохахои истехсолй» (3 июл, № 859), Душанбе, соли 2012;
•Конуни ЧУмх.УРии Точикистон «Дар бораи хамкории
давлатй - хусусй» (28 декабр, № 907), Душанбе, соли 2012;
•Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи шарикии
давлатй ва бахши хусусй» (28 декабр, № 907), Душанбе,
соли 2 0 1 2 ;
•Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи коопера-
Iивхо» (22 июл, № 991), Душанбе, соли 2013;
•Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи савдо ва
кичматрасонии маишй», бо тагйиру иловахо (14 март, №
1075), Душанбе, соли 2014.
1.5. Иттиходияи корхонахо

А ъ
Корхона хукук дорад, ки ба иттиходияхо, ассотсиат-

vии\о, консернхо, трестхо, ширкатхои бузурги байналми-
III! ий (трансмиллй), гуруххои молиявй - саноатй (холдинг-
М>). ширкатхои хочагй (ширкатхои комил, ба боварй асос-
й|пи (коммандитй) ва омехта), чамъиятхои дорой масъули-
мI и махдуд ва иловагй, чамъиятхои сахомии шакли кушода
ии иушида, иттиходияхои минтакавию байнисохавй, кон-
ццкиумхои муваккатй ва мухлатдор, синдикатхо, халкахои
вИНоатй, ширкатхои байналмилалии офшорй ва г. шомил
27
гашта, фаъолияти худро боз хам самаранок амалй гардо-
над.
Бояд хотиррасон кард, ки ба ин ё он намуди иттиходия
ворид гаштани корхона ихтиёрй ва бо розигии хайати
кормандони он сурат мегирад. Дар баъзе мавридхо ин амал
бо розигй ва хохиши сохибмулкону сахмгузорон рух
медихад. Вале бо воридшавии якчанд корхона ба хайати
иттиходияи корхонахо бо унвонхои гуногун ва хадафи
муайян имконияти корхонаро махдуд намесозад, баръакс
вай мустакнлияти худ ва салохияти шахси хукукиро пурра
нигох медорад. Рохбарияти иттиходия бошад, танхо вако-
латхои хоси ба у додаро ичро карда, вазифахои хоча-
гидориро танхо дар доираи конун, оинномаи иттиходия ва
шартномаи дучониба ба тасвиб расида, ^малй менамояд.
Иттиходияхо дар Чумхурии Точикистон бо назардошти
рнояи шартхои зерин бунёд мегарданд ва ба кайди давлатй
гирифта мешаванд:
■ воридшавии ихтиёрии корхона ба иттиходия ва баро-
мадан аз он бо шартхое, ки дар оиннома сабт шуда бошад;
■ риоя кардани конунгузории зиддиинхисорй;
■ озодии интихоби шаклхои ташкилй - хукукии итти
ходия;
■ ташкили муносибат дар байни корхонахое, ки ба
иттиходия шомил мегарданд, дар асоси мустакилияти
иктисодй ва мазуну мухтавои шартномахои хочагй.
Х,ар як иттиходия унвони махсуси худро дорад, ки дар
он шакли ташкилй - хукукй зикр меёбад ва иттиходия танхо
зимни риояи катъии нуктахои таркибии оиннома ва
конунгузории амалкунанда метавонад фаъолияташро пеш
барад.
Тачрибаи хочагидорй дар кишвархои пешрафтаи ча
хонй шаходат медихад, ки корхонахо ХУКУК доранд фаъоли
яти иктисодиро дар доираи салохияти иттиходияхои истех
солй амалй гардонанд. Ин имкониятхои ташкилй, икти
содй, молиявй ва идоракунии корхонахоро васеътар на-
муда, барои боз хам баланд бардоштани сатхи самароварии
28
фаъолияти иктисодй-ичтимоии субъектной хочагидорй беш
тар шароити зарурй фарохам месозад.
Иттиходияи корхонахо намудхои гуногун доранд, ба
монанди корпоратсия, фирмахои конгломератй, ассот-
сиатсияхои хочагй, консернхо, ширкатхои холдинга, кон-
сорсиумхо, гуруххои молиявй - саноатй ва г.
Корпоратсия ин чамъияти сахомй буда, фаъолияти
чандин фирмахоро барои муваффак шудан ба максади
нихой муттахид мегардонад. Хамчун шакли шахси хукукй
корпоратсия чавобгариро аз руи ухдадорихои кулли
корхонахои ба он воридшаванда ба ухдаи хеш мегирад.
Онхо метавонанд вобаста ба хачми фаъолияташон хурд,
миёна ва калон бошанд.
Фирмахои конгломератй намуди иттиходияе мебошанд,
ки дар хайати худ корхонахои дигарро муттахид менамо
янд. Онхо метавонанд фаъолияти тичоратй ва истехсолиро
инкишоф диханд.
Консернх;о маъмулан иттиходи бузурги корхонахо буда,
барои ичрои вазифахои якхела нигаронида шуда, фаъоли-
яти корхонахо-аъзоёни тобеъи идоравии худро ок,илона
амалй намуда, истехсолоти бузургро дар алокаманди бо
манфиати умумй, дар асосй шартнома (карордод) ва
иштироки фаъолонаи хар як корхонаро барои ичрои
фаъолияти якчоя, инчунин алокахои истехсолй-технологии
лимохангшударо ба рох мемонанд.
Нишонахои фарккунандаи консернхо инхо мебошанд: -
нгонагаи моликият, консентратсия (тамаркуз)-и сармоя, ик-
Iидорхои истехсолй, имкониятхои бештар дар диверси-
фикатсияи истехсолот, аз нав таксим намудани ресурсхои
сирмоягузорй, авлавият дар рушди самтхои фоиданоки
иетех,солот, фаъолнокй дар бозори молу хизматхо бо назар
дошти омили ракобат дар бозорхои дохилй ва хоричй.
Ассотсиатсиях,ои хоцагй иттиходи корхонаю таш-
мшотхо тавассути шартнома барои ичрои корхои махсус ва
мшмунан якхелаи иктисодй - истехсолй аст. Онхо имруз
нир сохахои саноат, кишоварзй, тичорат ва г. торафт
никишоф ёфта, хукукй корхонахоро чандон махдуд наме-
29
кунанд. Аъзоёни ассотсиатсия метавонанд бо хохиши худ ба
дигар чамъиятхои хочагй низ шомил шаванд ва аз ин амал
суд бардоранд. Х,ар як ассотсиатсия назар ба корхонаю
хочагихои алохида амалкунанда дар халлу фасли масъа
лахои умумии хочагидорй имкониятхои бештар пайдо
мекунад. Онхоро, вокеан, дар муносибат бо идорахои
давлатй, корхонаю ташкилотхои дигар ба манфиати аъзоён
истифода бурда метавонад. Дар ин маврид, имкониятхои
субъектхои поёнй ё доираи фаъолияташон махдуд дар оянда
бояд бештар ва хубтар истифода шаванд.
Ширкатхои холдинги хукук доранд фаъолияти корхона
хои дигари ба худ тобеъро назорат кунанд. Кабули карор-
хои идоракунй ва механизми амалигардонии онхо дар
чорчуби фаъолияти ширкати холдинга имконияг медихад,
ки захирахои дохилихочагй ва мацбаи иктисодии кулли
корхонахои тобеъ самараи иктисодй - фоидаи бештарро ба
даст оваранд. Холдинг хукук дорад дар холатхои зарурй
ресурсхои молиявиро дар як марказ гун кунад ё ба
имкониятхои бештар манфиати умумй онхоро дар байни
аъзоён аз нав таксим намояд.
Консорсиум - иттиходи якчанд бонк ё корхонаи саноатй,
ки барои ичрои лоихахои муштарак, гузарондани амали
ётхои молиявй ё тичоратии микёсан калон ва амалисозии
намудхои дигари фаъолияти иктисодй дар байни худ
созишномаи муваккатй мебанданд.
Хангоми ташкили консорсиум субъектхои хочагидорй
хайати он мустакилияти худро пурра нигох медоранд, вале
дар он масъалахое, ки ба хадафхои пешгирифтаи кон
сорсиум дахл доранд, онхо аз руи карорхои ба таври
муштарак кабулшуда амал мекунанд.
Гуруххои молиявй - саноатй дар пешрафти иктисодй
сахми муносиб доранд. Зери мафхуми гуруххои молиявй -
саноатй мачмуи шахсони хукукй, ки хамчун чамъиятхои
асосй, ё худ филиал амал мекунанд, фахмида мешавад. Онхо
дороихои муздй ва гайримуздии худро дар асоси шартнома
дар бораи таъсис додани гурухи молиявй - саноатй бо
максади рушди хамгироии технологй ё иктисодй барои
30
татбики лоихахои маблаггузорй бо назардошти таъмини
ракобатпазирй, васеъ кардани бозорй молхо ва хизматхо,
баланд бардоштани самаранокй, таъсис додани чойхои
нави корй муттахид менамоянд.
Фаъолияти хамаи аъзоёни ин гуна гуруххо максаднок
буда, онхо дорой салохияти шахсони хукукй мебошанд ва
ба шартномаи таъсисёбй имзо мегузоранд. Ба хайати гурух
бонкхо, корхонахои истехсолй, тичоратй, ташкилотхои су-
гуртакунанда, институтхои инноватсионй дохил мешаванд.
Оинномаи иттиходия хуччати ташкилй - хукукй ба
шумор меравад ва хар як корхонае, ки хамчун муассис ба он
нияти шомил шудан дорад, вазифадор аст, дар сармояи
оинномавии иттиходия сахми муносиби худро то огози
бакайдгирии давлатй гузорад. Дар ин холат, корхона бояд
50 фоизи маблаги дар хуччати таъсисии иттиходия
нишондодаро ба фонди оинномавй пардохт намояд.
Саволу cynopuutô барои такрор:
1. Объект ва субъекти фаъолияти сохибкориро дар мисоли

корхонаи истехсолй шарх ва маънидод намоед.
2. Оё ташкилотхои тицоратй ва гайритичоратй аз хамдигар
бо нишондоди конунгузории амалкунанда фарк, доранд?
3. Санадхои меъёрию хУКУЦии танзими давлатии фаъолияти
корхонаро шарх ва тавзех дщед.
4. Миссия, хадаФи асосй ва вазифахои асосии корхонаро
номбар кунед.
5. Таснифи корхонахоро дар заминаи кадом нишонахо ва бо
кадом мацсад амалй менамоянд?
6.Иттиходияи корхонахо чист? Афзалияту фарцияти онхо
ро шарх дихед.
7.Дар бораи намуд, мохият ва фарцияти иттиходияи кор
хонахо андешахоятонро иброз намоед?
«V.Корпоратсия ва консерн хамчун мафхумхои щтисодй чиро
ифода менамоянд? Умумиятхо ва хусусиятхои фарк,кунан-
даи онхоро зикр намоед.
31
9. Консорсиум ва синдикат низ чун вожатой иктисодй чиро
ифода мекунанд?
Ю.Ширкати холдинги ва гурух,и молиявй чист? Хусусияпщо
ва умумиятхоа ощ оро ба таври мушаххас дар мисоли ягон
ширкати муштараки ватанию байналмилалй шарх;у тавзех;
дих,ед.
МАВЗУИ 2.
МУХИТИ ДОХИЛИ ВА БЕРУНИИ КОРХОНА
2.1 .Мухити дохилии корхона.

2 .2 .Мухити берунии корхона.
2Л. Мухити дохилии корхона
Ба нишондихандахои фаъолияти хочагй дар корхона

омилхои мухити беруна ва дохилй таъсири мусбат ва манфй
мерасонанд ва аз ин хотир омузиш ва тахкики тагйироти ин
омилхо ахамияти илмию амалй дорад.
Мухити дохилй - механизми хочагидории бозорй, хайа-
ги кормандон, воситахои истехсолот, сохторхои истех-
еолию технолога, ташкилй, идоракунй, тичоратй, бозорёбй,
молия, иттилоот ва г.-ро дар бар мегирад. Ба таркиби он,
инчунин низоми хисобу китоб, хисобот, назорат, тахлил ва
накшагирии фаъолияти корхона, мудирият ва дигар
омилхоро шомил кардан ба максад мувофик аст.
Бехтаршавии мухити дохилии корхона аз фаъолияти
i лмарабахши дастгохи идоракунии корхона, тарзу самтхои
муосири навоваронаи ташкили истехсолот ва мехнати
ма\сулноки кормандон, ба рох мондани низоми хавасманд-
шрдонии мехнати онхо ва роххои дурусти таъсиррасонй ба
фаъолияти иктисодй-ичтимоии корхона вобаста аст.
Ба туфайли дар истехсолот бо хам пайвастшавии
унсурхои мухити дохилии корхона дар натичаи истехсоли
мпх,сулот ва хизматхо тавлид меёбанд (накшаи 2 . 1).
Лз накшаи 2.1 маълум мешавад, ки кормандон (кадрхо)
ии ташкили пурсамараи фаъолияти онхо омили мухими
Мухити дохилаи корхонаи истехсолй аст. Вале мехнат бояд
Пи носитахои истехсолот - воситахои асосй ва гардон,
Минни (маблагхои пулй) иттилоот дар пайванди шарти
)Н|»уртарини ташкили фаъолияти хочагй буда, дар натича
Mt 11' к,соли махсулот ва ичрои хар гуна хизматхо нигаронида
«шавад.
33
Натичаи
М у х и т и дохилии \_ фаъолият
М оли я —► корхона <—И ттилоот и стехсоли махсулот,
рои хизматхо
Технология т Воситахои
'истехсо
лот
Нацшаи 2.1. Унсурхои асосии мухити дохилии корхона
2.2. Мухити берунии корхона
Омилхои мухити берунаи корхона сиёсати иктисодй ва

ичтимоии давлат дар мархилахои алохидаи рушди кишвар,
фаъолияту муносибати корхона бо идорахою сохторхои
давлатии марказй ва нохиявию шахрй, тахвилгарон,
бонкхо, истеъмолгарони молу махсулот, ахолй, ракибон,
сармоягузорон, ташкилотхои чамъиятй - сиёсй, сулху субот,
вахдати миллй ва F .- p o дар бар мегирад (накшаи 2.2).
Ташкилотхои
чамъиятй -
гайридавлат
С иёсати икти Тахвил
содй ва ичти гарон
моии давлат
■ Uj Ракибон
Истеъмолгарон
| имолу м а х с у л о т /
Мухити
берунии
V" Бонюсои X. корхона у ' Идора ва /
\ тичоратй / сохторхои /
/ Сармоя- \ давлатии /
N. / гузорон 1 т \ марказию
НОХИЯВЙ
/
А холй \
Накцгаи 2.2. Чузъхои таркибии мухити берунаи

корхонаи истехсолй
34
Хдмин тарик, унсурхои гуногуни беруна низ ба холат ва
таъмини рушди босуботи корхона таъсир мерасонанд, боис
мегарданд.
Дар мачмуъ, фаъолияти максадноки корхона аз таъсири
омилхои дохила ва беруна бархурдор мебошад
Ба омилхои исте^солию техники - мошинолот, тачхи
зот, асбобхо, ашёи хом, махсулоти нимтайёр, воситахои
наклиёт, кормандон ва г. дохил мешаванд.
Пешрафти фаъолияти корхона аз нишондихандахои
зерин: таркиби мошину тачхизот, асбобу анчом, коршоямии
онхо, сатхи фарсудашавии чисмонию маънавй, истифодаи
интенсивии технология ва сифати хизматрасонй, микдор ва
сифати хачми истехсоли махсулот, сатхи фоиданокй ва
андозаи фоида низ вобастагй дорад.
Дар баробари ин, таркиб ва сифати ашёи хом, маводхои
асосию ёрирасон, махсулоти нимтайёр, истифодаи техноло-
гияи навин, махорати касбии хайати кормандон, сатхи
маълумотнокии онхо, усулхои хавасмандгардонии мехнат,
сатхи дониш ва касбияти коргарон ба фаъолияти иктисодии
корхона таъсири худро мегузоранд.
Омилхои щтисодй мачмуи равандхои иктисодие мебо
шанд, ки харакати бевоситаи сармоя ва воситахои пулй,
воситахои мехнат, неруи корй ва г. нишондихандахои
иктисодии фаъолияти корхонаро дар бар мегиранд. Дар ин
росто нишондихандахои иктисодй фоида, хачми истехсол ва
фуруши махсулот мавкеи хосро ишгол мекунанд.
Дар байни як катор омилхои мухити дохилии корхона
нащни марказиро низомм иттилоотй мебозад. Онхо мач
муи воситахои ташкилию техникиро, ки шабака ва чузъу
томхои ахборотиро барои иртиботи самараноки идора
кунии корхона таъмин менамоянд, дар бар мегирад. Бо
пайдоиш ва инкишофи шабакахои иттилоотй, хусусан
интернет, барномахои ададии идоракунй (ЧПУ), роботхо,
пешрафти кору фаъолияти корхона беш аз хама аз сатхи
истифодабарии технологияи иттилоотии он муайян карда
мешавад.
35
Истифодаи ин дастовардхои иттилоотй барои аз байн
бурдани корхои вазнини дастии кормандон, кабули
карорхои мусоид ва тавсияхои муфид- дойр ба рушди
иктисодию ичтимоии корхона ахамияти беандоза дорад.
Дар катори омилхои мухити дохилии корхона омили
бозорёбй мавк,еи назаррас дорад. Он, бечуну чаро, таъмини
эхтиёчоти харидоронро ба молхо ё худ хизматрасонихои
корхона бо рохи омузиши вазъи бозор, бунёд ва ташкили
рекламнигории самарабахш ва низоми хариду фурушро дар
назар дорад. Бозорёбй инчунин ба фаъолияти муназзамй
бозор, такозои амалкунандаи он бо максади афзоиши
хиссаи бозории корхона ва афзуншавии фоиданокии фуруш
таъсири мусбат мерасонад.
Кисмати нихоии мухити дохилии корхона омилхои
муносибатуои касбй ва ахлощи кормандон бо шароитхои
ичтимой бо хам бармехуранд ва шабохат низ доранд. Ин
масъалаи мухим дар амалияи корхонахои миллй чандон
мушаххас, тахлилу баррасй карда намешаванд. Х,ол он ки бе
муайян намудани касбият ва фарханги одобу ахлоки комил
ба пешрафту дастовардхои самарабахш ноил шудани фаъо
лияти сохибкорй хеле мушкил аст.
Дар катори омилхои мухити дохили хочагй ба фаъо
лияти иктисодию ичтимоии корхона омилхои беруна низ
таъсири зиёд мерасонанд, гарчанде онхоро бевосита андоза
кардан чандон осон нест.
Ба омилхои мухити берунаи корхона дохил мешаванд:
• сиёсати иктисодии давлат ва самтхои афзалиятноки он
дар сохахои мухталифи ик,тисодиёти миллй б о назардошти
чараёни чахонишавй;
• холати конунгузорй ва шароити мусоид фарохам
овардан барои таъмини мустакилияти иктисодй, ташкилй
ва хукукии корхонахо;
• фаъолияти мутакобилаи корхона бо идорахои давлатй,
аз чумла сохторхои молиявй, бонкй, сугуртавй, ичтимой,
мухочират, шугл ва г.;
• фаъолияти корхона бо истеъмолгарони молу хизматхо,
тахвилгарони мол ва ракибон дар шароити муносибатхои
бозорй;
• ташкилотхои чамъияти ва амалй онхо (иттифокхои
касаба, чавонон, фондхои дастгирии сохибкорон, сандуки
хайриявй ва F.);
• низоми дасггирй ва танзими давлатии фаъолияти
сохибкории корхона;
• мухити сармоягузорй дар кишвар ва амалй намудани
тадбирхои судманд барои бехтар кардани ин мухит,
пешбурди раванди инноватсионии корхона ва г.
Омилхои щтисодии берунй сатхи умумии рушди
иктисодии кишвар, сатхи муносибатхои бозорй, ракобат ва
г.-ро, ки дар мачмуъ шароитхои мусоиди татбики амалии
корхонаро ифода карда метавонанд, дар бар мегиранд.
К,исматхои асосии нишондихандахои макроиктисодии
муайянкунандаи мухити иктисодй: хачми мачмуи махсу
лоти дохилй ва тагйирёбии он, сатхи таваррум, меъёри
фоизи карзи бонкй, курби асъор ва тагйирёбии он, каср ё
профитсити бучет, хосилнокии мехнат, андозаи миёнаи
музди мехнат, низоми андозбандй ва г. ба шумор мераванд.
Ба нишондихандахои мухити берунии корхона инчунин
омилхои дигар, ба монанди сатхи рушди иктисодии
минтакахои мухталиф, таносуби истеъмолот ва гункунй,
содирот ва воридот, кифоя будани бузургии воситахои
худии корхона, мухити сармоягузорй ва сохибкорй дар
кишвар ва г. тавсифгузор мебошад.
Истифодаи дониш оид ба ин масъалахои мухими рушди
иктисодй ба корхона имконият медихад, ки баъзе афзалият-
хоро нисбат ба ракибонаш бе мушкилй ба даст оварад.
Шароитхои сиёсии берунй, яъне сохт ва сиёсати давлат-
дорй, аз он чумла ба масоили дохилй ва берунии корхона
таъсир мерасонанд.
Сиёсати дохилй бештар кисматхои ичтимой, илмй-
гехникй, саноатй, кадрй, инчунин сиёсати андозбандй,
сиёсати мувофики нарх, сиёсати устувори молиявию карзй,
сиёсати муназзами фаъолияти гумрукй ва г.-ро дар бар
37
мегирад. Истифодаи самарабахши ин масъалахои мух,ими
сиёсй ба рушди устувори икдисодии корхона сабабгор
мешавад.
Инчунин корхона бо ташаббусу фаъолиятхои начиби
худ метавонад дар сиёсати имрузаи кишвар, дар тахия ва
кабули конуну коидахои мутакобилан судманд фаъолона
таъсиргузор бошад.
Ба цисмати %ук,ук,ии берунй дарачаи танзими хукукии
муносибатхои чамъиятй, таркиби конунхо ва санадхои
зерконунй, кафолати таъмини амнияти корхона ва
шахрвандон, шарху тавзехи дакики мафхум ва меъёрхои
хукукй ва дигархо дохил мешаванд. К,исматхои мухити
хукукии берунй ба пешрафти фаъолияти сохибкории
корхона вокеан таъсири бузург расонида метавонад.
Тачрибаи иешкадами кишвархои пешрафтаи чахон -
ИМА, Германия, Франсия, Италия, Япония, Шветсия,
Хитой, Русия ва мамолики дигар собит менамояд, ки тахия
ва ба тасвиб расонидани конуну санадхои хукукию меъёрй
ба омода намудани хуччатхои зарурии корхона (созиш-
номаву карордодхо, халлу фасли амалиёти касбии истех-
солию тичоратй, имконоти халлу фасли саривактии бахсу
мунозирахо ва дигар холатхои бахсбарангез), ки ба
фаъолияти рузмарраи он дар чорчубаи конуну низомно-
махои амалкунанда таъсир мерасонанд, имконияти мусоид
фарохам меоварад.
Ба фаъолияти корхона омилхои илмй-техникии берунй,
аз кабили неруи илмй-техникии амалкунанда, мазмун, мун-
дарича ва самтхои назариявй (бунёдй) ва амалии тадкикоти
илмй, мавчудият ва сатхи объектхои амал-кунандаи инфра-
сохторхои илмию техникй, чун технопарк ва технополисхо,
инкубаторхои гуногуни технологияи педщадами ширкат-
хое, ки ба фаъолияти венчурй бештар машгул мешаванд,
ичораи асбобу анчом ва тачхизоти озмоишй, фондхо ва
барномахои тахкикотй ва г. таъсири назаррас мегузоранд.
Мавчудияти омилхои илмию техникй ба корхона имкон
медихад, ки дар истехсол ва тачдиди махсулоти нав, азхуд
намудани технологияи навоварона, ташаккули равандхои
38
он, корбурди васеи инноватсия ва дигар омилхо бо суръати
тез татбик. гарданд.
Фаъолияти сохибкории корхона ба вазъм иртиботи
беруий : сатхи инкишофи шабакахои наклиётй, мавчудияти
рохи охан, шохрохдои автомобили, хавой, бахрй ва рохлои
дарёй, дарачаи рушди шабакахои алока, мубодилаи иттило-
отй ва иртиботй, мусоидат менамояд. Дар хамин радиф
сатхи овоздихии демократии чомеа, ба хама дастрас будани
бойгонй, заминахои муфиди иттилоот ва маълумотхои
сохавию идорй, китобхона ва дигар сарчашмахо ахамияти
мухим дорад.
Дар охир бошад, омилхои щлимию табий ва дигархо:
икдим ва мавкеи чойгиршавй, масохати умумй, харорати
миёнаи солона, самти шамол, намнокй ва хушкии хаво,
намудхои бештар дучоршавандаи йабототу хайвонот, мав-
чудият ва мавзеъхои ашёи хом, дигар махзанхои кандани-
хои фоиданок, холати мухити зист (экология) ва г. таъсири
бевосита мерасонанд.
Саволу супоришхо барои тикрор:
1.Ба андешаи Шумо, омилхои ба мухити дохилии корхона

таъсиргузор кадомхоянд ва онхоро маънидод намоед?
2. Омилхои асосии ба мухити берунии корхона таъсиргузорро
uiapxy тавзех дихед.
3. Сикли технологи чиро ифода менамояд ва он ба фаъолияти
кадрхои корхонахои истехсолй чй гуна таъсир гузошта
метавонад?
4.Ба ак,идаи Шумо, вацти ицрои амалиёти иловагй аз кадом
унсурхои таркибй иборат аст?
а. Махсусгардонии истехсолот: мохият ва ахамияти рушди
онро нацл намоед.
б.Истеъмолгарони молу махсулот х амчун омили мухити
беруна чй гуна нацшро ицро мекунанд.
7. Мавцеъ ва ахамияти сиёсати муосири ицтисодии давлатро
фахмонед.
(V.Сармоягузорй чист ва сарчашмахои онро шарх дихед.
39
9. Нсщши кормандон ва идоракунии стратегии онхоро хамчун
омили мухити дохилии корхона тавзех; дщед.
10. Bocumayou истехсолот чист ва унсурх,ои таркибиаш
кадомх,оанд?
40
МАВЗУИ 3.
ШАКЛХОИ ГАШКИ Л И -\У КУКИ И ФАЪОЛИЯТИ
КОРХОНА (ТАШКИЛ 0Т)-Х,0
3.1 .Ш иркатхои хочагидорй:

ЗЛЛ.Ширкати комил.
3.1.2.Ширкати ба боварй асосёфта ё ширкати комман-
дитй.
3.2.Ч,амьиятхои хочагидорй:
3.2.1. Цамъияти дорой масъулияти маудуд.
3.2.2. Чамъияти дорой масъулияти иловагй.
3.2.3. Чамъияти сауомии шакли кушода.
3.2.4. Чамъияти сауомии шакли пуши'да.
3.2.5. Чамъияти фаръй.
3.2.6 Чамъияти вобаста.
3.3.Кооперативхои истехсолй.
3.4.Корхонахои вохиди давлатй ва махаллй.
ЗЛ. Ширкатхои хочагидорй
3.1.1. Ширкати комил
Корхонаи муосир метавонад дар шакли ширкати комил

ва ширкати ба боварй асосёфта ё ширкати коммандитй
созмон ёбад.
Ш иркати комил корхонаи тичоратиест, ки барои
амалисозии фаъолияти сохибкорй бо максади гирифтани
фоида ду ё зиёда аз ин шахсонро муттахид менамояд; ин
чунин иштирокчиёни он бевосита дар фаъолияти ширкат
нштирок намуда хар кадоми онхо аз руи ухдадории чамъи-
ит на танхо тибки сармояи чалбшуда, балки бо арзиши
пмволашон пурра чавобгаранд. Фоида ё зарари ширкати
комил дар байни иштирокчиён мутаносибан аз руи сахми
хар аъзои умумии чамъият таксим карда мешавад. Ин наму-
ци ширкат дар интишори маълумот дойр ба натичахои
михоии молиявй ва фаъолияти хочагй вазифадор нест.
Шумораи аъзоёни он одатан номахдуд мебошад. Агар яке
41
аз шарикон хохиши аз он баромаданро пайдо кунад, шир-
кат бекор карда мешавад.
Мувофики конунгузорй фурухтани сахмияи як аъзо/ба
шахсони нав бе розигии аъзои дигари ширкати комил
катъиян манъ аст. Дар холатхои кабули аъзои нав (фавт ё
худ баромадан аз ширкат) шартнома оид ба созмон додани
ширкат аз сари нав ба тасвиб расонида мешавад. Фаъоли
яти ширкатро асосан хамаи аъзоёни он дар шакли шахсони
хукукй амалй менамоянд ва дар бастани шартнома онхо
хукукй намояндагй доранд. Ш акли ширкати комил он
кадар пешрафтаву маъмул набошад хам, он дар амалияи
хочагидории муосир барои корхонахои хурду миёна
мавриди истифода карор дода шудааст.
3.1.2. Ширкати ба бое при асосёфта

ё ширкати коммандитй
Ширкати ба боварй асосёфта хамон ширкате дониста

мешавад, ки дар он дар баробари иштирокчиёне, ки аз номи
ширкат фаъолияти сохибкориро пеш мебарад, хамзамон
дар ухдадорихои ширкат бо арзиши амволи худ масъулият
доранд. Як ё якчанд иштирокчии сахмгузоре хастанд, ки
таваккали зиёни марбут ба фаъолияти ширкатро дар
доираи маблаги сахмгузоштаашон бар ухда дошта, вале дар
татбики фаъолияти сохибкорй аз чониби ширкат иштирок
намекунанд.
Шахси хукукй танхо дар як ширкати ба боварй асос
ёфта хамкори комил буда метавонад.
Иштирокчии ширкати комил шарики бевоситаи шир
кати ба боварй асосёфта буда наметавонад.
Унвони фирмавии ширкати ба боварй асосёфта бояд аз
номи хамаи шарикони комил ва калимахои «ширкати ба
боварй асосёфта» ё «ширкати коммандитй» ва ё аз номи на
камтар аз як шарики комил бо иловаи калимахои «ва
шариконаш» ва калимахои «ширкати ба боварй асосёфта» ё
«ширкати коммандитй» иборат бошад.
42
Ш иркати мазкур дар асосй коидахои шартнома бунёд
гардида, фаъолияти хочагиро амалй мегардонад. Ш арт
нома аз чониби хамаи шарикони комил ба имзо расонида
мешавад.
Фаъолияти ширкати мазкурро танхо шарикони комил
хукукй идора кардан доранд.
Сахмгузорон хукукй иштирок карданро дар идора ва
иешбурди фаъолияти хочагй - молиявии ширкати ба боварй
асосёфта надоранд ва аз номи он дар асосй ваколатнома
а мал карда метавонанд.
3.2. Ч,амъиятх,ои хочагидорй:
3.2.1. Ч,амъияти дорой масъулияти мах^дуд
Ч,амъияти дорой масъулияти махдуд ( ЦДММ) як

шакли мутахидкардашудаи сармоягузорй мебошад. Ишти-
рокчиёни ин гуна чамъият тибки ухдадорихояшон факат
дар чорчубаи сахмияхои худ бори чавобгарй доранд, вале
из руи амволашон бошанд х,еч ягон масъулиятро ба душ
надоранд.
Сармояи чамъият дар байни иштирокчиёнаш аз руи
\иссаи пай таксим карда мешавад ва он ба муассисонаш бе
истифодаи услуби интишори озод дар шакли кайди исмй
дастрас карда мешаванд. Дойр ба пардохти пай ба шари
кони чамъият ваколатномаи хаттй дода мешавад, ки он ба
когазхои киматнок ягон иртибот надошта, ба кисмхои ало
хида таксим намешавад ва бе ичозати чамъият ба шахсони
дигар фурухта намешавад. Пай ба сохибаш хукукй дар
чаласахои пайчиён иштирок намудан, гирифтани диви
дендхо (фоида аз сахмия) ва ба як кисми амволи ширкат
хангоми бархамдихи (аз эътибор сокит шудан)-и он хукукй
сохибй карданро медихад.
Одатан иштирокчиёни ЧДМ М аз гуруххои на он кадар
тёд иборат мебошанд. Шумораи иштирокчиёни чамъият
дар чорчубаи талаботи конунгузории амалкунанда метаво-
нид махдуд бошад.
Идоракунии чамъият ва ба тасвиб расонидани амалиёт-
ро аз номи он як ё худ якчанд иштирокчиёни аъзои комили
чамъият ё гайриаъзои он вокеан амалй мегардонанд.
Ч Д ММ дар нашри хисоботхо, оиннома, маълумот оид
ба тавозун, тагйирёбии хачми сармоя ва чобачогузории
кадрхо дар маъмурияти он вазифадор намебошад. Тачриба
нишон медихад, ки махз ин тартиби корбарй ба сохибкорон
хеле писанду кулай аст.
Чдмъияти аз чониби як ё якчанд шахе таъсисгардида
маъмулан хочагии дорой масъуляги махдуд дониста
мешавад, ки сармояи оинномавии он ба хиссахои баробар,
ба андозаи хуччатхои таъсисёбии он мутобикат дорад. И ш
тирокчиёни чамъияти мазкур аз руи ухдадорихои он хеч
ягон намуди масъулият надоранд ва зиёни таваккали
марбут ба фаъолияти чамъиятро танхо дар доираи арзиши
сахми гузоштаашон бар ухда доранд.
Иштирокчиёне, ки дар шакли пурра дар оинномаи
чамъият сахм нагузоштаанд ухдадорихои он тибки арзиши
кисми пардохтанашудаи сахми хар иштирокчй масъулияти j
якчоя доранд.
Номи фирмавии чамъияти дорой масъулияти махдуд j
бояд ибораи «чамъияти дорой масъулияти махдуд»-ро,
кабул кунад.
Мавкеи хукукии чамъияти дорой масъулияти махдуд ва
хукуку ухдадорихои иштирокчиёни он дар асоси мазмун ва
талаботи Кодекси гражданин Чумхурии Точикистон ва
Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи чамъияти дорой
масъулияти махдуд» муайян карда мешавад. Ш умораи
иштирокчиёни чунин чамъият набояд аз 30 нафар зиёд j
бошад. Дар акси хол, агар шумораи иштирокчиёни он аз(
хадди мукарраргардида кам бошад, он гох, ин гуна хочагии]
махсус бояд дар давоми сол ба чамъияти сахомй табдш
ёбад ва баъди гузаштани як мухлати муайян, вай аз чониби j
суди иктисодй бояд бархам дода шавад.
44
3.2.2. Чамъияти дорой масъулияти иловаги
Чамъияти дорой масъулияти иловагй (ЧДММ) намуди

субъекти хочагидории тицоратй дониста мешавад, ки аз
чониби як ё якчанд шахе таъсис ёфта, фонди оинномавии он
мувофики коидах,ои дар хуччатхои таъсисй муайянгардида
ба хиссахои амик таксим мешавад. Иштирокчиёни чунин
чамъият аз руи ухцадорихои он факат дар доираи бо
амволи худ ба андозаи дар хуччатхои таъсисёбии чамъият
еабтшуда барои хамаи аъзоён баробари арзиши сахми
гузоштаашон масъулияти муштараки.махсус доранд. Агар
дар хуччатхои таъсисёбии чамъият тартиби дигари кор-
бурди масъулият пешбинй нашуда бошад, он гох дар холати
нокеан муфлис эълон шудани яке аз иштирокчиён, хиссаи
масъулияти у аз руи ухдадорихои чамъият байни иштирок
чиёни бокимонда мутаносибан ба бузургии сахмияашон
муайян карда мешавад.
Унвони фирмавии чамъияти мазкур бояд ибораи
«чамъияти дорой масъулияти иловагй»-ро гирад.
Нисбати ин намуди чамъияти хочагй мукаррароти
Кодекси гражданин Чумхурии Точикистон дар бораи
чамъияти дорой масъулияти махдуд мавриди истифода
Карор мегирад.
3.2.3. Чшмъияти сах;омии<шакли кушода

%
Чамъияти сахомии шакли кушода (ЧСК) мувофики
конунгузории амалкунандаи ЧУмХУрии Точикистон мутта-
\идшавии гурухи шахрвандон ва шахсони хукукй мебо-
танд, ки ба хотири пеш бурдани фаъолияти мустакилонаи
хочагидорй таъсис ёфтааст. Вай дорой масъулияти махсус
буда, онро дар заминаи арзиши сахмияхои аъзоён дар
ималия татбик менамояд.
Арзиши умумии сахмияхои ба як аъзои чамъияти сахо-
мй дахлдоштаро одатан мафхуми пакети сармиях о
меноманд.
Пакеты назораты - ин мачмуи арзиши сахмияхоеанд, ки]
хукукй идоракунии чамъиятро дода метавонад ва хар як|
пакета он хукукй як овозро дорад.
Барои интишори сахмияхо обунаи кушода (озод) эълон 1
карда мешавад, ки дар аксари холатхо хукукй нахнкунии!
(фуруш)-и онхо ба бонки сармоягузор, ки барои чунин]
амалиётхо махсус гардонида шудааст, дода мешаванд.!
Арзиши номиналии сахмияхо дар мачмуъ бояд ба хачми]
умумии сармояи худй баробар бошад.
Сармояи чамъияти сахомй ин мачмуи сармояхои ин-|
фиродиест, ки бо рохи интишороти умумй ва чойгиркунш
хоси сахмияву вомбаргхо ташаккул меёбад. Маблагхои аз
хисоби интишор ва фуруши сахмияхо ба даст омада, асла!
арзиши сармояи худиро ташкил мЬнамоянд. Он дар оянда!
тарики услуби гункуни (капитализация)-и сармоя аз хисоби]
фоида ва интишори фуруши сахмияхо ба даст меояд.
Воситахои пулии аз хисоби чойгиркунии вомбаргхо ба|
даст овардашуда одатан ба сармояи карзй дохил мешаванд.!
Бо гузашта вакт онхоро ба сахомон бо фоизи мукар-
раршуда баргардонида мешаванд.
Идоракунии шакли сахомии моликият имконият меди-1
хад роху равиши фаъолияти хочагидорй бидуни мут-|
тахидшавии шахсони хукукй хам татбики худро ёбад.
Дар ин росго имконияти ташкили маркази ягона»
стратега барои кабули карорхои идоракунй нисбати халл*
масъалаи ташкили сохторхои муштараки корхонаву бахш-|
хои истехсолии ширкатхои гуногун мусоидат хохад кард.
3.2.4. Чамъияти сахомии шакли пушида
Чамъияти сахомие, ки сахмияхои он танхо дар байщ]

муассисон ва аъзоёни инфиродии он таксим мешаващ
чамъияти сахомии шакли пушида (ЧСП) эътироф мешавад
Чунин чамъият ба обунаи озоди сахмияхои интишор дода!
аш ё ба шахсони гайриаъзо фурухтани онхо ичозат|
намедихад.
Сахмдорони Ч,СП дар харидани сахмияхои аз чониби
сахмдорони дигари ин чамъият фурухташаванда одатан
хукукй афзалиятнок доранд.
Ш умораи иштирокчиёни Ч.СП набояд аз шумораи
мукаррарнамудаи К^онуни ЧУМДУРИИ Точикистон «Дар
бораи чамъиятхои сахомй» бештар бошад, дар акси хол, он
бояд дар давоми сол ба Ч,СК табдил дода шавад. Агар пас
аз гузаштани ин мухлат шумораи онхо то хадди мукар
рарнамудаи конун халалдор нашавад, бояд тавассути
карори суди иктисодй бархам дода шавад.
Бояд гуфт, ки дар Федератсияи Русия бошад аз 1.09.2014
ба Кодекси гражданй тагйиру иловахо ворид кард ва
мавриди амал карор гирифт. Тибки ин тагйирот Ч.СЖ ва
1|,СП, инчунин чамъиятхои дорой чавобгарии иловагй
фаъолияташонро катъ хоханд кард. Ба чои онхо компа-
иияхо (ширкатхо)-и расмй ва гайрирасмй хамчун шахси
хукукй эхдо мешаванд. Дар ин холат танхо ширкатхои
расмй хукукй савдои озоди когазхои киматнокро доранд.
Ширкатхои гайрирасмй бошанд минбаъд хукукй ин
цмалиётро надоранд.
3.2.5. Чамъияти фаръй
Агар дигар чамъият ё ширкати хочагидорй дар натичаи

иштироки фаъоли худ дар сармояи оинномавии он ё
мутобики карордоди ба тарики дигар имконияти муайян
намудани карорхои аз чониби чунин чамъият кабулшударо
дошта бошад, чамъияти хочагидории фаръй дониста
мешавад.
Чамъияти фаръй барои карзхои чамъият (ширкат)-и
псосй масъулиятро ба ухда надорад.
Чамъияти асосие, ки хукукй ба хочагии фаръй, аз чумла
шбки шартнома ба он хукукй додани дастурхои барояш
хитмиро дошта бошад, он гох аз руи ахдхое, ки чамъияти
фаръй анчом медихад, одатан, ба ин чамъият масъулияти
муштаракро ба душ мегирад.
47
Дар сурати бо гунохд чамъияти асосй муфлис шудани
хочагии фаръй, чамъияти асосй аз руи кдрзхои он масъу
лияти махсус дорад.
Агар дар к,онун дар бораи чамъиятхои хочагидорй
тартиби дигаре мукаррар нагардида бошад, иштирокчиён
(сахмдорон)-и чамъияти фаръй ХУКУК доранд, ки аз чуброни
зарари ба чамъияти фаръй расидаро аз ширкати асосй, ки
сабабгор аст, бечуну чаро талаб намояд.
3.2.6. Чамъияти вобаста
Агар чамъияти дигари бартаридошта бештар аз 20 %-и

сахмияхои чамъияти сахомй ё 20 %-и сармояи оинномавии
чамъияти дорой масъулияти махдудро ба ухда дошта
бошад, чамъияти хочагидории вобаста эътироф мешавад.
Ч,амъияти хочагидорие, ки зиёда аз 20 %-и сахмияхои
овоздихандаи чамъияти сахомй ё 20 %-и сармояи оиннома
вии чамъияти дорой масъулияи махдудро харидааст,
мувофики тартиби пешбининамудаи конунгузории амал-
кунанда метавонад дар бораи чамъиятхои хочагидорй
бетаъхир маълумоти махсус интишор намояд.
Иштироки мутакобилаи чамъиятхои хочагидорй дар
сармояи оинномавии якдигар ва микдори овозхое, ки яке аз
чунин чамъиятхо дар мачлиси умумии иштирокчиён ё
сахмдорони чамъияти дигар истифода карда метавонад, дар
асосй санадхои меъёрй - хукукии кишвар муайян карда
мешавад.
3.3. Кооперативхои истехсолй
Кооперативы истехсолй к о р х о н а и т и ч о р а т и е м е б о ш а д ,
к и д о р о й м а к о м и ш а х с и ХУКУКЙ б у д а , и т т и х о д и я и и х т и ё р и и
ш ахрван дон ро барои ичрои кори якчояи судм анд таш ки л
дода, м аксаду м аром аш ба ам ал баровардан и ф аъолияти
м у ш т а р а к и и с т е х с о л й (б о р о х и м у т т а х и д н а м у д а н и м о л и
кият ва куш иш и тараф хо) ё худ ягон навъи ди гари хочаги
д о р й (и сте х со л , к о р к а р д , ф у р у ш и м а х с у л о т и с а н о а т й ,
48
кишоварзй ва махсулоти дигар, ичрои корхо, савдо,
хизматрасонии маишй, хизматрасонихои дигар) мебошад.
Моликияти хар як намуди кооператив аз хисоби сахмияхо
ташкил меёбад. Фаъолияти максадноки кооператив тавас
сути иштироки бевоситаи аъзои он дар пешбурди фаъоли
яти хочагидорй амалй мегардад. Дар фаъолияти кооператив
на танхо иштироки аъзоёни вокей зарурат дорад, балки
иштироки шахсони хукукй низ дар назар дошта мешавад.
Аъзоёни кооператив чавобгарии махсусро ба ухдаи худ
доранд, яъне онхо ухдадор мешаванд, ки хатто дар сурати
муфлисшавй карзхои худро баргардонанд ва андозхоро ба
бучети давлат пардохт намоянд. Фоидаи умумие, ки
кооператив ба даст меорад, бо ичрои хатмии сахмгузорй ба
хазинаи давлат, яъне кисмати бокиТмондааш ба фондхои
махсус, аз чумла барои хавасмандгардонии моддии аъзоён
гибки иштироки бевоситаашон дар фаъолияти мехнатии
кооператив таксим ва истифода мешавад. Кооператив -
шахси Х У К У К Й буда, хисоботй молиявиро бо рохи тартиб
додани тавозунй мухосибй ва замимахо ба он амалй
мегардонад.
3.4. Корхонахои вохиди давлатй ва махаллй
Корхонаи вохиди давлатй ташкилоти хочагидорие

мебошад, ки бо амволи дар ихтиёраш мавчудбуда дорой
еалохияти шахси хукукй намебошад. Дар шакли вохид холо
дар Точикистон ва кишвархои И ДМ корхонахои давлатй ё
махаллй созмон дода мешаванд. Корхонае, ки бо карори
макомоти ваколатдори давлатй ташкил мешавад, махз
корхонаи вохиди давлатй унвон мегирад. Вале он корхонае,
ки бо карори хокимияти давлатии махаллй ташкил меша-
иад, корхонаи вохиди махаллй номида мешавад. Дар катори
корхонахои давалатие, ки бо карори хукумати чумхурй
дамчун субъектхои хочагидорй таъсис дода шудаанд, барои
идораи фаврии онхо амволи мушаххас чудо карда мешавад.
49
Саволу супориш^о барои такрор:
1. Ширкати комил чист ва хусусиятхои хоси фаъолияти онро

дар шароити кунунй фаумонед?
2. Ширкати ба боварй асосёфта ё ширкати коммандитй чй
гуна намуди хоцагидорй мах,суб меёбад?
3. Цамъияти дорой масъулати иловагй, мохият ва мазмуни
онро шарх, дщед.
4. Хусусият ва мазмуни чамъияти дорой масъулияти
мах,дудро нацл ва маънидод намоед.
5. Чамъияти сахомии шакли кушода ба кадом намуди сохтори
ташкилию хуцуцй мансуб аст? Максад, вазифа ва сохтори
идоракунии онро тавзех; дихед.
6. Чамъияти сахомии шакли пушида кадом хусусиятх,о дорад?
Мацсад, вазифа ва сохтори идоракунии онро фах;монед.
7.Кооперативи истехсолй: мацсад, вазифа ва сохтори
идоракунии онро нацл намоед.
8.Ширкатх,ои холдингии сохаи саноат чй гуна шакли таш
килию хуцуцианд? Мацсад, вазифа ва сохтори идоракунии
онро маънидод намоед.
9. Ширкати комил аз ширкати ба боварй асосёфта оё фарк,
дорад? Умумият ва хусусиятхои хоси фаъолияти онхоро
шарх дихед.
Ю.Кадоме аз шаклхои ташкилию хуцуции корхонахои тицо-
ратй дар цаламрави Точикистон бештар маъмуланд ва
сабаби ин холат чист?
МАВЗУИ 4.
ТАЪСИСЁБИ ВА БАЦАЙДГИРИИ ДАВЛАТИИ
КОРХОНА
4 .I .Максад ва вазифахои таъсис додани корхона.

4.2.Тартиби бакайдгирии давлатни корхона.
4.3.Сармояи оинномавии корхона.
4.1. Максад ва вазифахои таъсис додани корхона
Дар хамаи мархилахои рушди иктисоди кишвар

фаъолияти иурсамари корхонахо омнли мухим ва мусбат ба
\исоб меравад.
Максади асосии фаъолияти корхона дар замони муосир
гирифтани фоида ва конеъ гардонидани такозои истеъмол-
гарон ба молу хизматрасонй мебошад. Барои расидан ба ин
хадафи мухим дар корхона фаъолияти сохибкории муста-
килона тарики самарабахш истифода бурдани ресурсхои
махдуди иктисодй, истехсоли махсулот ва хизматрасонихо
ба таври мунтазам ва босубот ба рох монда мешавад.
Дар вокеъ, максаду мароми фаъолияти сохибкорй тибки
Конунхои амалкунанда низ хар чи беш аз пеш ба даст
оиардани фоида аст. Вале муносибатхои мутамаддини
бозорй истифодаи бомарому мутакобилан судманди ин ду
максад (конеъ гардонидани такозои ахолй ва гирифтани
фоида)-ро вазифаи корхона дар шароити кунунй мехисо-
банд. Бояд зикр намуд, ки дар хакикат, корхона бе фоида
фаъолият карда наметавонад. Фоида ин нишондихандаи
чамъбастии хама гуна корхона (ташкилот) ё сохтори дигари
иетехсолоту тичорат хисобида мешавад. Андоза ё хачми
илман асоснокн он метавонад фаъолияти корхонаро дар
бозорй истеъмолй пурзур ва максаднок намояд.
Хангоми таъсиси корхона сохибкор ё худ гурухи
клммаслакони кордону навовар бояд дар ибтидо гояи
мушаххаси истехсоли махсулот ва кору хизматрасониро
гавассути низоми дархосту фармоишоти истеъмолгаронн
онхо ба рох монанд. Хачми истехсол, ичрои кору хизмат-
51
расонй бояд аз нар чихдт бо маводу захирахои зарурии
модции дар назар дошташуда таъмин карда шаванд. Барои
ноил шудан ба ин максадхо сохибкор бояд хдтман дорой
андозаи зарурии сармоя бошад. Хдмаи ин тадбирхо, ба
андешаи мо, дар як хуччати мукаммал - нацшаи сохибкорй j
пурра инъикос меёбанд.
Корхонаи истехсолй ва тичоратии хозиразамон бояд
дорой шакли махсуси сохторию ташкилй бошад. Дар
шароити гузаштан ба иктисоди бозорй ахамият ва зарурати
се самти асосии ташкили корхонаи саноатй нуфузи j
беандоза пайдо намуда истодааст:
■ ташкили илмии истехсолот;
■ ташкили илмии мехнат;
■ ташкили илмии идоракунии корхона.
Ташкили илмии истехсолот максади бунёди окилонаи I
низоми технологияи пеищадам ва техникаи муосир дар ]
сатхи корхона мебошад. Ин амал ташкили самаранок ва j
боварибахши татбики технология ва тачхизоти навтарин, I
пайвастагии мутакобилан судманди робитаи кормандонро ]
дар раванди истехсоли махсулот пурра дар бар мегирад.
Вазифаи ташкили илмии мехнат бунёди муносибатхои
солим дар хайати кормандон, низоми тадбирхо оид ба
фарохам овардани шароити кулайи мехнати эчодкоронаю ]
самарабахш ва хосилнокиаш баландро дар назар дорад.
Ташкили илмии идоракунии корхона, пеш аз хама, бояд ба
сохтори ташкилии самараноки замонавй, истифодаи тарзу
услубхои судманд ва пешкадами идоракунй дар шароити
амалй муносибатхои бозорй такя намояд. Л
4.2. Тартиби бакайдгирии давлатии корхона
Аз кайди давлатй гузаронидани (таъсиси) корхона тиб»|

ки моддахои 24 ва 51 Кодекси гражданин Чумхурии Т очи Я
кистон хатмист, зеро ин амал барои бахисобгирй ва наю
рати фаъолияти онхо зарур аст. Бакайдгирии давлатии шах* 1
сони хукукй ва сохибкорони инфиродй мутобики Конуни I
Чумхурии Точикистон «Дар бораи бакайдгирии д авл ати Я
шахсони хукукй ва сохибкорони инфиродй» (с.2009) ва
карори Хукумати Чумхурии Точикистон аз 30 майи соли
2008, тахти раками 273 «Дар бораи тартиби гирифтани
патент аз чониби шахрвандоне, ки фаъолияти сохибкориро
Гшдуни таъсиси шахси хукукй ба амал мебароранд» ва
ангар санадхои хукукй сурат мегирад.
Бакайдгирии давлатй - амалй макомоти ваколатдори
цавлатй дар хусуси ба расмият даровардани вокеияти хуку-
КИИ таъсисёбй, азнавташкилдихй ва бархамдихии шахсони
нукукй, шахсони вокей ба сифати сохибкорони инфиродй ва
ин ь намудани фаъолияти онхо мебошад. Ворид намудани
мньлумот хам ба масъалаи бакайдгирии давлатй тааллук
д орад.
Х,оло дар Точикистон бакайдгирии давлатии корхона
<м' гартиби «равзанаи ягона» аз чониби макомоти андоз ба
имиII бароварда мешавад, ки хеле кулай ва камхарч аст.
Бакайдгирии давлатй аз чониби макомоти анчомдихан-
111и бакайдгирии давлатй мувофики тартиби «равзанаи
июни» бе гузаронидани экспертизаи хукукии хуччатхои
in пишходгардида амалй гардонида мешавад.
Бакайдгирии давлатй мувофики коидаи «равзанаи яго-
Ий» <м гаври хатмй риоя кардани амалхои зеринро пешбинй
mi намояд:
I Барои дар кайди давлатй мондан аризадиханда
IV'I'uitkoh дар конуни мазкур зикршударо, ба макомоти
Ипчммцихандаи бакайдгирии давлатй аз руи сурогаи чой-
| Припиши шахсони хукукй, чойи зисти сохибкорони инфи-
| ill м а х а л л й ч о й г и р ш а в и и ф и л и а л ё н а м о я н д а г и и
С ЦМСони х у к у к и и х о р и ч й п е ш н и х О д м е н а м о я д . Ба к о м и л в а
Щ на три ХУКУКЙ д у р у с т б у д а н и и н х у ч ч а т х о т и б к и
И у т у ю р и и ки ш вар ари зад и хан да чавобгари ро бояд ба
ММ и х у д г и р а д ;
) Макомоти анчомдихандаи бакайдгирии давлатй
чуми'фо дар бораи шахсони хукукй, сохибкорони
Н)"1Цй, филиал ё намояндагии шахсони хукукии хоричй
•('•чрмсти ягонаи давлатй ворид намуда, хуччати
IIунандаи бакайдгирии давдатиро медихад. Бакайд-
53
гирии давлатй дар Фехристи ягонаи давлатй бакайдгирии
яквакдаро дар макомоти анчомдихандаи бакайдгирии
давлатй, макомоти давлатии омор ва сугуртаи ичтимоии
давлатиро дар назар дорад;
3. Хднгоми бакайдгирй дар Фехристи ягонаи давлатй б
субъектхо раками ягонаи мушаххас дода мешавад, ки барои
хар як шахси Х У К У К Й , сохибкорй инфиродй, филиал ва
намояндагии шахси хукукии хоричй такрорнашаванда
мебошад. Раками ягонаи мушаххас хам барои бакайдгирй
дар Фехристи ягонаи давлатй, хам барои кайди бахисоб-
гирй дар макомоти давлатии омор ва макомоти сугуртаи
ичтимоии давлатй истифода бурда мешавад.
Макомоти анчомдихандаи бакайдгирии давлатй:
Дар муддати се руз пас аз анчом додани бакайдгирии
давлатй маълумоти ба Фехристи ягонаи давлатй воридкар-
дашударо ба макомоти давлатии омор ва макомоти сугур
таи ичтимоии давлатй дар шакли электронй мефиристад.
Дастрасии маълумотро аз Фехристи ягонаи давлатй
барои макомоти давлатии омор ва макомоти сугуртаи ичти
моии давлатй таъмин менамояд;
Раками ягонаи мушаххас танхо як маротиба хангоми
бакайдгирии аввалия дода мешавад ва он дар тамоми
давраи фаъолият бояд тагйир наёбад. Дар мавриди бекор
гардидани бакайдгирии субъекти мушаххас ин ракам ба
дигар субъекти нави хочагй дода нашавад.
Субъектхои бакайдгирифташуда ухдадор мебошанд, ки
раками ягонаи мушаххаси худро дар мукотибаи хеш бо
шахсони сеюм нишон диханд.
Макомоти анчомдихандаи бакайдгирии давлатй хан
гоми додани хуччати тасдиккунандаи бакайдгирии давла
тии шахси хукукй, сохибкорй инфиродй, филиалхо ва
намояндагихои шахсони хукукии хоричй онхоро дар бораи
ухдадории пешниход намудани хисоботи давлатии мукар-
раргардида ба макомоти давлатии омор ва макомоти су
гуртаи ичтимоии давлатй бо рохи кайд намудани ин ухда-
дорй дар хуччати тасдиккунандаи бакайдгирии давлатй
хабардор мекунад (моддаи 4 Крнуни Чумхурии Точикистон
54
«Дар бораи бакайдгирии давлатии шахсони хукукй ва
сохибкорони инфиродй»).
Макомоти анчомдихандаи бакайдгирии давлатй мако
моти андози Чумхурии Точикистон ба хисоб меравад:
1. Макомоти анчомдихандаи бакайдгирии давлатй дорой
наколатхои зерин мебошад:
> пешбурди сиёсати ягона дар бобати бакайдгирии
давлатии шахсони хукукй, сохибкорони инфиродй, фили-
алхо ва намояндагони шахсони хукукии хоричиро таъмин
менамояд;
> пешбурди Фехристи ягонаи давлатиро амалй месозад
на дастрас шудани маълумоти онро таъмин менамояд;
> шакли аризахоро барои бакайдгирии давлатй, ворид
намудани тагйиру иловахо ба Фехристи ягонаи давлатй,
инчунин шакли хуччатхои тасдиккунандаи бакайдгирии
давлатии шахсони хукукй, сохибкорони инфиродй, фили-
алхо ва намояндагихои шахсони хукукии хоричй мукаррар
менамояд;
> маълумотро дар бораи шахсони хукукии бакайдги-
рифташуда, аз нав ташкилгардида ва бархамдодашуда,
сохибкорони инфиродии бакайдгирифташуда ва фаъолия-
ташон катъгардида, намояндагихои таъсисдодашуда ва
фаъолияти худро катъ намудаи шахсони хукукии хоричй,
тагйир ёфтани маълумоти ба Фехристи ягонаи давлатй
воридгардида дар сомонаи расмии худ чойгир намуда, онро
мунтазам нав мегардонад;
> дигар ваколатхоро тибки конунгузории Чумхурии
Точикистон амалй менамояд.
Бакайдгирии давлатии корхона (ташкилот)-и тичоратй
дар чойи макомоти ичроияи ин хочагй ба амал бароварда
мешавад. Барои бакайдгирии корхона (ташкилот)-и тичо
ратй ариза дар бораи бакайдгирй пешниход карда мешавад,
к и ба он суратчаласаи мачлиси муассисон ё шартномаи
таъсисии корхона замима мегардад. Кайди давлатй дар
мухлати то 5 рузи корй аз лахзаи пешниход намудани хуч-
чатхои нишондодашуда ва пардохти бочи давлатй анчом
дода мешавад (моддаи 10 К°нуни Чумхурии Точикистон
55
«Дар бораи бакайдгирии давлатии шахсони хукукй ва
сохибкорони инфиродй»),
Хднгоми анчом додани амалй бакайдгирии давлатии
корхонаи нав макомоти бакайдгиранда бояд ба се масъала
диккати махсус диханд, аз чумла:
• хуччатхои таъсисёбии корхона бояд ' ба талаботхои
конунгузорй пурра мутобик бошанд ва фаъолияти ояндаи
корхона танхо дар чорчуби талаботи конун амалй гардад;
• маълумотхое, ки дар хуччатхои бакайгирй омадаанд,
комилан дуруст ва сахех бошад;
• тартиби тибки конун мукарраршудаи таъсиси корхона
пурра риоя шуда, сармояи оинномавй ва розигии макомоти
ваколатдори давлатй мавучуд бошад.
Бакайдгирии сохибкорони инфиродй аз тарафи мако
моти андози махаллй истикомати доимии шахрвандон ба
амал бароварда мешавад. Кайди давлатии сохибкорй инфи
родй бо гирифтани патент ё шаходатнома ва дохил наму
дани у ба Фехрист тасдик карда мешавад.
Кайди давлатии сохибкорони инфиродй мохияти озод
дошта, хамчун шахси вокей - сохибкорй инфиродй сурат
мегирад.
Ш ахрвандони зерине, ки фаъолияти сохибкории зайлро
бидуни таъсиси шахси хукукй анчом медиханд, аз бакайд
гирии давлатй озод карда мешаванд:
• дар хайати хочагии дехконй (фермерй) фаъолият
менамоянд (Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи
хочагии дехконй (фермерй)» аз 19 майи соли 2009);
• шахрвандоне, ки дар асосй шартномаи пудрат ва шарт
нома (карордод)-хои дигари хукукй гражданй корхои
якдафъаинаро анчом медиханд;
• шахрвандоне, ки дар баробари шабакаи савдои яклухту
чакана бо фуруши амволи ба онхо тааллукдошта,
инчунин махсулоти исгехсолкарда, коркард, харида-
шуда, аз чумла молхои саноатию озукавории воридотй
дар чойхои махсус барои ин максад чудогардида ё аз
тарики магозахои комиссионй машгуланд;
56
• шахрвандоне, ки даромади аз анчоми кор ва хизмат-
расонй бадастовардаашон дар муддати як сол аз бист
маоши хадди акалл зиёд нест.
Шахрвандоне, ки бидуни таъсиси шахси хукукй ба
фаъолияти сохибкорй машгуланд, дар асоси патент ва
пардохти пули муайян барои як мох ё як сол амал мекунанд.
11агент шаходатномаи ба сифати сохибкор ба кайди
давлатй гирифта шудани шахрванд мебошад, ки барои
машгул шудан ба фаъолияти сохибкории дар патент
пешниходгардида хукук медихад. Тартиботи додани патент
на маблаги бочи патентро Хукумати Чумхурии Точикистон
муайян менамояд.
Дар замимаи 1 ба карори Хукумати Чумхурии Точи
кистон аз 30 майи соли 2008, тахти раками 273 коидаи
додани Патент ва Ш аходатнома оиди бакайдгирии шахсо-
ии вокей ба хайси сохибкорони инфиродй, ки фаъолияти
сохибкориро бидуни таъсиси шахси хукукй ба амал ме-
бароранд намудхои фаъолияти сохибкорие номбар карда
шудаанд, ки барои ба амал баровардани онхо гирифтани
патент зарур мебошад.
Патент ба шахсе дода мешавад, ки бо тартиби мукар
рарнамудаи конунгузорй аз кайди давлатй гузашта бошад.
Агар ба амал баровардани фаъолияти сохибкорй якчанд
намуди фаъолиятеро дар бар гирад, ки барои хар яке аз
онхо, ба даст овардани патента алохида зарур аст, пас
чунин хукукй фаъолият аз лахзаи гирифтани патент хамчун
фаъолияти расмй эътироф карда мешавад. Хамзамон барои
х,ар корманди кироя ва аъзои оила, ки мехнати онхо дар
фаъолияти сохибкорй истифода мешавад, гирифтани
11атенти алохида зарур аст.
Барои амалй гардонидани бакайдгирии давлатии шахси
нокей ба сифати сохибкорй инфиродй ба макомоти анчом
дихандаи бакайдгирии давлатй хуччатхои зерин пешниход
карда мешаванд:
• аризаи хаттй барои бакайдгирии давлатии шахси
нокей ба сифати сохибкорй инфиродй аз руи шакли тасдик-
намудаи макомоти анчомдихандаи бакайдгирии давлатй:
57
■S ному насаби шахси вокей;
S махаллй (сурогаи) зисти шахси вокей дар Чумхурии
Точикистон барои гирифтани Ш аходатнома дар бораи
бакайдгирии давлатии шахси вокей ба сифати сохибкорй
инфиродй ва сурогаи анчомдихии фаъолияти сохибкорй;
•S раками мушаххаси андозсупорандаи - (РМА) шахси
вокей;
S намудхои асосии фаъолияти сохибкории инфиродй, ки
шахси вокей хохиши анчом додани онхоро дорад;
S санаи пешниход гардидани ариза ва имзои ариза-
диханда;
• нусхаи хуччате, ки дуруст будани шахсияти шахси
вокеиро тасдик мекунад, инчунин ду расми андозаи 4x6;
• нусхаи хуччате, ки дар асосй он ба шахси вокеии
хоричй сукунат ва амалй намудани фаъолияти сохибкорй
дар каламрави Чумхурии Точикистон ичозат дода шудааст
(раводид, варакаи бакайдгирй, ичозатнбмаи икомат);
• пардохтномаи бочи давлатй, ё пардохтномаи пеш-
пардохти маблаги Патент барои хукукй амалй гардонидани
фаъолияти сохибкории инфиродй барои шумораи муайяни
мох (мухдати амалй Патент) - барои шахсоне, ки хохиши
гирифтани Патент барои хукукй амалй гардонидани фаъ
олияти сохибкории инфиродиро доранд.
Шахси вокей ХУКУК надорад дар як вакт хам сохиби
патент барои хукукй амалй гардонидани фаъолияти сохиб
кории инфиродй ва хам сохиби шаходатнома дар бораи
бакайдгирии давлатии шахси вокей ба сифати сохибкорй
инфиродй бошад. Ин гуна ичозатнома ба мухлати панч сол
дода мешавад. Макомоти ичозатдиханда фехристи ичозат-
номахоро тартиб медихад.
Макомоти ба ичрои ин амал масъул ухдадор аст, ки
мухлати аз чониби шахсони хукукй ва шахсони вокей
бартараф кардани конуншиканиро, ки боиси боздоштани
амалй ичозатнома гардидааст, мукаррар намояд. Мухдати
нишондодашуда набояд аз се мох зиёд бошад. Агар
ичозатномадор конуншиканихои мазкурро дар мухлати
мукарраршуда ислох накарда бошад, макомоти ичозатно-
58
мадихднда метавонад ба суд мурочиат намуда, бекор
кардани ичозатномаро талаб намояд.
Аз эътибор бекор намудани ичозатнома бо тартиби
муайянкардаи судй дар асосй мурочиатномаи макомоти
ичозатдихднда ба амал бароварда мешавад. Умуман, катъ
гардондани фаъолияти шахси вокей ба сифати сохибкорй
инфиродй дар асосй риояи тартиботи махсус бо пешниходи
хуччатхои зарурй (аризаи сохибкор, карори суд дар бораи
муфлис эътироф намудани сохибкорй инфиродй ба таври
мачбурй ва катъ гардидани фаъолияти сохибкорй ва г.)
амалй мешавад
4.3.Сармояи оинномавии корхона
Сармояи оинномавии корхона (хисса, сахмия, хакул-

оахмияи пайчиён), андозаи он дар санадхои муассисй
мукаррар карда шудааст. Аъзохакй ба сармояи оинномавй
метавонад дар шакли пулй, хамчунин дар шакли амволй
дар намуди бино, тачхизот, хукукй истифодаи замин ва
еарватхои табий, патентхо, литсензияхо, нншонахои молй
на дигар дороихои фаъоли гайримоддй татбик гарданд. Он
дар аксар холатхои зарурй аз хисоби фоида зиёд карда
мешавад. Дар мархилаи гузариш ба муносибатхои бозар-
гонй ва инкишофи ислохоти иктисодии кишвар хисса ва
Хачми он дар сармояи худии корхона афзоиш ёфта
истодааст.
Тартиби ташкил ва ба миён омадани сармояи оин
номавй комилан аз шаклхои ташкилию хукукии корхона
нобастагии беандоза дорад. Сармояи оинномавии корхонаи
сахомй бо усули интишор ва фуруши сахмия бунёд меёбад.
Хусусиятхои фарккунандаи ин шакли ташкилй-хукукии
фаъолияти сохибкорй дар ташаккулёбии сармояи оиннома-
вии он зохир мегардад, ки он тавассути пахн намудани
когазхои киматноки эмиссионй, яъне сахмияхо ба вучуд
меояд.
Сахмия, ХУКУКУ ухдадорихои иштирокчиёнро нисбати
молу мулки (сармояи) чамъият тасдик менамояд. Имкони-
ит и озодона хариду фуруш намудани ин когазхои киматнок
59
шартй бех,тарини чалб намудани маблагхои зарурй мегар
дад.
Хдмин тарик, хусусияти фарккунандаи чамъияти са-
хомй аз дигар субъектхои хочагй дар он ифода меёбад, ки
маблаги оинномавии чамъияти сахомй дахлнопазир мебо
шад ва махз хамин хусусият аз афзалияти ин шакли хочаги
дорй, гувохй медихад. Чдмъияти сахомй (Ч,С) шакли бехта-
рини фаъолияти сохибкории кориоративй мебошад.
Оинномаи корхона хуччати поягии таъсисёбй ва сар
чашмаи асосии пайдоиши сармояи худи корхона ба шумор
меравад ва аз ин ру, ахамияти махсус дорад.
Сармояи оинномавии чамъияти сахомй аз арзиши но-
миналии сахмияхои чамъият иборат мебошад, ки аз чониби
сахомон харидорй карда шудаанд. Аз руи мохияти худ сар
мояи оинномавй - арзиши чамъшудаи номиналии сахмия
хои фурухташуда мебошанд. Сармояи оинномавиро аз
сахмияхои эълоншуда фарк кардан зарур аст, чунки инхо
сахмияхои иловагие мебошанд, ки Ч,С хукукй фурухтани
онхоро дорад.
Сармояи оинномавй вазифахои зеринро ба ухда дорад.
Якум - вазифаи таъмини кафолат. Ин функсияи сармо
яи оинномавй масалан дар Конуни Ч,УМХ.УРИИ Точикистон
«Дар бораи чамъиятхои сахомй» (с.2007) хамчун кафолати
манфиатхои кредиторхо мукаррар карда шудааст.
Вазифаи дуюми сармояи оинномавй таъмини шароити
вокеан хукукй барои огози фаъолияти тичоратии чамъият
буда, хамчун заминаи моддй барои инкишофи минбаъдаи
он хизмат менамояд.
Тавассути вазифаи сеюми сармояи оинномавй хиссаи
хар як сахом дар идоракунии натичаи фаъолияти молиявй -
фоида ва идоракунии чамъият мукаррар карда мешавад.
Конунгузории чорй хадди акали сармояи оинномавии
чамъияти сахомиро мукаррар кардааст. Аз чумла, сармояи
хадди акали оинномавии чамъияти сахомии шакли кушода
набояд аз маблаги 1000 каратаи хадди акали музди мехнат
(1000 х 200 сомонй = 200 000 сомонй) ва барои чамъияти
сахомии шакли пушида бошад дар хачми 400 каратаи хадди
акали музди мехнат (400 х 200 сомонй = 80 000 сомонй), ки
60
дар санаи бакайдгирии давлатии чамъияти сахомй мукар
рар шудааст, камтар бошад.
Сармояи оинномавии чамъият дар хдчми 50 фоиз дар
мух,лати се мохи пас аз кайди давлатй пардохт карда
мешавад, 50 фоизи бокимондаро муассисон бояд дар
давоми як сол пардохт намоянд.
Сармояи оинномавии чамъияти сахомй бо ду тарз зиёд
карда мешавад: якум, бо рохи баланд бардоштани арзиши
поминании сахмияхо; дувум - тавассути механизми интишор
на фуруши микдор ва арзиши сахмияхои нав.
Саволу супоришх,о барои такрор:
1,\адафх,ои таъсис додани корхона ва вазифахои асосии он аз

чй ибрат аст?
2. Рох,у усулхои дар асосй х,уцч,атх,ои поягии хуцуцй муцаррар-
гардидаи бакайдгирии корхонаро дар Чумхурии Тоцикистон
мушаххас маънидод ва асоснок намоед.
i, Сармояи аввалияи корхона гуфта чиро меноманд ва он
кадом масъалах,ои асосиро дар бар мегирад?
■!.Ах;амият ва афзалиятхои тартиби бакайдгирии давлатии
«равзанаи ягона»-ро шарх, дих,ед.
УРоххои асосии зиёд намудани воситахои молиявии цамъ-
иити сах,омиро нацл ва маънидод намоед.
f>. Фехристи ягонаи бакайдгирии корхонахо чист ва ин кор ба
ухдаи кадом идораи давлатй вогузор шудааст?
7. Барои бакайдгирии корхонаи навтаъсис кадом хуНЧа т хоро
бояд омода намуда, ба идораи бакайдгирии давлатй
пешнщод кардан зарур мебошад?
•V,Макомоти давлатии бакайдгирии таъсиси корхона ва
вазифахои он.
V, Макомоти бакайдгирии давлатй ба кадом масъалахои
таъсис додани корхонахои нав ва инноватсионй дщцати
авналиндараца медихад ва сабаби ин амал чист?
10. Тартиби бакайдгирии корхонахои хурд ва сохибкории
инфиродй ва х}’ЧЧат-Чои барои ин амалиёт зарурро
фахмонед?
61
МАВЗУИ 5.
НАКШ АГИРИИ ФАЪОЛИЯТИ ИКТИСОДИИ
КОРХОНА
5.1.Мафхум ва мазмуни накшагирии рушди иктисодии

корхона.
5.2.Г1ринсипхо ва усулхои накшагирй.
5.3.Накшагирии рушди фаъолияти иктисодии корхона.
5.1.Мафхум ва мазмуни накшагирии рушди

иктисодии корхона
Накшагирй мухимтарин кисмати идоракунй, рохи ноил

шудан ба самарабахшии истехсоли махсулот ва хизмат
расонй ба шумор меравад, зеро тавассути ин гуна меха
низми хочагидорй ресурсхои иктисодй бо максади корхона
дар давраи оянда хамоханг мешавад.
Накшагирй - ин:
• як чузъи таркибии менечменти корхона буда, метаво
над фаъолияти корхонаро дар асосй такозои истеъ-
молгарон ва посух додан ба саволхои чиро, чй тавр ва
барои кй бояд истехсол кард, ба самти дуруст сафарбар
намояд;
• роху равиши идоракунии максаднок ва бомароми
фаъолияти хочагидории корхонаро бо максади ба даст
овардани фоида нишон медихад;
• тахлили нишондихандахои иктисодй - ичтимой ва
асосноккунии стратегияи рушди корхона ва кабули карор-
хои идоракуниро амалй менамояд;
• накшагирй дар саноат - фаъолияти максадноки кор
мандон барои ноил шудан ба самаранокии раванди
идоракунй ва танзими истехсоли махсулот ва хизматрасонй
ба истеъмолгарон аст.
Нацшагирй дар сатх;и корхона нахуст аз хама аз тахия
ва асоснок намудани накшаи рушди истехсолот дар
даврахои гуногун буда, тахлили комплексии вазъи икти-
62
содй, мушаххасгардонй, ояндабинй ва инъикоси фаъолияти
субъектхои хочагиро барои даврахои кутох, миёиа ва
дарозмуддат татбик менамояд. Тархи чараёни накшагирии
(|>аъолияти иктисодии корхона дар накшаи 5.1 инъикос
ёфтааст.
Нацшаи 5.1. Раванди накшагирии фаъолияти корхона
Накшагирй дар корхонаи саноатй бо рохи асоснок

намудани миссия, хадаф ва вазифахои бо он пайвандро дар
бар мегирад:
• асоснок намудани самтхои асосии рушди мунтазам ва
устувори фаъолияти иктисодй-ичтимоии корхона;
• ба таври мушаххас муайян кардани миссияи умумй,
хадафи инкишофи корхона ва бахшхои мухталиф барои
давраи дарозмуддат;
• муайян намудани вазифахои пешбурди хочагидорй,
окилона истифода бурдани ресурсхои иктисодй, тархрезии
накшаи тараккиёти устувори иктисодй ва ичтимоии
корхона; , . ь ,»
• пайдо намудани сарчашмахои моддй, мехнатй ва мо-
ниявии кифоя бо максади халлу фасли мусбати вазифахои
мукарраршуда;
63
• истифодаи самарабахши имкониятхои дохилй ва бе
рунии субъектхои хочагй дар раванди инкишофи муноси-
батхои бозорй.
Ноил шудан ба хадафи асосии накшагирии фаъолияти
корхона бевосита ичрои амалиёти бо хам пайванди
«тахлил» ва «ояндабинй»-ро талаб менамояд.
Бояд гуфт, ки махз тахлилу тахкики холати вокеии
иктисодй - заминаи боэътимоди пешгуию ояндабинй ба
хисоб меравад.
Истифодаи услубхои гуногуни тахлили иктисодй, ки ба
ДУ гурухи асосй: анъанавй-оморй ва иктисодй - риёзй чудо
мешавад ва дар навбати худ боз дорой зергуруххои
нисбатан мустак,ил мебошад.
Тахлили иктисодй ин тарзу усулхои омузиши вазъи
муосири фаъолияти молиявию хочагии субъектхои бозор
дар давраи мушаххас бо мак,сади муайян кардани сатхи
ичрои накшаю супоришхо, ошкор кардани захирахои то
хануз истифоданашуда, асоснок намудани хулоса, таклифу
нешниходхои муфид барои кдбули кдрорхои идоракунй
аст.
Мархилаи нихоии тартиб додани чораю тадбирхои
ояндабинй бо рохи асоснокгардонии накшаи тарак,киёти
фаъолияти истехсолй-иктисодй алок;амандии зич дорад.
Х,амин тавр, накшагирй оид ба пайдо намудани посух
ба муаммохои иешбурди фаъолияти пурсамари корхона
дар давраи кутохмуддат (то 1 сол), миёнамуддат (то 3 сол)
ва дарозмуддат (зиёда аз 5 сол) бастагй дорад.
5.2. Принсипхо ва усулхои накшагирй
Зери мафхуми принсиггхои накшагирй шарту коидахои

устувори поягиеро фахмидан мумкин аст, ки дар раванди
накшагирй истифода намудани онхо зарурат дорад.
Ба таври мухтасар шарху тавзехи принсипхои накша-
гириро дида мебароем.
Принсипи илмй будани накшагирии рушди фаъолияти
корхона бояд ба истифодаи дастовардхои илмй-назарй ва
амалии пешкадами хочагидорй робитаи хеле ногусастанй
дошта бошад ва бо ин васила асосноккунии илмии накшаи
рушди иктисодию ичтимоии корхона таъмин гардад.
Принсипи комплекса маънои онро дорад, ки накшаи
рушди фаъолияти иктисодй бояд хамаи бахшхои истех
солот: заминахои моддй-техникй, истехсол ва фуруши мах
сулот, ресурсхои иктисодй, кормандон, даромадхо, харо
чот, фоида, музди мехнат, молия ва г. кору хизматхоро
тахлилу тахкик намуда дурнамои корхонаро дар бар гирад.
Принсипи гуногунвариантии тахияи накша дар намуди
бисёрвариантй (3-4) тахия гардад,* то ин ки барои интихоби
варианта аз хама бехтарин ва камхарчи онхо имконият
фарохам оварда шавад.
Принсипи демократй. Дар шароити истифодаи ин
иринсип, бояд хар чи бештар кормандони корхона дар
мухокимаи лоихаи накшаи рушди иктисодй-ичтимой
ширкати фаъолона намоянд, зеро дар натичаи истифодаи
1аклифу пешниходхои кормандон сатхи асоснок намудани
1архи накша боз хам бехтар хохад гашт.
Ягонагии методологи дар чараёни накщагирй ха.мчун
принсипи хос, ки он бевосита тартиб додани накшаи
комплексии рушди ичтимой-иктисодии корхонаро такозо
менамояд. Дар корхонахои ватанй дар катори накшаи
рушди иктисодй-молиявй, инчунин накдгахои чудогона оид
ба истехсол ва фуруши махсулот, дахлу харчхои молиявй ва
маркетинга тахия мегардад. Вале хамаи ин накшахо хатман
По накшаи ягонаю комплексии рушди иктисодию ичтимоии
корхона бояд дар алокамандии бевосита бошанд. Ворид
кардани хама гуна тагйироту иловахо ба фаслхои алохидаи
накша ё худ нишондихандахои накшавй хамзамон ба
накшаи умумии рушди фаъолияти иктисодию ичтимоии
корхона таъсир мерасонад.
Принсипи бефосилагии накшахо бештар дар он зохир
мегардад, ки раванди накшагирй, ташкили идоракунии
истехсолот ва фаъолияти мехнатй бо хам дар алокамандии
65
ногусастанй буда, бе таъхир ва бо тарзи доимй татбики
амалии худро меёбад. Барои он ки таваккуф дар чараёни
истехсолот ба мнён наояд, на танхо зарурати мунтазам-
нокии накшагирй, балки дигаргуншавии номгуй, бехтар
гардидани сифати махсулот ва риоя карда'ни махз ин
принсип ахамияти мухим дорад. Принсипи мазкур водор
менамояд, ки бадали як услуби накшагирии истехсоли
махсулот бо дигараш ба таври бефосила ба миён меояд.
Вобаста бо ин мазмун, бефосилагии накшагирй гузариши
давра ба давра - аз амалиёти стратега ба тактики, сипас ба
фаврй, инчунин зарурати таъмини алокамандии накшахои
кутохмуддат ва дарозмудцатро ифода менамояд.
Дар замони гузариш ба иктисоди бозорй дар фаъолияти
бештари корхонахои истехсолй асосан тарзи накшагирй
барои як соли оянда бештар ба назар мерасад. Бефосилагии
накшагирй имконият медихад, ки назоратй доимй, тахлили
вазъи иктисодй ва гуногунии мухлат, намудхо ва мазмуни
накшахои рушди фаъолияти корхона дар пайвастагй. бо
тагйироти дохиливу берунй ба вукуъ пайвандад. Дар
чараёни накшагирй бо хамдигар алокаманд намудани
нишондихандахои накшавй бо нишондихандахои вокеии
соли чорй ва даврахои гузаштаи фаъолияти истехсолию
иктисодии хар як корхона ногузир аст.
Зудбадалии накша.\о бо принсипи бефосилагй бевосита
алокаманд буда, тасхехи системаи нишондихандахои икти
содй ва хамохангсозии онхоро вокеан пешбинй менамояд.
Са^е^ии накишуо ба хайси принсипи алохида, пеш аз
Хама, дар асосй омилхои гуногуни дохилию берунии хочагй
муайян карда мешавад. Мухимияти шарти мазкур, сатхи
сахехии накшаро интихоб менамояд, ки он самаранокии
истехсолотро вобаста ба вазъи молиявй ва эхтиёчоти
истеъмолгарон дар бозор бо алокамандии омилхои дигар
таъмин карда тавонад. Дар фаъолияти накшагирии фаврй
сатхи баланди сахехии нишондихандахои накшавй талаб
карда мешавад, гарчанде дар накшагирии стратега инти-
хоби рисолати умумй ва риояи тартибу коидахои амалку-
нанда хеле мухим аст.
66
Дар илми муосири иктисодй ва амалияи накшагирй ба
гайр аз риоя кардани мазмуни принсипх,ои дар боло
чикршуда, дар чараёни накшагирй принсиггхои умумиикти-
содй, аз кабили принсипхои низомнокй, илмй, афзалият-
нокй, мувозинатй, шуглнокй, директивй, мустакилиятнокй,
баробарвазнй, мушаххаснокй, динамикй (пуёй), ва г. мавкеи
муайянро ишгол менамоянд.
Принсипи комплексии накшагирй накши муассир дорад.
Дар хар як корхона натичаи фаъолияти иктисодии бахшхои
гуногуни он аз сатхи холати вокеии рушди техникй, тех
нологи ва ташкили истехсолот, аз кабули низоми пеш-
кадами идоракунии кормандон, хавасмандгардонии нати
чаи мехнати онхо, истифодаи самарабахши ресурсхои
моддй, мехнатй ва молиявй, нишондихандахои махсулнокй,
даромаднокй, кобнлияти пардохттавонй ва таъсири
омилхои дигар вобастагии кавй дорад.
Принсипи самаранокй хамон хачми зарурии истехсоли
молу хизматхоро дар назар дорад, ки хангоми истифода
иамудани захирахои махдуди истехсолот ва дар ин замина
баланд бардоштани сатхи самаранокии иктисодиро таъмин
менамояд.
Накшагирй ба натичахои тахлили холати нишондихан
дахои иктисодй ва имкониятхои дохилии корхона такя
мекунад. Умуман дар ин кор аз услубхои гуногун - хисобу
китобхои иктисодй, тавозунй, меъёрй ва г. истифода
мамудан зарур аст.
Нишондихандахои иктисодй дар раванди накшагирй
метавонанд бо вохидхои андозагирии мщдорй, пулй,
сифати, мутлак; ва нисбй истифода шаванд.
Мегодологияи накшагирй аслан дар истифодаи амалии
гарзу услубхои гуногун инъикос меёбад.
Услуби накшагирй ин як тарзи таъсиррасонй ва му
айян намудани роху равиши фаъолияти корхона барои ба
даст овардани натичахои боз хам баландтари иктисодй
мебошад.
Дар накшагирии фаъолияти корхонахои истехсолй
чунин тарзу амалхои иктисодй, ба монанди услубхои -
67
тавозунй, х;исобх;ои щтисодиву техникй, барномасозщои
мацсаднок, цабули царор^ои оцилона (оптималй)-и идора-
кунй, х;исобх;ои гуногунцабх,а, щтисодй-оморй, щтисодй-
риёзй, амсиласозй ва г. ба таври васеъ мавриди истифода
карор мегиранд.
Услуби тавозунй ин василаи бомароми бо хдмдигар
алокаманд кардани нишондихандахои иктисодй бо рохи
баробар кардани бузургии ду ё якчанд нишондихандаи
пулй ё натуралй дар шакли тавозун ба хисоб меравад. Дар
ин маврид аз тавозунхои зерин:
■ моддй (тавозунхо оид ба ашёи хом, махсулот, сузиш-
ворй, неруи барк, захирахо, тавлид ва хачми фуруши
махсулоту молхо, кор ва хизматхо);
■ мехнатй (тавозунй захирахои мехнатй);
■ молиявй (тавозунй даромадхои пулй ва харочоти
корхона, тавозунй дороихо ва ухдадорихои корхона ва
г.) истифода мебаранд.
Мохияти услуби асосноккунии иктисодию техникй, ё
худ меъёрй аз он иборат аст, ки ба туфайли он нишондихан
дахои накшаи рушди иктисодй ва андозаи меъёрхои
иктисодй барои тахлил ва пешгуии вазъи даврахои оянда
асоснок карда мешаванд. Меъёрхои гуногуни иктисодй
бояд аз чихати илмй асоснок ва сахех бошанд.
Барои асосноккунии нишондихандахои накшаи рушди
фаъолияти корхонаи саноатй меъёрхои гуногун истифода
мешаванд. Онхо бештар хангоми муайян кардани:
■ меъёрхои харчи ашёи хом ва маснуот;
■ меъёри накшагирии музди мехнати кормандон;
■ муайян кардани тарифхои боркашонй тавассути
наклиёти автомобилй, рохи охан ва г., неруи барк, гармй,
ичорапулй, талафоти табиии молу махсулот, фоизи карзй
бонкхои тичоратй;
■ меъёри пардохти андозхо ба бучет, хазинаи химояи
ичтимой, воситахои гардон ва г.
Солхои охир дар амалияи корхонахои тавлидотй исти
фодаи услуби барномасозихои максаднок бештар ба назар
мерасад. Мохияти ин аз алокамандии максади накшаи
68
рушди иктисодиву ичтимой бо мачмуи тадбирхои икти
содй, ташкилию техникй ва манбаъхои ташаккулёбии
молия, захирахои мехнатй, модцй ва таъмину дастрас
будани онхо иборат аст. Услуби мазкур дар мураттабсозии
барномаи комплексии рушди фаъолияти иктисодй-ичти-
моии корхона барои даврахои оянда татбики бевоситаи
худро меёбад.
Аз назари илмию амалй та%ия ва цабули барномахои
максаднок зарурат доранд.
Ш арти мухим муайян намудани бузургии нишондихан
дахои оптималй ба шумор меравад. Дар корхонаи саноатй
хангоми таргиб додани накшаи комплексии рушди икти-
содй-интимой, яъне ба инобат гирифтани кулли намудхои
фаъолияти хочагиро истифода мебаранд.
5.3.Накшагирии рушди фаъолияти

иктисодии корхона
Накшагири рушди фаъолияти корхона дар се намуди

асосй: стратега, чорй ва фаврй тартиб ва асоснок карда
мешавад.
Дар шароити амалй муносибатхои бозорй тахия ва
истифодаи накшагирии стратегй дар фаъолияти корхона
ахдмияти аввалиндарача дорад.
Накшагирии стратегй дар корхонахои истехсолй барои
давраи дарозмуддат, яъне 10, 15, 20 сол ва аз ин бештар
мавриди татбик карор мегирад.
Мохияти накшагирии стратегй дар он ифода меёбад, ки
самту намудхои афзалиятдори фаъолияти корхона, истифо
даи самарабахши ресурсхои иктисодй бо максади ба даст
овардани нагичахои бехтарин бо харочоти камтарин ва
хамзамон бо назардошти дастовардхои илмй-техникй,
гарзу услубхои пешкадами илму амалй иктисодй асоснок
карда шаванд.
Дар чараёни накшагирии стратегй масъалаи марказии
муайян кардани миссия, максади фаъолияти корхона ва
самту роххои авлавиятдори иктисодй-ичтимой бояд хама-
69
Чониба тархрезй шаванд ва дар оянда истифодаи татбики
вок,еии худро ёбанд.
Накшагирии стратегии фаъолияти иктисодии корхона
талаб менамояд, ки лоихди накшаи стратеги тах,ия ва кабул
карда шавад.
Тахияи стратегияи рушди фаъолияти корхонаи истех,-
солй аз даврахои зерин иборат мебошад:
• тах,лили иттилооги иктисодй нисбат ба холати бозор,
таъсири омилхои мухити дохилй ва берунй, ракобаттавонии
корхонаю махсулоти он;
• муайян кардани миссия ва максади фаъолияти
стратегии корхона;
• асоснок намудани пешгуии тараккиёти иктисодй барои
давраи дарозмуддат;
• бахо додан ва интихоби варианти оптималии
стратегияи фаъолияти максадноки кордона барои давраи
перспективй;
• тархрезй кардани амалиёт ва чорабинихои мушаххас
ва ташкили назорат оид ба татбики амалии накшаи
стратегй;
Даврахо ё зинахои тахияи накшаи стратегии корхона ва
ташкили назорати он дар накшаи 5.2. зикр шудааст.
Х,ар як давраи тахияи стратегияи рушди фаъолияти
корхона масъалагузории хос ва халлу фасли корхои
гуногунро пешбинй менамояд.
Дар давраи аввал бояд тахлили мухити дохилй, берунй
ва ракобаттавонии корхона гузаронида шавад. Дар ин
маврид, ичрои корхои зерин: тахкики нишондихандахои
(вазъ) конъюктураи бозори махсулот, хисса дар бозор,
микдор ва хачми такозои истеъмолгарон, мавкеи ракибон
дар бозор, чихатхои мусбат ва манфии онхо, сифат ва сатхи
нархи фуруши махсулот, реклама ва г. хеле зарур мебошад.
70
Тахдили вдлати вокеии бозор ва ракобаттавонии корхона
Тахдики вазъи Бахо додан ба Тахлили Тахлили

бозори махсулоти ракобаттавонии корхона мухити берунй мухити
корхона дохили
♦ —
Муайян кардани стратегиям
фаъолияти корхона
♦
Миссия
I
Максад ва вазифахо
I ; ... .
Самтхои афзалиятноки
фаъолияти хочагй
I
Тахияи пешгуии рушди
фаъолияти иктисодй-ичгимоии
корхона
т
Вариантхои пешгуи
1 2 3 4
I ........
Интихоби варианти оптималии
стратегиям фаъолияти корхона
I
Тахияи барнома ва бизнес-накшаи
рушди фаъолияти иктисодй ва
ичтимоии корхона
Мониторинг - назорати ичрои

барнома, бизнес-накшаи
фаъолияти корхона, кабули
кзрорхои идоравй
Накшаи 5.2. Даврахои накшагирии стратегии рушди

фаъолияти корхона
71
Инчунин бахо додан ба вазъи ракобаттавонии корхона
дар бозор, сафарбар кардани захираю имкониятхои мавчу-
да, самаранок истифода намудани ресурсхои иктисодии
корхона ахамияти мухим пайдо мекунад.
Тахлили омилхои мухити дохилй ва берунии корхонаро,
ки ба фаъолияти он таъсири таъгйирёбанда мерасонанд,
тавассути услуби поягии SWOT - тахдил амалй карданро
тахияи стратегияи фаъолияти корхона боисрор тала б
мекунад. Ин услуби тахлили фаъолияти хочагй имкон
медихад, ки омилхои мусбат ё афзалиятдор, инчунин
чихатхои сусти фаъолият, имконият ва хавфу хатархо
анику ошкор карда шаванд.
Дар давраи дуюми тахияи стратегияи фаъолияти кор
хона муайян кардани миссия, хадафу вазифахо ва самтхои
афзалиятдори фаъолияти иктисодй вазифахои басо мухим,
вале мушкилу масъулиятнок ба шумор меравад.
Миссия - ин максади олитарини фаъолияти хар як кор
хона, фалсафаи мавчудияти он дар шароити амалй вокеии
муносибатхои бозорй, пешбурди окилонаи корхои истех-
солй-иктисодй бо максади хубтар конеъ гардонидани
такозои истеъмолгарон, садокати хакикй ба онхо ва
боварии истеъмолгарони махсулоту хизматхо ба корхона
аст. Миссия бояд мухтасар ва пурмазмун иншо гардад, ки
корхона барои наздик шудан ба ин кулла ё фалсафа хамеша
саъю талош кунад ва обрую эътибори худро зина ба зина
дар бозор, дар назди истеъмолгарони махсулот ва хизмат
хои худаш торафт баланд бардорад.
Дар пайвандию хамохангй бо миссия хамзамон хадафи
асосй ва вазифахои мушаххас бояд тархрезй шаванд. М уай
ян кардани самтхои афзалиятнок ва ояндадори фаъолияти
иктисодии корхона аз назар ва гояи накшагирии стратега
махз дар ин давра аник ва асоснок карда мешавад.
Дар давраи сеюм вариантхои гуногуни накшаи фаъоли
яти рушди корхона муайян карда мешаванд, ки онхо низ бо
максади асосй ва ресурсхои иктисодии мавчуда хамоханг
карда мешаванд.
72
Дар давраи чорум яке аз вариантхои бехтаринро аз
байни чандин вариантхои дигари мавчудбуда бояд интихоб
кард ва бахо дод.
Дар давраи панчум барномаи мушаххаси татбики
амалиёт - чорабиних,ои иктисодй ва назоратй ичрои онхо
Iах,ия карда мешавад.
Накшагирии чорй ё тактикй дар корхона бо максади
гахия намудани накшаи рушди фаъолияти иктисодй ва
ичтимоии корхона барои даврахои кутохмуддат (то 1 сол)
ва миёнамуддат (го 3 сол)-и оянда тартиб дода мешавад.
'Гибки ин намуди накшагирй тагйирёбии нишондихандахои
фаъолияти истехсолй, иктисодй, бозорёбй, молиявй ва
ичтимоии корхона зери таъсири омилхо дар давраи оянда
асоснок карда мешаванд. Дар натича, накшаи мушаххаси
рушди фаъолияти иктисодии корхона тартиб дода мешавад,
ки асосан бобхои зеринро муттахид менамояд:
• накшаи истехсоли махсулот (барномаи истехсолй);
• накшаи бозорёбй ва омузишу пешгуии вазъи бозорй
махсулот;
• накшаи корхои тадкикот ва тахияи намунаи махсулоти
нав;
• накшаи сармоягузорй ва сарчашмахои ташаккулёбии
сармоя;
• накшаи фаъолияти иктисодии берунй;
• накшаи шумораи кормандон ва музди мехнати онхо;
• накшаи харочоти истехсол ва фуруши махсулот;
_ ‘
• накшаи молияви;
• накшаи фаъолияти ичтимоии корхона;
• накшаи чорабинихои хифзи мухити зист ва экологй.
Х,ар яки аз ин бахшхои накшаи рушди корхона мавкеи
муайян, хусусият, нишондихандахои хос, тартиботи тахия
на асоснок намудан дорад. Барои мисол, накшаи истехсоли
махсулот (барномаи истехсолй) ахамияти асосй ва халку-
нанда дорад. Ба тахияи ин кисмати накша, ки дар он ба
бузургии мутлаки истехсоли махсулот ва нишондиханда-
73
хои фуруши он - хачми умумии махсулот, хачми махсулоти
молй ва хачми фуруши махсулот, инчунин навъхои
чудогонаи он бо ченаки пул хисоб карда мешавад.
Дар накшаи бозорёбй масъалахои омузиши вазъ ва
пешгуии бозор, нархгузорй, реклама, хавасмандгардонии
фуруши махсулот, омухтани фаъолияти ракибон, истеъмол-
гарон ва такозои онхо халлу фасли худро меёбанд.
Дар накшаи корхои тадкикоти илмй зарурати исти
фодаи маблагхои молиявй барои тархрезй ва истехсоли
махсулоти нав, татбик кардани дастовардхои навтарини
илмй-техникй таваччухи бештар зохир карда мешавад.
Инчунин дар накшаи еармоягузорй ба халли масъалахои
мучаххазгардонии корхона бо техника ва тачхизот,
азнавсозй ва тачдиди фаъолияти корхона, рушди муноси
батхои иктисодии берунй ва содироти махсулот, накшаи
истифодаи неруи корй ва музди кор, арзиши аслии мах
сулот, ба даст овардани фоидаи бештар, накшаи молиявии
корхона ва маблаггузорй, бехтар кардани холати ичтимоии
кормандон ва татбики чорабинихо барои кам кардани
таъсири фаъолияти корхона ба мухити зист ва г. ахамияти
аввалиндарача додан зарур аст.
Накшагирии фаврй тахия, асосноккунии мушаххаси
накшахои стратегй, чориро пешбинй менамояд ва он
муддати нисбатан кутохтар (руз, хафта, мох, семоха, шаш-
моха ва нухмоха)-ро мефахмонад. Ин намуди накша
нишондихандахои иловагиро дар доираи сех ва дигар
сохторхои поёнии корхона дар бар мегирад. Х,ар як сохтори
таркибии корхона хусусияти ба худ хос дорад ва аз ин ру,
махз нишондихандахои ба ин сохтори истехсолот муво-
фикро дар асоси иктидори истехсолии тачхизот, захирахои
мавчудаи ашёи хом, неруи корй ва дигар ресурсхои
иктисодй (мехнатй, моддй ва молиявй) хатман ба инобат
гирифтан аз манфиат холй нест.
74
Саволу супоришхо барои такрор:
1.Ауамият, мохият ва вазифахои нацшагирии фаъолияти

корхонаи истехсолиро дар замони гузариш ба щтисоди
бозаргонй маънидод намоед.
2.Хусусиятх,о ва принсищои накшагирии рушди щтисоди -
ицтимоии корхонаро дар замони муосир фахмонед.
3. Усулхои накшагирй ва нацши онхоро дар фаъолияти
корхонахои тавлидотии Тоцикистон маънидод куне д.
4. Тахлили щтисоди ва мавцеи онро дар комил гардонидани
фаъолияти нацшагирй дар сатхи корхонахои саноатии
кишвар тавзех дщед.
5. Шакл ва намудхои нацшагириро дар рушди фаъолияти
корхонахои истехсолй, новобаста ‘аз шакли моликията-
шон, номбар кунед ва шарх дихед.
(t.Poxy равишхои муайян намудани дурнамои нишондихан
дахои щтисодй-ицтимой, молиявии рушди корхона ва
асосноккунии ицтисодии онхоро дар замони ба эътидол
овардани бухрони щтисодиву молиявии цахонй нацл кунед.
Т.Нащшаи сохибкориро хамчун як омили мухим ва зарур-
тарини пеш бурдани фаъолияти корхона чй тавр арзёбй
мекунед?
N. Нацшаи сохибкории корхонахои тавлидотй, фаслхои асосй,
нишондщандахо ва роху усулхои асоснок намудани онро
шарху тавзех дихед?
V. Мохият ва мазмуни намудхои нацшагирй: стратегй, цорй
ва фавриро маънидод намоед.
Ю.Нацшаи истехсоли махсулот бахши му ставили нацшаи
рушди фаъолияти сохибкорй мебошад. Вазифахои асосй ва
нуцтахои марказии онро номбар карда, андешахоятонро
баён намоед.
75
МАВЗУИ 6.
ФАЪОЛИЯТИ СОХИБКОРИИ КОРХОНА
6.1.Мохият ва намудхои фаъолияти сохибкорй.

6.2.Сохибкории хурд: афзалият ва нуксонхои он.
6.3.Танзим ва дастгирии давлатии сохибкории хурду
миёна.
6.4.Стратегияи рушди устувори сохибкорй дар Чумхурии
Точикистон.
6.5. Тахия ва мазмуни накшаи рушди фаъолияти
сохибкорй.
6Л .Мохият ва намудхои фаъолияти сохибкорй
Тавре аз сахифахои адабиёти муосири иктисодй маълум

аст, сохибкорй - фаъолияти мустакилона, ташаббускорона
ва навоварона ё, ки ба таваккал асос ёфта, максади нихо-
иаш ба даст овардани фоида дар шароити амалй муноси
батхои бозорй мебошад. •
Сохибкорй хамчун фаъолияти ташаббускорона дар
субъектхои худ бо рохи эчодкорй, саъю кушиши навоварй,
чустучу, дарёфт ва кабули карорхои судманд, васеъ на
мудани фаъолият, омода будан ба пайдоиши хама гуна хав
фу хатархо ва пайдо намудани роху усулхои кам ё бартараф
намудани онхоро дар назар дорад.
Фаъолияти сохибкорй - омили асосй ва рохи пешбурди
иктисоди бозорй буда, субъектхои хочагии он дар халлу
фасли масъалахои зерин, аз кабили интихоби самтхо, соха-
ХО, намуду шаклхо ва усулхои амалигардонии фаъолият,
тахия ва кабули карорхои идорй, тахлил ва накшагирии
нишондихандахои мухими фаъолияти молиявию хочагй,
интихоб ва чобачогузории кормандон, шабака ва воситахои
фуруши молхо, омузиши эхтиёчоти истеъмолкунандагон,
муайян кардани низом ва хачми зарурии музди кори кор
мандон, мукаррар намудани нархи молу хизматрасонй,
истифода ва таксими фоида бо назардошти хиссачудокунй
ба бучети давлат ва г. мустакилияти том доранд.
76
Дар замони гузаштан ба муносибатхои бозорй фаъо-
ЛИяти сохибкорй дар Чумхурии Точикистон аз руи шакл ва
намудхои гуногун амалй мегардад, ки заминаи иктисодии
онхо ба моликияти мухталиф - хусусй, давлатй, муштарак
на г. асос ёфтааст.
Фаъолияти сохибкориро тибки тачрибаи пешкадами
кишвархои мутараккии чахон ва илми муосири иктисодй ба
чор гурухои зерини ба хам алокаманд таксим менамоянд:
1. сохибкории истехсолй;
2. сохибкории тичоратй;
3. сохибкории молиявй;
4. сохибкории машваратй.
Сохибкории истехсолй ба тавлиди махсулоти тайёр,
коркарди ашёи хом, ичрои кору хизматхои гуногун
фаъолияти навоварона дар асоси дастовардхои пешкадами
илмию техникй нигаронида шудааст.
Сохибкории тицоратй хариду фуруши молхои истех-
солшуда, воридотй, фаъолияти миёнаравй, пешниходи хиз-
матрасонихо, савдои биржавй, музоядавй ва дигар
амалиёти тичоратиро дар бар мегирад.
Сохибкории молиявй ичрои вазифахои хизматрасонихои
молиявй ва бонкй, пешбурди хисоботй молиявй, сугурта,
аудит, лизинга молиявй ва г.-ро амалй мегардонад
Сохибкории машваратй ба халлу фасли идоракунии
илмии истехсолот, идоракунии кормандон, бозорёбй,
тахлили фаъолияти хочагй, тахияи накшаи сохибкорй,
хизматрасонихои хукукй ва г. нигаронида мешавад.
Яке аз намудхои асосии фаъолияти иктисодй дар
шароити гузариш ба муносибатхои бозорй, ба андешаи мо,
ин сохибкории истехсолй ба шумор меравад. Хдмзамон дар
найвандй бо ин шакли афзалиятдор инкишофи босуръат ва
устувори шаклу намудхои дигари фаъолияти сохибкорй
такозои иктисоди бозории ба ичтимоёт майлдошта аст.
77
5.2. Сохибкории хурд: афзалият ва нуксонхои он
Тачрибаи кишвархои хоричй ва ватанй собит намуд, ки

сохибкории хурд дар таъмини рушди иктисодй ва ичтимой
накши муассир дорад, чунки он дорой як катор афзалиятхо
мебошад.
Конуни Ч,умхурии Точикистон «Дар бораи химоя ва
дастгирии давлатии сохибкорй дар Чумхурии Точикистон»
(с.2002) барои амалй гардонидани талаботхои Консти-
тутсия (Сарконун)-и Чумхурии Точикистон оид ба хукукй
шахрвандон барои истифодаи фаъолияти сохибкорй ва
дигар фаъолиятхое, ки конун манъ накардааст, равона
карда шудааст. Конуни мазкур накши иктисодиву ичтимоии
сохибкории хурдро мукаррар намудааст.
Сохибкории хурд аз афзалияпщои зерин бархурдор
мебошад:
S мутобикшавии фаъолияти мустакилонаи шахсони
хукукй ва инфиродй ба шароити хочагидории махаллй;
■S озодии том дар татбики амалии фаъолияти субъектхои
сохибкории хурд;
■S сатхи нисбатан пасти харочот барои фаъолият, хусусан
сарфи воситахои молиявй оиди идоракунии субъектхои
хочагидорй;
S имконияти бехад зиёд барои амалй гардонидани
андешаи фардй ва татбики кобилияту неруи корй;
•S эхтиёчоти нихоят ками сармояи ибтидой ва кобилияти
бо тезй ворид намудани тагйирот ба махсулот дар чараёни
истехсолот;
■S гардиши нисбатан суръатноки сармояи худй ва г.
Инчунин мувофики баъзе тадкикоти иктисодцонон,
сохибкории хурд дорой афзалияти ракобатнок, хачми ками
маблаггузорй ба хисоби як коргар нисбат ба корхонахои
калон ва истифодаи васеи захирахои моддй ва мехнатии
махаллй мебошад.
Сохибкории хурду миёна дар бештари кишвархои пеш-
рафтаи чахон нисбат ба сохибкории калон хам аз руи хачм
78
ва хдм аз руи вазии киссии истехсоли молхо, ичрои кору
чизматрасонй мавкеи устуворро ишгол мекунад.
Ба хамаи ин нигох накарда, сохибкории хурд дар за-
мони гузариш аз баъзе нуксонхо орй нест. Он иборат аст,
аз:
> сатхи баланди таваккал ва ноустувории мавкеи он дар
бозор;
> нуксонхо дар идоракунии фаъолияти касбй;
> салохияти пасти рохбарон;
> камбудихо дар истифодабарии воситахои молиявии
иловагй ва гирифтани маблагхои карзй;
> нобоварй ва эхтиёткории субъектхои хочдгидор вобас-
Iа ба тасвиби шартнома (карордод)-хо ва г.
Пурсиши афкори умум дойр ба фаъолияти сохибкорй
дар ИМ А чунин нуксонхоро ошкор намуд:
• бесалохиятй;
• номувофикй дар касбу кор (мисол, шояд сохибкор
мухандиси пуртачрнба бошад, вале у точири камтачриба ё
худ ноухдабарост);
• камтачрибагй дар фаъолияти тичоратй, молиявй, инти-
кол, истехсол, идоракунй, ноухдабарой дар фаъолияти даст-
I ирии робитахои касбй ва иртиботи кавй бо сохибкорони
дигар ва г.
Сабабхои дар Точикистон бо суръат рушд накардани
сохибкории хурд: гаронии андозбандй, бесарусомонихои
сохибкорй, мухити носолим ё худ хислату одатхои зарар-
овари маъмурй, офатхои зараровари табий, сухтор, ноки-
фоя будани заминахои хукукй, каллобй, ришваситонй ва
ходисахои дигари ангезандаи бухрони иктисодию ичтимой.
6.3. Танзим ва дастгирии давлатии сохибкории

хурду миёна
Рушди устувори иктисодии хар як кишвари мустакил аз

сахми сохахои мухталифи он, аз холати вокеии сохибкорй
хдмчун омили мухими рушди истехсолот дар фаровон
гардонидани бозори мол ва хизматхои навъи гуногун
79
вобастагии калон дорад. Вале та х,л илу пажух,ишх,ои домана-
дори мутахассисону олимони бахши иктисоду тичорати
чахонй, бахусус Точикистон, собит месозад, ки хиссаи
корхона ё сохибкории хурду миёна дар ббзсозй, тахкими 1
босуботи иктисоди он имруз то андозае чавобгуи талаботи
замони бозаргонй намебошад. Сабаби ба ин акида омадан
ин аст, ки солхои охир аз паст гардидани суръати афзоиши
истехсолот ва амалан коста гардидани робитахои судманди
хочагидорй ва инчунин дастгирии давлатии сохибкории;
хурд, мо тибки барномахои давлатй ба сатхи чашмраси
рушди устувори он ноил нагардидем.
Ба хамаи ин нигох накарда сохибкории хурд хамчун
омили мухими таъмини рушди устувори ИКТИСО ДИЮ
ичтимой, аз бнсёр чих,ат аз тазодхои ночури муносибатхои
бозорй вобастагй дошта, ба дастгйрии гуногунчабхаи
давлат зарурат дорад.
Дар як катор давлатхои пешрафтаи чах,он - ИМА,
Япония, кишвархои Иттиходи Аврупо (Германия, Шветсия,
Франсия Италия) ва дигар мамолики ру ба инкишоф, ба
хотири таъмини рушди босуръати сохибкории хурд бо
назари тозаву масъулияти баланд муносибат мекунанд. Аз
ин ру, дар ин мамлакатхо дастгирии давлатии молиявию
карзй аз тарафи сохторхои давлатй тавассути хазинахо ва
фондхои махсусгардонидашуда, масалан ташкили Маъму-
рияти сохибкории хурд дар ИМА, Корпоратсияи карзи
сугуртавии сохибкории хурд дар Япония, «Карз барои
ширкат (фирма)-хои хурду миёна дар Франсия ва г.
фаъолияти пайгирона ва густурда дорад. Онхо дар рушди
иктисоди миллиашон накши мухим мебозанд. Ба хисоби j
миёна хиссаи бахши сохибкории хурду миёна дар кишвар
хои зикршуда аз 55 то 80%-и ММД-и ин кишвархоро ташкил
медихад.
Дар мамлакатхои ИДМ, бахусус дар Русия, Казокистон,
Киргизистон фондхои гуногуни ташкили химоя ва дастгирии
давлатии корхонахои хурд амал менамоянд. Дар Чумхурии1
Точикистон низ чунин фишангхои дастгирй ва химояи
фаъолияти сохибкорй, аз кабили Фонди дастгирии сохиб
кории хурд дар кору фаъолияти корхона ва ширкатхои
80
кишвар вокеан кумакхои молиявию карзии хешро дарег
намедорад.
Бо максади рушди сохибкории хурд ва таъмини дастги
рии давлатии сохибкории хурд Хукумати Чумхурии Точикис-
Тон конун ва карорхои махсусро ба тасвиб расонид. Дар
доираи ин санадхо Крнуни Чумхурии Тсчикистон «Дар
бораи химоя ва дастгирии давлатии сохибкорй дар Чумхурии
Точикистон» (с. 2002) мавкеи муассир дорад, ки дар он
Коидахои умумии химоя ва дастгирии давлатй, инкишофи
озоди сохибкории кишвар муайян гардида, шаклу усулхои
хавасмандгардонию танзими давлатии фаъолияти субъектхои
сохибкорй мукаррар карда шудаасг.
Тибки нишондоди ин конун пстилохи «Сохибкорй -
фаъолияти мустакцлона ба таваккали хуЭ амалишавандаи
шахсони ба чунин сифат бо тартиби муцаррарнамудаи конун
оакаидгирифташудае мебошад, ки барои мунтазам ба даст
<)аровардани фоида аз истифодаи ресурсной ма^дуди иктисодй,
молу мулк, истехсол, фуруши мол, ичрои кор ё хизматрасонй
равона карда шудааст».
Конуни мазкур шакл ва намудхои танзим ва дастгирии
давлатй, хавасмаидгардонии субъектхои сохибкории хурд,
махдудияти салохиятхо дар байни Чумхурии Точикистон ва
субъектхои алохидаи он муайян карда шудааст. Дар конун
снлохияги Хукумати Чумхурии Точикистон дойр ба танзим
на дастгирии давлатии сохибкорй зикри худро ёфгаанд ва
онхо аз:
- муайян кардани принсипхои умумй, самтхои афзалиятнок
на тарзхои химояву дастгирии давлатии сохибкорй;
- мукаррар намудани тартиби таъсиси макомоти хокимияти
давлатй ва ташкили фаъолияти онхо дар сохаи химоя ва
дастгирии давлатии сохибкорй;
- тартиб додан ва амалй гардонидани барномахои давлатии
ривочу равнаки сохибкорие, ки аз хисоби бучет ва фондхои
махсусй давлатй маблаггузорй карда мешаванд;
- пешниходу таклифхо оид ба имтиёзхо барои субъекти
гохибкорй аз руи андози давлатй ва дигар пардохтхо ба
бучети давлатй иборат мебошанд.
81
Х,ама гуна шакл ва намудхои сохибкории дар конуни
амалкунандаи Чумхурии Точикистон пешбинигардида аз
тарафи давлат эътироф ва ичозат дода мешавад.
Сохибкорй дар доирахои тартиби мукаррарнамудаи
конунхои амалкунандаи Чумхурии Точикистон, аз чумла
К^онуни Ч,умхурии Точикистон «Дар бораи фаъолияти
сохибкорй (с. 1997) бо назардошти тагйиру иловахои солхои
охир бо таври зайл амалй мегардад:
- бо истифодаи мехнати кироя;
- бе истифодаи мехнати кироя;
- бо таъсиси шахси хукукй;
- бе таъсиси шахси хукукй.
Дар каламрави мамлакат фаъолияти сохибкорй метаво
над дар шаклхои зерин татбик шавад:
сохибкории инфиродй - фаъолияти мустакилонаи шахси
вокеие мебошад, ки бидуни таъсиси шахСи хукукй (корхона ё
ташкилот) аз номи худ ва хавфу хатар бо масъулияти
амволии худ, ба гирифтани фоида равона карда шудааст;.
сохибкории шахси хукукй - фаъолияти мустакили ба хавфу
хатари худ амалишавандаи корхонаест, ки барои мунтазам ба
даст даровардани фоида аз истифодаи молу мулк, фуруши
мол, истехсол, ичрои кор ё хизматрасонй равона карда
шудааст.
Хдмаи субъектхо дар амалй намудани фаъолияти сохиб
корй ХУКУКИ баробар доранд.
Фаъолияти сохибкорй тибки конуну санадхои амал
кунанда ба намудхои зерин таксим мешавад:
1) сохибкории хурд;
2) сохибкории миёна;
3) сохибкории калон.
Ба субъектхои фаъолияти сохибкорй инхо дохил меша
ванд:
- шахси вокеъй, яъне шахрвандони Точикистон, хоричй
ва шахсони бешах,рванд;
- шахси хукукй - ташкилотхои тичоратй ва гайри-
тичоратй, инчунин ташкилотхои хоричие, ки ба фаъолияти
сохибкорй машгуланд.
82
Ба субъектной сохибкории хурд сохибкорони инфиродй
иа шахсони хукукии ба фаъолияти сохибкорй машгуле дохил
мешаванд, ки дар сармояи оинномавии онхо хиссаи ишти
роки давлат аз 25 фоиз зиёд намебошад ва ба меъёрхои зерин
мутобик аст:
- андозаи даромади умумии онхо дар аввали соли андоз
бе назардошти андоз аз арзиши иловашуда ва андоз аз савдои
чакана аз хадди чоркаратаи мукаррарнамудаи моддаи 202
Кодекси андози Чумхурии Точикистон зиёд набошад (КА ЧТ
аз 25.03.11с. №701);
- шумораи миёнаи кормандон дар давраи соли таквими
на зиёдтар аз 30 нафар, барои истехсолкунандагони махсу
лоти кишоварзй то 50 нафар бошад.
Ба субъектхои сохибкории хурд сохибкорони инфиродй
ва шахсони хуку кие, ки ба фаъолиятхои зерин машгул мебо
шанд, дохил карда намешаванд:
- истехсоли молхои зераксизй;
- тахвили алюминийи аввалия;
- фаъолият дар сохаи истифодабарии каъри замин;
- фаъолияти бонкй (ё барои машгул шудан бо намудхои
алохидаи амалиёти бонкй) ва сугуртавй;
- фаъолияти вобаста ба идоракунии фондхои инвестит-
сионй;
- фаъолияти касбй дар бозорй когазхои киматиок.
Дар холати зиёд шудани яке аз меъёрхои пешбини-
намудаи конунгузории амалкунанда имтиёзхои барои
еубъекхои сохибкории хурд муайянкардаи конунгузорй ба
субъектхои сохибкории хурд татбик карда намешаванд.
Ба субъектхои сохибкории миёна сохибкорони инфиро
дй ва шахсони хукукие, ки мутобики меъёрхои зерин ба фаъ
олияти сохибкорй машгул мебошанд, дохил мешаванд:
Шумораи миёнаи солонаи кормандони субъектхои
сохибкорй мутобики дастурамали тасдикнамудаи макоми
иаколатдори омори давлатй муайян карда мешавад.
Фаъолияти сохибкорй дар холатхои зерин метавонад кагъ
сбад:
- бо карори муассисони он ё макоми шахси хукукие, ки
мутобики хуччатхои таъсисотй чунин ваколат дорад, аз
83
чумла бо сабаби гузаштани мухлаге, ки шахси хукукй барои
он таъсис шуда буд, ноил шудан ба максадаои таъсиси он, ё
аз чониби суд беэътибор дониста шудани бакайдгирии шахси
хукукй, бо сабаби рох додан ба конунвайронкунй хангоми
таъсиси он;
- бо карори суд дар сурати бидуни ичозатнома фаъолият
кардан, дигар конунвайронкунихо, ё дар сурати татбики
мунтазами фаъолияте, ки хилофи максадхои оинномавии
шахси хукукй мебошад;
- дар холати гузаштани мухлати эътибори ичозатнома ё
патент;
- бо сабаби муфлис эълон шудан.
Талаби катъ ёфтани фаъолияти сохибкориро тибки
асосхои дар конуни амалкунанда зикргардида макоми
ваколатдори давлатй метавонад ба суд пешниход намояд.
Бо карори суд мумкин аст вазифаи бардам додани шахси
хукукй ба зиммаи муассисони он ё макоми &ар асоси хуччат
хои таъсиси шахси хукукй ба бархамдихии он ваколатдошта
гузошта шавад.
Шахси хукукие, ки ташкилоти тичоратй аст ва чун
кооператсияи матлубот ё фонди чамъиятй фаъолият мекунад,
бо сабаби муфлис эътироф шудан мутобики санадхои
меъёрию хукукии мамлакат бархам дода мешавад.
Мукаррароти бо сабаби муфлисшавй бархдм додани
шахси хукукй ба муассисадо дахл надорад.
Дар мавриди катъ ёфтани фаъолияти сохибкорй, шахси
хукукй вазифадор аст, мувофики талаботи санадхои меъёрию
хукукии Ч,умхурии Точикистон чараёни бархамдихиро
гузарад.
Сохибкор бо назардошти манфиатхои худ ва чомеа
фаъолияти хешро бояд бо самтхои зерин сафарбар намояд:
• бо максади кам кардани хатари бекорй ва баланд
бардоштани сатхи зиндагии мардум барои ба вучуд овардани
Чойхои иловагии корй дар саноат, сохтмон, кишоварзй ва
дигар сохахо, махсусан сохди хизматрасонй тадбирхо
андешад;
84
• ба кори ташкили истехсолот, махсусан оид ба коркарди
махсулоти кишоварзй, сохтмон ва ба бозорй дохилию хоричй
баровардани он чорахои зарурй бинад;
• меъёрхои амалкунандаи экологй, хифзи мухити зист,
долати санитарй, саломатии ахолй, техникаи бехатарй ва
етандартхоро риоя намояд;
• ба молхои истехсоли хоричй бо назардошти афзали-
ятхои нисбии мамлакат ва истифодаи самараноки захирахои
табиии махаллй ракобат ба вучуд оварад;
• аз дастовардхои навини илму техникаи муосир, омузиши
дигар забонхо, истифодаи усулхои хозиразамони бозорёбй,
мудирият, инчунин татбики технологияи навтарин вокиф
бошад.
Дар баробари ин сохибкор ухдадор аст, ки:
> мутобики конунгузории мехнат бо шахрвандоне, ки
онхоро ба сифати коргари кироя ба кор мегирад, шартнома
(карордод) ва хамчунин бо талаби коллективхои мехнатй
шартномаи коллективй бандад;
> барои муттахидшавии коргарони кироя ба иттифокдои
касаба ва макомоти дигари намояндагии онхо, бо максади
х,имояи манфиатхои ичтимой-иктисодии худ монеъ нашавад;
> ба коргарони кироя на камтар аз андозаи хадди акали
мукаррарнамудаи санадхои меъёрию хукукии кишвар маош
дихад;
> оид ба таъмини хифзи мехнат, бехатарии экологй, сани
тарй ва техникаи бехатарй, тозагиву бехдошти истехсолот,
инчунин болоравии иктисодиёт дар асосй коидаву меъёрхои
чорй тадбирхо андешад;
> пардохти саривактии андозхо ва дигар ухдадорихои
молиявии худро дар назди давлат ба ичро расонад;
> дар бораи муфлисшавии худ ва имконнопазир будани
адои ухдадоридо дар назди карздихандагон арз намояд;
> барон фаъолият дар сохахое, ки тибки санадхои
меъёрию хукукии мамлакат ичозатнома талаб карда
мешавад, ичозатнома гирад;
> талабхои дигари дар конунгузории амалкунандаи
кишвар пешбинигардидаро риоя намояд.
85
Хукук, ва манфиатдои конунии сох,ибкор бо рохдои зерин
химоя карда мешаванд:
а) нмконияти озодона анчом додани хамаи намуддои
фаъолияти содибкорй тибки тартиби муайяншуда, ба гайр аз
намуддои фаъолияте, ки дар асоси ичозатнома анчом дода
мешаванд;
б) тартиби содакардашудаи бакайдгирии субъекти
сохибкорй;
в) бо санадхои меъёрию хукукй махдуд кардани санчиши
фаъолияти сохибкорй, ки аз тарафи макомоти давлатй ба
амал бароварда мешаванд;
г) шикоят кардан ба суд аз болои амал ё беамалии 1
мансабдорони макомоти давлатй, ки дукук ва манфиатхои I
конунии субъекти фаъолияти сохибкориро халалдор '
мекунанд;
д) танхо бо санадхои меъёрию хукукй мукаррар кардани !
номгуи корхое (хизматрасонихое, молхое), ки барои сохиб
корй манъ ё махдуд шудаанд;
е) бо дигар воситахое, ки санадхои меъёрию хукукии
кишвар пешбинй намудаанд.
Макомоти ваколатдори Хукумати Чумхурии Точикистон
овд ба масъалахои сохибкорй дорой хукукй дар назди
макомоти судй, хокимияти ичроия ва сохторхои дигари
давлатй химоя кардани манфиату хукукхои субъекти
сохибкорй мебошад.
Ба гайр аз масъалахои дар конунгузории Точикистон
пешбинишуда, дахолат ба корхои дохилии субъекти фаъо
лияти сохибкорй манъ мебошад.
Дастгирии давлатии сохибкорй дар самтхои зерин амалй
мегардад:
S такмили заминаи меъёрию ХУКУКЙ ва конунгузорй барои
инкишофи сохибкорй дар Чумхурии Точикистон;
■S фарохам овардани шартхои имтиёзноке, ки онро
Хукумати Чумхурии Точикистон зарур мешуморад;
^ ташкил кардани шароити мусоиди андозбандй, гумрукй
ва еармоягузорй;
•S баркарор намудани тартиби содакардашудаи андоз- ;
бандй, бакайдгирии сохибкорй, ичозатномадихй ва ё патент
86
ба фаъолияти онхо, сертификатсиякунонии махсулоти
истехсол ва ё воридкардаи онхо ва пешниходи хисоботй
оморию мухосибй;
■S додани к,итъаи замин ва амволи давлатй бо шарту
тартиби содакардашуда;
■S дастгирии фаъолияти берунии иктисодии сохибкорй,
инчунин мусоидат ба пешрафти робитахои тичоратй, илмй-
техникй, истехсолй ва иттилоотии онх,о бо давлатхои хоричй;
■S мусоидат ба ташкили фондхои дастгирии фаъолияти
сохибкорй;
S фарохам овардани шароити мусоид барои фаъолияти
шарикии амалй байни бахшхои давлатй ва хусусй ва таъмини
муколамаи баробархукуки онхо бо рохи таъсис додани
шурохои машваратй дойр ба рушди сохибкорй дар сатхи
чумхуриявй ва махалхо, таъмини хисоботдихии онхо;
S мусоидат ба рушди сохибкории инноватсионй, аз чумла
гавассути мукаррар намудани низоми махсусй ташкилию
хукукй дар минтакахои озоди иктисодй ва паркхои
1 ехнологй;
S чорй намудани барномахои магистрии идоракунии
сохибкорй дар муассисахои тахсилоти олии касбй бо максади
тайёр намудани сохибкорони касбии дорой дониши муосири
иктисодй ва хукукй;
такмили донишу малакаи касбии субъектхои сохиб
кории хурд бо рохи ташкили машварат ё курсхои кутох-
мудцат дар сохахои маориф, молия, омор ва андоз тибки
барномахои таълимии макомоти ваколатдори давлатии
дастгирии сохибкорй;
S фарохам овардани шароити мусоид бахри рушди фар-
Ханги андозсупорй, таблиги гояхои сохибкорй ва хавае
ма ндгардонии сохибкорони пешеаф;
Хукумати Чумхурии Точикистон хар сол хднгоми тахияи
лоихаи бучети давлатй дар он хачми маблаггузорихои бу-
четиро, ки барои амалигардонии барномахои давлатии даст
гирии сохибкорй чудо карда мешаванд, алохида пешбинй
мекунад.
Барномахои давлатии дастгирии фаъолияти сохибкорй
бо тартиби мукарраркардаи Хукумати Чумхурии Точикистон
87
тахия мешаванд ва онхо бояд ба радифи барномахои давлатй
бо назардошти хамаи самтхои фаъолияти сохибкорй ва
мусоидат ба шугли ахолй, татбики сиёсати мухочират, халли
проблемахон экологй, инчунин бархамдихии окдбатхои
вазъиятхои фавкулода дохил шаванд.
Макомоти ваколатдори давлатй ва идорахое, ки барои
ташаккул ва истифодаи манбаъхои давлатии иттилоот
масъуланд, барои ба субъекти фаъолияти сохибкорй фавран
ва пурра пешниход намудани иттилооти иктисодй, хукукй,
оморй, истехсолию техникй ва дигар маълумотхо дар асосй
шартнома (карордод) амал мекунанд.
Макомоти давлатй ва ташкилотхои чамъиятй бо максади
дастгирии сохибкорй, чорахоро барои васеъ намудани
иштироки хама шаклхои сохибкорй, дар муомилоти
содиротию воридогй, намоишу ярмаркахои байналмилалй,
татбики барномахо ва лоихахои фаъолияти иктисодии
хоричй ба амал мебароранд.
6.4. Стратегиям рушди устувори сохибкорй

дар Чумхурии Точикистон
Заминахои хукукии ташкил ва фаъолияти бахши хусусиро

дар кишварамон кабл аз хама Конститутсия (Сарконун)-и
Ч,умхурии Точикистон ва як катор конуну карорхои дигар, аз
Чумла Конунхо «Дар бораи гайридавлатй ва хусусигардонии
моликияти давлатй (с. 1991), «Дар бораи фаъолияти сохиб
корй дар Чумхурии Точикистон» (с. 1991), «Дар бораи химоя
ва дастгирии давлатии сохибкорй дар Чумхурии Точикис
тон» (с.2002), «Дар бораи сармоягузорихои хоричй» (с. 1992),
«Дар бораи чамъиятхои сахомй» (с. 1992), «Дар бораи
хочагихои дехконй (фермерй)» (с.2002) ва г. муайян ва танзим
менамояд. Чунончй, дар моддаи 12-и Конститутсия
(Сарконун)-и Чумхурии Точикистон омадааст: «Асосй икуписо-
диёти Тоцикистонро шаклуои гу ногу ни моликият ташкил
медиханд. Давлат фаъолияти озоди ицтисодй, сохибкорй,
баробархукуцй ва уифзи хукукии хамаи шаклхои моликият, аз
цумпа моликияти хусусиро кафолат медихад».
88
Хусусан амалй намудани Конуни Чумхурии Тоцикистон
«Дар бораи гайридавлатй ва хусусигардонии моликияти
давлатй», ки дар с. 1997 ба он тагйиру иловахои чидцй ворид
карда шуданд, кадами амалй дар рохи бунёди сохибкории
хусуей дар Точикистон гардид.
Тачрибаи аксари кишвархои пешрафта собит месозад, ки
дар бисёр мавридао аз хусусигардонии корхонахои мавчудаи
давлатй дида, мухайё намудани шароити мусоид барои
гаъсис ва инкишофи корхонахои нави хусусй ё бо шарикони
давлат бо бахши хусусй ахамияти махсуси икдисодй дорад.
/|,ар шароити Ч,УмхУРии Точикистон, ки кисми зиёди
воситахои асосй ва гардони корхонахои давлатии аз замони
И гтиходи Шуравии собик ба мерос монда, ба фарсудашавии
чисмонй ва маънавй назаррас дучор щуда, молхои истехсоли
як кисми корхонахои ватанй дар бозорхои дохилию берунй
чандон рак,обаттавон намебошанд. Рохи васеъ кушодан
барои ривочу равнаки тамоми шаклу намудхои фаъолияти
сохибкорй, хусусан сохибкории хурду миёна, дар заминаи
Чалби сармоягузорихои хоричию дохилй, истифода аз
техника ва технологияхои инноватсионй ахамияти фавкулода
пайдо мекунад.
Тибки конунгузории ЧУ^УРИИ Точикистон сгратегияи
дастгирии давлатии сохибкорй аз руи самтхои зерин ба амал
бароварда мешавад:
• ташаккули инфрасохтори дастгирй ва рушди устувори
сохибкории хурд, миёна ва калон;
• бунёди шароитхои имтиёзнок барои субъектхои сохиб
кории хурд аз манбаъхои бучети давлат, фондхои
мак,саднок, моддию техникй, иттилоотй, инчунин даст-
овардхои илмй-техникй ва технологияхои муосир;
• мукаррар намудани низоми содакардашудаи тартиби аз
кайди давлатй гузаронидани субъектхои сохибкории
хурд, литсензиякунонй ва сертификатонии махсулоти
онхо, пешниход намудани хисоботхои оморй ва хисоби
мухосибй;
• дастгирии фаъолияти иктисодии хоричии субъектхои
сохибкории хурд, хамзамон мусоидат намудан ба рушди
89
равобити тичоратй, илмию техники, истехсоли ва
иттилоотй бо мамлакатхои хоричй;
• ташкили тайёр намудан, бозомузй, такмили ихтисос ва
баланд бардоштани дарачаи тахассуснокии касбии
кормандони субъектхои сохибкорони хурду миёна.
Шаклхои дастгирии давлатии сохибкории хурд, пеш аз

хама, дастгирии молиявй дар асосй ройгон ва бозгардонда-
гии онхо, маблаггузорихо аз хисоби барномахои давлатии
дастгирй ва рушди сохибкории хурд, пешниход намудани
андозхои имтиёзнок ба корхонахои хурде, ки навъхои
фаъолияти афзалиятноки иктисоди миллиро амалй мегар-
донанд; карзхои имтиёзнок ва сугуртакунии субъектхои
сохибкории хурд; дар асосй озмун ба корхонахои хурд
пешниход намудани фармоишоти давлатй дойр ба истехсол
ва тахвили навъхои гуногуни махсулот ва кору хизмат-
расонихо барои манфиатхои давлатй ва шаклхои дигари
дастгирй. Вале, бояд зикр намоем, ки вазъи мавчудаи
иктисоди миллй имконият намедихад, то ки ин чорабинйхои
судманди давлатй дар хаёт татбики худро ёбанд.
Дар ин самти фаъолият хукуматхои махаллии макомоти
давлатии пойтахти кишвар ш. Душанбе, шахрхои Хучанд,
Исфара, Истаравшан, Кулоб, Кургонтеппа, нохияи Дангара,
Хисор ва минтакаву шахракхои дигари чумхуриро номбар
кардан чоиз аст, ки ба рушду нумуи сохибкории хурд ва
афзоиши накши корхонахои хурд дар иктисодиёти ин
мавзеъхо дастгирй ва мусоидати хаматарафи худро дарег
надоштаанд. Бинобар хамин, микдори чунин корхонахо дар
тули панч-дах соли охир дар ин манотики кишвар хеле
афзоиш ёфтаанд.
Инкишофи сохибкории хурд дар сохахои мухталифи
иктисоди кишвар гуногун ба назар мерасад. Он бештар дар
сохахои савдо ва хизматрасонии маишй, саноат ва сохтмон то
як андоза тараккй ёфта бошад, вале дар сохахои дигари
мамлакат баръакс бо суръати хеле паст тагйир ёфта
истодааст (чадв.6.1).
90
Чддвали 6.1
Микдори корхонадои хурд аз рун сохаи фаъолият дар
_________ Точикистон, солхои 1996 -2012
Номгуи сохахои фаъолият 1996 1998 2000 2008 2010 2011 2012
Микдори умумй 3084 1978 1342 2291 2865 3367 3890
Аз чумла аз руи сохди
фаъолият:____________
Саноат 601 461 213 389 404 418 513
Кишоварзи ва чангалпарвари 183 68 39 38 44 55 65
11акдиёт ва ало ка 25 26 27 76 93 133 155
С'охтмон ва умури лоихакаши 514 228 152 314 360 467 523
( ’авдо ва хуроки омма 876 623 519 718 841 996 1145
Хизматрасонии иттилооти ва 14 14
х,исоббаробаркунй
Хизматрасонии маиши, 171 148 145 518 752 758 762
манзилй-коммуналй
I андурусти 57 36 13 33 62 77 110
Маориф 18 13 16 47 62 87 105
Ф ар х а т 36 26 11 10 12
Илм 57 37 13
Карздихд 13 14 33 52 54 60
J1игар сохахои фаъолият 519 284 178 110 181 296 433
Манбаъ: 1) Тоцикистон: 20 соли истщлолияти давлатй (мацмуи
оморй)//Агентии омори назди Президенти Чумхурии
Тоцикистон.-Душанбе: TA JSTA T, 2011, сах,.390-398.
2 ) Омори солонаи Чумхурии Тоцикистон - 2012 /Аген-
тии омори назди Президенти Чумхурии Тоцикистон,
2013, сах-223-224.
Чадвали 6.2
Хочагихои дехконй (фермерй) дар Точикистон,
солхои 1992-2012
Мишондиханда 1992 1998 2000 2008 2010 2011 2012
Теъдоди хочагих,ои 31 10223 12074 30842 51372 58313 73806
дехконй
Майдони кишт, хазор 0,7 287,5 1395,5 2610,4 2682,7 2624,7 2589.4
га
Майдони кишт ба 22,6 28,15 115,6 84,6 52,2 45,0 35,4
\исоби миёна, га
Манбаъ: /) Тоцикистон: 20 соли истицлолияти давлатй (мацмуи
оморй)//Агентии омори назди Президенти ЧУмХУРии
Тоцикистон.-Душанбе: TA JSTA T, 2011, сах-388-389.
2) Омори солонаи ЧУмХУРии Тоцикистон - 2012/Аген-
тии омори назди Президенти ЧУмХУРии Тоцикистон,
2013, сах.221.
91
Факту далелхои дар чадвалхои 6.1 ва 6.2 овардашуда (
собит менамоянд, ки корхонах,ои хурд ва хочагихои дехконй
(фермерй) дар кишвар соли 2012 нисбат ба соли 2000, яъне
тули 12 соли охир - 2,9 маротиба ё худ 2548 адад зиёд
гардидаанд. Хочагихои дехконй (фермерй) бошанд 6,1
маротиба ё худ 61 732 адад афзоиш ёфтаанд. Дар шумораи
умумии корхонахои хурди мамлакат хиссаи аз хама зиёдро
корхонаву сохахои зерин: савдо ва хуроки омма - 29,4 фоиз,!
хизматрасонии маишй, манзилй-коммуналй - 19,5 фоиз, сохт-
мон ва умумри лоихакашй - 13,4 фоиз, саноат - 13,2 фоиз-ро
ташкил намуда бошанд, вале дар сохахои дигари иктисоди I
миллй: хизматрасонии иттилоотй ва хисоббаробаркунй, илм, 1
фарханг, карздихй, кишоварзй, накдиёту алока, маориф,
тандурустй вазни киёсии онхо хеле ночиз буда, мутаносибан
аз 0,001 то 0,04 фоизро ташкил медихад.
Хочагихои дехконй (фермерй) гарчанде теъдоди афзун
шуда бошад, вале майдони кишт ба хисоби миёна ба хар як
хочагй сол аз сол кам шуда истодааст. Ин нишондиханда!
агар соли 2000 - 115, 6 га-ро ташкил дода бошад, он соли 2012
танхо 35,4 га-ро ташкил дод, яъне 3,1 баробар кам шудааст.1
Тадкикоти олимон ва коршиносони сохаи кишоварзии
мамлакат нишон медихад, ки махсулнокии ин хочагихо
нисбат ба хочагихои калони соха хеле паст мебошад. Аз
тарафи дигар сатхи нарххои имрузаи махсулоти кишоварзй
исботи ин гуфтахост.
Шояд баъзе хочагихои дехконй (фермерй) дар минта-
кахои мухталифи кишвар ба натичахои хуб ноил шуда
бошанд, аммо микдори чунин хочагихо дар мачмуъ хеле ва
хеле ночиз аст, ин намуди корхонахо ба вазъ ва холати
бозори истеъмолии Точикистон ягон таъсири мусбат расо-
нида наметавонанд.
Соли 2013 аз руи намояи (индекси) сатхи сохибкорй ва
имконияти рушди фаъолияти сохибкорй Точикистон чойи 94-
ро ишгол намуда, дар байни кишвархои ИДМ аз Арманистон
гузаштааст.
92
Намудаои зерини фаъолият тибки конуни амалкунандаи
кишвар ба сифати фаъолияти сох,ибкорй эътироф карда
намешаванд:
- фаъолияти тамоми зинахои макомоти хокимиятн дав
ший, макомоти худидоракунии шахрак ва дехот, ки муста-
киман бо амалй намудани ваколатхои ба онхо вогузор-
кардашудаи давлатй алокаманд мебошанд;
- фаъолияти эхсонкорй;
- фаъолияти динй;
- фаъолияти ташкилотхои чамъияти;
- фаъолияти муассисахое, ки аз хисоби муассис маблаг
гузорй карда мешаванд;
- аз чониби шахсони вокей ичро гардидани кори кироя.
Барои максадхои андозбандй амалй намудани намудхои
черини фаъолият аз чониби шахси вокей, муассисаи аз
цнсоби муассис маблаггузоришаванда ва ташкилоти гайри
тичоратй фаъолияти сохибкорй эътироф намешавад, ба
Iнарте ки ин фаъолият барои шахси онро амаликунанда
фаъолияти асосй набошад:
- чойгир намудани маблагхои пулй дар ташкилотхои
Карзй;
- ба ичора додани молу мулки манкул ва гайрнманкул;
- додани молу мулк ба идоракунии боэътимод;
- харидан (фурухтан) ё ба дигар шахе додани хисса дар
сармояи оинномавии шахси хукукй ё когазхои киматноки
он;
- харидан (фурухтан) ё ба дигар шахе додани вомбаргхо ё
\ама гуна векселхои (васикахои) дигар;
- харидан (фурухтан) ё ба дигар шахе додани сахм дар
фонди хиссавии сармоягузорй ва (ё) хукукй муаллифй ва
\ама гуна хукукхои шабехи ба фурушанда тааллукдошта;
- кори кирояи дар асосй шартнома (карордод)-хои
хусусияти гражданин хукукидошта ё ин ки бе шартнома
(царордодхо)-хо амалишаванда.
93
6.5. Тахия ва мазмуни накшаи рушди фаъолияти
сохибкорй
Накшаи сохибкорй кисми таркибии фаъолияти сохиб

корй дар шароити иктисоди бозорй махсуб меёбад. Тачри-
баи чахонй нишон медихад, ки накшаи сохибкорй хамчун
заминаи ояндабинии ташкили фаъолияти сохибкорй ва ин
чунин татбики амалии лоихахои истехсоли махсулот ва
ташаккулёбии мубодилаи молу хизматрасонихои нав
баромад мекунад.
Таркиб ва мазмуни накшаи сохибкорй барои хар як
корхона ё лоихаи сармоягузорй вобаста ба тавсифи максад!
ва вазифахои гузошташуда фаркияти хос дорад. Дар мав
риди асоснок намудани имкониятхои лоихаи нави сар
моягузорй намудани накшаи сохибкорй, одатан аз бобхои
зерин иборат мебошад:
Боби 1. Шарху тавзех ё бо забони русй - резюме.. Дар
шакли хеле мухтасару фишурда мазмун ва мухтавои лоиха,
афзалияти он, натичахои тахкикоти бозорёбй (маркетинга)
ва хисобхои молиявй-иктисодй арзёбй мегарданд. Дар ин
кисмати накша ба чолибнокй, навчуй, фоиданокй ва дигар
унсурхои самарбахши татбики амалии лоиха таваччух j
зохир карда мешавад.
Боби 2. Мазмуни лоихаи сармоягузорй. Махсулоте, ки
бояд истехсол шавад, муаррифй гардида, хислатхои
махсусй он инъикос мегардад.
Боби 3. Бахо додани бозори махсулот ва ракибон.
Тахкики вазъи бозор ва бахо додан ба динамика, хачм,
таркиб ва сатхи фуруши махсулот, имкониятхои истеъмол-
гарон ва пешгуии нишондихандахои мутлак ва нисбии
бозори мол дар давраи оянда.
Боби 4. Накшаи бозорёбй (маркетинг). Дар ин боб
накша - чорабинихои бозорёбй, ки ба ташаккулёбй ва
тахким бахшидан, мавкеъ дар бозории фуруши махсулот
тахия мегардад.
Боби 5. Накшаи истехсоли махсулот. Заминаи истех
солй, истифодаи технологияи навтарин, ресурсхои мехнатй
94
на моддию ашёй, хисобу китоби хачм, номгуй, сифат ва ар-
чиши аслии махсулот ва дигар нишондихандахои марбут ба
истехсоли махсулот барои давраи оянда баррасй мешаванд.
Боби 6. Накшаи ташкилй. Дар ин кисмати накша тархи
асоснокшудаи сохтори ташкилии идоракунии корхона ё
лоихаи сармоягузорй инъикос меёбад.
Боби 7. Баходихй ва пешгирии хавфу хатар. Ба эхтимо-
IIияти пайдо шудани хавфу хатарро дар татбики лоиха,
иамудхо ва сабабхои онхо бахо дода шуда, мачмуи чораби-
нихои имконпазир барои пешгирй кардани ин гуна
\одисахои матлуб тахия мегардад, ки дар амал саривактй
рохдндозй намудани онхо ва татбики босифати лоихаи
сармоягузорй, мусоидат хохад кард.
Боби 8. Хулосахо. Ба таври мухтасар оид ба лоихаи
сохибкорй, тарафхои чалбу афзалиятнок ва самароварй дар
натичаи татбики вокеии он хулосабардорй карда мешавад.
Ба накшаи сохибкорй, одатан боз як катор маводи
Зарурй, ба мисли ракамхои хисоботй (нигаред ба замимауои
I ва 2 уамин китоб) ва пешгуишуда, шартномахо, шарху
гавзехи мухим, замима мешаванд, ки мазмуни ин хуччати
мухимро пурра ва асоснок менамоянд.
Хамин тавр, тахияи накшаи сохибкорй дар корхона
Парой давраи кутохмуддат ва миёнамудцат имконият фаро-
\ам месозад, ки натичахои дилхохи иктисодй ба даст оварда
шавад. Тартиб додани ин хуччати мухим барои асоснок-
кунй ва бахо додан ба имкониятхои лоихаи маблаггузорй,
муайян кардани даромадхои пулй, харочоти истехсол,
фуруши махсулот ва дигар нишондихандахои иктисодй
мусоидат менамояд.
Саволу супоришХ'О барои такрор:

1.Шакл ва намудхои асосии фаъолияти соуибкориро дар
чамони муосир шару; дщед.
2. Меъёрхои асосии сохибкории хурд кадом^оанд?
.1Шаклхои ташкилию ^уцуцй ва иктисодии сощбкориро
чомбар кунед ва х,ар яки онро шару; дщед.
95
4. Сохибкории хурд: афзалиятхо ва нуцсощои онро дар
шароити сохахои мухталифи щтисоди Точикистон
фахмонед.
5. Механизм ва фишангхои танзим ва дастгирии давлатии
сохибкории хурдро дар мисоли Чумхурии Тоцикистон
нишон дихед.
6.Хусусият ва омилхои фарк,кунандаи рушди фаъолияти
сохибкории Чумхурии Тоцикистонро дар мук,оиса бо
кишвархои хамсоя ва мамолики И Д М нишон дихед.
7. Кадом р о хх°и наст кардани сатхи хавфу хагпари
фаъолияти сохибкорй ва идоракунии онро дар мисоли
корхонахои хурду миёнаи кишвар шарх дода метавонед?
8.Ба андешаи Шумо, хиссаи аз хама зиёди фаъолияти сохиб
кории хурду миёна дар кадом сохахои щтисоди миллй
бештар ба назар мерасад?
9. Самтхои асосии стратегияи да^тгирй ва танзими
давлатии сохибкориро дар Точикистон асоснок маънидод
намоед.
10.Х,укумати Тоцикистон бо кадом сабабу далелхо' афза-
лияти рушди сохибкориро расман эътироф намудааст?
МАВЗУИ 7.
МУНОСИБАТХОИ Ш АРТНОМ АВИИ КОРХОНА
7.1.Мох,ият ва ахдмияти ташкили муносибатхои шартно-

мавй.
7.2.Ш артнома ва чузъхои таркибии он.
7.3.Нархи шартномавии молу хизматхо.
7.4.Хавфу хатархои иктисодй ва зарурати пешгирии
онхо.
7.5.Кабул, супоридан ва хукукй моликият ба
молхо.
7.6.Идоракунии холатхои низоъй ва бахсу мунозирахои
шартномавй.
7.1. Мохият ва ахамияти ташкили муносибатхои

шартномавй
Ш артномахо дар таъмини рушди бефосилаи иктисодй

ва ичтимоии корхонаю ташкилотхо накши мухим доранд,
зеро бидуни онхо хочагидории бозорй имконнопазир
мегардад. Дар ин хуччати хукукй - иктисодй хукук ва ухда
дорихои хар ду чониб - тахвилгарони мол ва харидорон
иишон дода мешаванд.
Тибки Кодекси гражданин Чумхурии Точикистон шарт
нома ё созишномаи хочагй дар байни ду ё якчанд шахе
барои ба вучуд овардан, тагйир додан ё катъи хукук ва
ухдадории гражданй баста шуда, расман ба тасвиб
расонида мешавад.
Шахси хукукй - корхона дар бастани шартнома бо
чониби дигар мустакил мебошад.
Тахия ва тасдики матни шартнома, пеш аз хама, дар
чорчуби конунхои амалкунандаи кишвар, бо риоя кардани
талаботхои умумй ва мушаххаси фурушанда ва харидор
нисбат ба махсулоту хизматхо сурат мегирад.
Татбики амалии фаъолияти сохибкорй, новобаста аз
шакли моликият, мукаррар намудани муносибатхои шарт-
97
номавиро дар байни тавлидгарони махсулот - фурушанда-
хо ва истеъмолгарон - харидорон дар назар дорад.
Шартнома ин тарзи хаттии ба созиш, хамфикрии
дутарафа омадани субъектной иктисодии манфиатдор
мебошад, ки пас аз ба имзо расонидани чунин хуччат
хукуку ухдадорихои худро бо риояи катъии конунхо ва
дигар санадхои хукукии амалкунанда ичро мекунад. Ин
Хуччати хукукй-иктисодй аз маълумотномахо дойр ба
иштирокчиён, нишон додани предмет, мафхуми амалиётхо,
ухдадорихои кабулнамудаи тарафхо, шартхои ичрои вокеии
шартнома, тартиби пардохт ва пешниход намудани молу
хизматхо, шаклхои чавобгарй хангоми ичро накардани |
ухдадорихои кабулгардида, шартхои бекор кардан ё худ
тамдиди мухлати шартнома ва сурогаи хукукии тарафхоро
дар бар мегирад.
Ш артнома танхо пас аз имзои намояндагони ваколат-
дори тарафайн ва тасдики он бо гузоштани мухри мудав-
вар, агар иштирокчии он - шахси хукукй бошад, эътибори
расмй пайдо мекунад. Ш артнома аз руи мазмуну мундарича
ва шахсони дар он иштироккунанда якчанд намуд меша
ванд.
Ш артномаи хочагй санади махсуси хукукй - иктисодй 1
буда, он барои хар як амалиёт мустакилона аз чониби ду
тараф ва зиёда аз он (бисёрчониба) ба таври алохида тибки
Кодекси гражданин Чум*УРии Точикистон тартиб дода
мешавад.
Ш артнома бо фиристонидани оферта ё пешниход барои
бастани он аз чониби як тараф ва аксепти вай (кабули
пешниход) ба тарафи дигар - баста мешавад.
Х,уччати мазкурро дар хама гуна шакле, ки барои анчом
додани ахд пешбинй шудааст, бастан мумкин аст, ба ш арте'
ки конун барои шартномаи шакли зикршуда шакли муайян
мукаррар накарда бошад.
98
7.2. Ш артнома ва чузъхои таркибии он
Сохтори таркибии шартнома аз дебоча, кисматх,ои

асосй ва хотимавй иборат мебошад.
Дебоча дар бештари холатхо хамчун мукаддимаи шарт-
нома махсуб мешавад ва дар ин чо, макон ва санади бастани
шартнома, унвони корхонаи истехсолй, харидори махсулот
корхонаи тичоратй ва ному насаби шахсони рохбар зикр
карда мешавад.
Кисмати асосии шартнома аз ду фасли муайянкунандаи
хусусиятхои хос ва умумиятдоштаи шартхои шартнома
таркиб ёфтааст.
Шартнома (царордод) ва чузъхои, таркибии он:
> предмета шартнома: вохиди ченак, нархи як вохиди
махсулот, микдор ва номгуй мол, сифати мол ва ком-
илектатсияи он, мухлати амали он;
> шарти тахвил ва хисобхо оиди мол, мухлати интиколи
махсулот, намуди наклиёт, когазпеч ва ишорахо ба стан-
дартхо, шартхои техникй, мухлати пардохт, шакли пардохт,
андоз аз арзиши иловашуда ва F.;
> кафолати ичрои шартнома, аз чумла аз чониби фуру
шанда, кафолати харидор, истифодаи чаримахо дар
мавриди риоя накардани шартхои тадкикшуда;
> дигар шартхои хамлу накли борхо;
> унвонхои хукукй ва имзои тарафхо.
Ба шартхои умумии шартнома хамон кисмати масъала-
\ое дохил мешаванд, ки новобаста аз мазмуну мухтавои он
дар хамаи шартномахо кайд мешаванд:
S тартиби халли низоъхо ва бахсу мунозирахои гуногуни
хочагй;
S холатхои фавкулода ё форс - мажорй.
Дар кцсмати хотимавии шартнома:
❖ хулосахои нихой;
❖ замимахо бошанд баъзе масоили шартномавиро илова
менамоянд;
❖ маълумотхои (реквизитхои) бонкй .
99
Дебоча. Хднгоми навиштани ин чузъи шартнома бояд
х,атман унвон ва тавсифи хукукии он ба таври сахех зикр
карда шавад. Яъне унвони шартнома бояд мушаххасан
вобаста ба фаъолияти тарафхо номгузорй гардад. Масалан,
дар ин маврид «Ш артномаи хариду фуруш», «Ш артномаи
тахвили мол», «Ш артномаи нигохдории мол», «Ш артнома
оид ба комиссия» ва г. зикр мегардад. Ракам ва санаи он
баъд аз номи мушаххаси шартнома гузошта мешавад.
Дар ин фасл бевосита фаъолияти мутакобилан суд-
манди тарафхо, намудхои муайяншуда ва объекти амалиёт,
шартхои асосии тахвил, микдор, номгуй, сифати мол,
мухлати тахвил ва нархи мол нишон дода мешаванд. Дар
холатхои набудани ин гуна шарти талабот шартнома
гайриконунй хисобида мешавад.
Мазмуну мухтавои асосии предмета шартнома аз
нишон додани ухдадорихои фурушанда (тахвилгари мол),
фуруши микдори муайяни мол ва инчунин ухдадорихои
харидор, ки хаки пардохти молро бар души худ мегирад,
иборат мебошад.
Объекти амалиёт. Муайян намудани объекти амалиёт
яке аз шартхои мухими шартнома буда, бе он ин гуна
хуччати хукукй беэътибор дониста мешавад. Дар он номи
мушаххас ва бештар мавриди истеъмол карордошта
истифода мегардад ва тагйир додани он имконпазир аст.
Хусусиятхои мухими мол, аломатхои муайяни он аз чониби
иштирокчиёни шартнома эътироф карда мешаванд.
Агар хусусиятхои хоси мол пурра ба назар гирифта
нашуда бошад, пас тарафи дигари амалиёт ба беэътиной
рох дода хисобида мешавад.
Мицдори мол. Бузургие арзёбй мешавад, ки барои
хариду фуруш (тахвил) пешбинй гардидааст. Дар шартнома
бояд микдори муайяни мол дар хамаи мухлати амалй он ба
назар гирифта шуда бошад. Микдори мол бо розигии та
рафхо мукаррар карда мешавад. Х,амеша> ЧУН коида мик
дори мол дар шартнома бо вохиди ченаки табий (аслй)
(ченаки вазн, хачм, дарозй, бо адад ва г.) ва бо ченаки пулй
нишон дода мешавад.
100
Х,ангоми муайян кардани микдори мол, инчунин вохид-
х,ои ченаки гайристандартй (линга, даста, куттй, зарф ва г.)
метавонанд истифода шаванд. Дар ин х,олат барои пайдо
нашудани шубхд ва нофах,мих,о вазни холиси хар як линга,
даста, куттй, зарф ва F. хатман бояд нишон дода шавад.
Микдори баъзе номгуи молхо бо рохи бозхисоби онхо
нисбат ба вохиди шартй, мисол, консервахо бо куттии
шартй, як катор молхои кимиёй бо хисоби 100 фоизи
моддахои асосй муайян карда мешаванд.
Номгуи молхо. Номгуи молхо дар матни шартнома
нишон дода мешавад. Дар спетсификатсия номгуи васеи
махсулот аз руи навъ, намуд, шакл, тархи зебой, артикул,
андоза, ранг, бастабандй ва г. нишОн дода мешаванд.
Сифати мол - мачмуи нишондодхои техникй-техно-
логй, иктисодй ва г. мебошад, ки истифодаи он дар шахо-
датномаи сифат тибки талаботи техникй, ГОСТ-хо, стан
дартной байналмилалй (ИСО 9001 ва F.), нишонахои молй,
ухдадорихои кафолатнок ва шароитхои хамкории тарафайн
дар шартнома зикр шудааст.
Х,уччатхои дигари таквиятбахшандаи тавсифи сифати
мол шаходатномаи бехдоштию байторй ё худ сертификати
муайянкунандаи мутобикати сифати мол, тибки талаботи
\олати бехдоштй ва байтории дар шартнома зикрёфта
махсуб меёбанд.
Сертификатсияи хатмии молу хизматрасонй ба хамон
гурухи молхое татбик мешавад, ки дар конунгузории 4 0 рй
ва стандартхои кишвар нисбат ба онхо талаботи муайян
мукаррар карда шудааст ё санадхои хукукии таъминкунан-
даи амнияти бехатарии хаёт ва саломатии истеъмолгаронро
дар худ тачассум менамояд. Фуруши мол ва ичрои кору
хизматрасонй бе сертификати мутобикати тасдиккунандаи
галаботхои мукаррарй катиян манъ аст.
Фурушанда дар давоми мухлати кафолатнок (1-3 сол) ба
сифати мол таквияти кафолат дода метавонад.
М ухлати тахвили махсулот — ин пеш аз хама вакт ва ё
мухлати дар шартнома мукарраршудаест, ки бо назар-
101
дошти он фурушанда молхоро бояд ба харидор пешниход j
намояд.
Дар тачрибаи истифодаи муносибатхои бозаргонй, ин
чунин усули дар шартнома мукаррар намудани мухлати
умумии фаъолият ва маблаги тахвили мол нишон дода
мешавад. Тахвили мол аз чониби тавлидгарони махсулот
танхо дар сурати пешниход кардани дархост мутобики та-
козои фуруши молхо ва хисобу китоби онхо татбик
мегардад.
Дар баъзе холатхо санаи тахвили махсулот хеле дакик
ва мушаххас нишон дода мешавад, мисол, то 15 августа
соли 2013, то рузи 10-уми хар мох ё худ бештар ба таври
эхтимолй (тобистон, дар давраи мавсимй (кушода будани :
агбахо), тирамох, баъд аз мавсими хосилгундорй (арафаи
иди «Мехргон») ва г.
Ш артномахо метавонанд барои аз 1 то 3 сол ва |
мухлатхои дигар ба тасвиб расонида шаванд.
Дар шартнома на танхо давраи мухдати тахвили;
махсулот, балки вакти пайдо намудани эътибори конунй ва
давраи фаъолияти он нишон дода мешавад.
Шартхои тахвили мах,сулот. Дар шартнома ба кучо ва
бо кадом роху равиш молистехсолкунанда вазифаи тахвил-
гариро ба зимма мегирад: ба харидоре, ки бо тавлидгар дар
як минтака чойгир мебошад, ё худ ба сурогаи харидор
тахвил намудани он, агар у дар дигар минтакаи ахоли-
нишин чойгир бошад, ва ба нишонаи корхонахои дигар
тибки фармоишоти пешакй сурат мегирад. Дар шартнома
мухлати пешниходи дархост ва мазмуну мундаричаи он
Ш арти аз хама макбул барои харидор, ин пеш аз хама, \
тахвили махсулот ба анбор ба хисоб меравад, чунки кулли
харочоти боркашонй, сугурта ва инчунин хавфу хатари
нобудшавй ва шикасту рехти молро фурушанда ба зиммаи
худ мегирад.
Шартхои мухими тахвили махсулот ба берун аз марзи
кишвар дар тичорати байналмилалй хануз соли 1953 аз
тарафи Палатаи байналмилалии савдо (Кридаи ИНКО-
102
I EPMC) ва бо тагйиру иловахои «ИНКОТЕРМ С - 2010» ба
\укми к,онун даромад. Маълумоти кофй доштан дар ин
Побат хам имруз дар корхонахои истех,солй ахамияти калон
дорад, зеро Ч,УМХ.УРИИ Точикистон хсшо аъзои комилхукуки
( 'озмони Умумичахонии Савдо мебошад.
Борцома, бастабандй, когазпсч кардан ва тамгаи мах
сулот. Дар шартнома бо кадом намуди боржома (линг(ч)а,
борхалта, зарф, куттй ва г.) тахвил намудани махсулот,
бастабандй намудани он (когазпеч кардан, даста намудан,
дар зарфхо чойгир кардан ва г.) зикр карда мешавад.
Арзиши бастабандии махсулот аз хисоби молистехсол-
кунанда буда, кимати он чун коида ба нархи мол дохил
Бастабандии мувофик, ва ба таъбу завки муштарй
созгор, пеш аз хама, махсулотро аз нобудшавй, таъсири
цодисахои табий (боду борон, гармиву намии аз меъёр зиёд,
еухтор ва г.) эмин нигох дошта, ба зудтар кашондани молу
махсулот мусоидат мекунад. Реклама, низ яке аз шартхои
мухими фаъолияти иктисодй ва тичоратй ба шумор
меравад.
Хучцатх;ои техники. Моддаи мазкур дар шартнома
танхо барои тахвили мошину тачхизот дахл дорад. Дар он
ухдадории фурушанда хангоми тахвили махсулот инъикос
мегардад.
7.3. Нархи шартномавии молу хизмагхо

<9
Нархи мол ва хизматхо яке аз чузъхои таркибй ва
злруртарини шартнома ба шумор меравад. Бинобар ин, ба
мувофика омадани тарафхое, ки бо хамдигар шартномаи
хариду фуруши махсулот ва ичрои хар гуна хизматхои пула-
киро мебанданду ба тасвиб мерасонанд, дар хакикат муайян
кардани сатхи нархи шартномавй ба як вохиди махсулот,
масъалаи хеле мухим ва бахснок аст. Тачрибаи ин амалиёти
х,ук,укию хочагидорй дар мисоли корхонаю ташкилотхо
иишон медихад, ки мукаррар кардани сатхи дастраси нарх,
ки ба он омилхои зиёд: вазъи арзаи мол ва такозои ахолй,
103
сифати мол, омилхои техникй, технологи ва хдтто холати
ичтимоии ахолй вобастагй дорад.
Умуман дар шароити иктисоди бозорй тартиботу к,ои-
дахое амал мекунанд, ки тибки онхо корхонахо муста
килияти бештар доранд ва хамеша кушиш мекунанд, ки
нархи махсулотро дар вакти ба савдо баровардан, харчи
гаронтар ба харидорон фурушанд. Харидорони мол бо-
шанд, баръакси манфиати онхо, мехоханд молро арзонтар
харидорй кунанд. Дар ин маврид, дар шартнома ин муам-
мои иктисодй бояд халлу фасли дурусти худро ёбад, яъне
сатхи окилонаи, на каму ва на бехад баланд, яъне бо рохи
созиши дучониба мукаррар карда шавад.
Тагйир додани нарх (тарифхо, нархгузорй, ставка ва г.)
пас аз бастани шартнома танхо дар холатхо ва татбики
шартхои пешбинишудаи шартнома, ичогзат дода мешавад. 1
7.4. Хавфу хатархои иктисодй ва зарурати

пешгирии онхо
Агар дар шартнома боркашонии мол ба масофаи нис-

батан дур дар назар дошта шуда бошад, пас дар он сурат
сугуртакунонй пешбинй мешавад. Вобаста ба талаботи
шартхои шартнома пардохти хаки сугуртаро як тараф-
фурушандаи мол ё харидори он бояд пардохт намояд. Агар
дар шартнома чунин ухдадорй нишон дода нашуда бошад,
он гох хавфу хатари несту нобудшавии мол дар чараёни
боркашонй дар асосй хуччати расмй ба зиммаи яке аз
иштирокчиёни он гузошта мешавад.
Сугуртакунонй дар Чумхурии Точикистон бар асосй
Ьуонуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи сугуртаи давла
тии ичтимой» (соли 1997, № 517) татбик мешавад.
Шарти амалиёт^ои нак/шётй. Дар фасли алохида то чй
андоза, имконияту ухдадорихои тарафайн хангоми муайян
намудани фаъолияти борбардорй, борфарорй ва умуман
боркашонии молхо аз фурушанда то харидор хаматарафа
зикр мегардад. Харочоти боркашонй метавонад хиссаи на-
зарраси (20-25 фоизи) нархи нихоии молро ташкил намояд,
104
аз ин ру, то ба тасвиб расонидани шартнома хусусиятхои
хоси амалиётхои наклиёти мавриди тахкик карор дода
мешаванд ва эх,тимолияти масрафи амалиётхои наклиёти
бахогузорй гардида, дар интихои кор унсурхои таркибии
харочоти боркашонй ва нархи шартномаи молу хизмат-
расонй муайян мегардад.
Таркиби харочоти н а к л и ё т , аз:
• масрафи омодагй барои тахвил (назорати сифат,
микдор, бастабандии махсус);
• пардохти хаки боркашонй, тавассути воситахои гуно
гуни накдиётй ва муассисахои асосии боркашонй;
• харочоти даврахои муайяни нигохдорй ва борбардорй;
• пардохти арзиши боркашонй ва сугурта;
• масрафи борбардорй то нуктаи муайяншудаи он;
• пардохти бочу хироч;
• тахвили мол аз корхонахои истехсолй ва савдои
яклухтфурушй то ба анбори харидор иборат аст.
7.5.Кабул, супоридан ва хукукй моликият

ба молхо
Яке аз шаклхои одй ва маъмултарини кабул ва супори

дани мол, ба тасвиб расонидани санади кабул ва супоридан
ба хисоб меравад.
Супоридани мол аз чониби фурушанда (молистехсол-
кунанда) ва кабул намудани он аз чониби харидор бо
муайян намудани микдори мол, номгуй ва арзиши молхо
дар санади махсус зикр мегардад. Сифати мол бошад дар
асоси сертификати мутобикати корхонаи тахвилгар ё мак-
туби кафолатноки фурушанда, хукукй бевосита бо хам
созиш ва хамфикрй пайдо намудан, бахо дода мешавад.
Дар холатхои ичро нагардидани баъзе талаботи модда-
хои шартнома чарима ба хисоби фоиз аз арзиши мушах
хаси моли тахвилнагардида, инчунин имкониятхои аз даст
додашуда, зарари мустаким мукаррар карда мешавад.
'Гибки стандартной байналмилалй маблаги умумии товон ё
105
чаримадои пешкашшуда аз 3 то 8%-и арзиши амалиёти ик-1
тисодй муайян шудааст.
Гузашти х^укущи моликият ба моли фурухташуда аз
давраи кабули расмии мол ва иардохти арзиши он аз
чониби харидор o f o 3 меёбад, агар ягон нйшондоди дигар
дар шароити гузаштан ба хукукй моликият кабул нагардида
бошад.
Ух;дадорих;ои тарафх;о. Фурушанда ухдадор аст микдор
ва сифати моли чавобгуи шартхои шартномаро сари вакт ба
харидор пешниход намояд.
Фурушанда вазифадор аст молхои бесифатро дар даво-
ми 10-30 руз аз лахзаи гирифтани огохинома дар бораи
мукаррар гардидани молхои пастсифат ё худ дар хамин
мухлати нишондодашуда арзиши маблагхои молхои пастси- |
фатро баргардонад.
Харидор ухдадор аст мувофики 'пфтибу низом ва мач- ;
муи нишондод ва мухлатхои дар шартнома ва конунгузории
чории кишвар мукарраршуда молро бо мивдору сифати
пурра кабул намояд.
Хангоми ворид шудани молхои пастсифат ва нуксондор
харидор вазифадор аст дар мудцати 4-8 соат бо тартиб
додани санади моли иллатдор фурушандаро дар ин бобат
огох намояд.
Харидор хам вазифадор аст тибки нишондоди шарт
нома дар мухлати мукарраршуда хачми маблаги арзиши
молро пардохт кунад.
Цавобгарии тарафх;о. Ухдадорихои шартномавй бояд
хатман бо масъулияти том, якдигарфахмй ва дар мухлатхои
зикршуда ичро гарданд. Хднгоми ичро нагардидани ин
ухдадорихо тарафи чабрдида зарари модцй мебинад. Тибки
конуну коидахои амалкунандаи кишвар, тарафи мукобил ин
зарар ё товони модциро руйпуш ё талофй менамояд. Ч,авоб-
гарии тарафхо хангоми риоя накардани ухдадорихои шарт
номавй дар фасли вобаста ба масъулияти ин амалиёт ба
таври сахех ва равшан зикр шудааст.
106
7.6.Идоракунии холатхои низоъи ва бахсу мунозирахои
шартномавй
Кулли бахсу мунозирахо ва нофахмихои байнихамди-

гарй дойр ба ичро нагардидани талабот ва шартхои
шартнома бояд бо рохи гуфтушунидхои тарафайн хал карда
шаванд.
Дар холати имконият надоштани халлу фасли бахсу
мунозирахои шартномавй тавассути гуфтушунидхои тара
файн мувофики нишондодхои конунгузории чории кишвар
масъалахои бахснок барои баррасй ба макомоти судй (суди
хдкамй ва г.) пешниход карда мешаванд.
Барои пешниход намудани даъво хатман фехристи
пурраи хуччатхои зарурии халлу фасли бахсу мунозирахо аз
чониби даъвогар бояд пешкаш карда шаванд. Ба катори
чунин хуччатхо шомиланд:
• шартномаи хариду фуруш бо назардошти тагйиру
иловахои минбаъда (агар чунин тагйирот бошанд);
• спетсификатсия (таснифоти ё шаходатномаи тасдик-
кунандаи сифати мол);
• борхати кабул ва санади кабулу супоридани мол;
• нусхаи супоришоти пардохт намудани арзиши мол.
Посух ба даъвои пешниходшуда аслан дар шакли хаттй,
аз чониби рохбари корхона (ё муовини аввали он) имзо
карда мешавад ва он як катор маълумотхои зеринро
хангоми пурра ё кисман конеъ гардонидани маблаги даъвои
эътирофшуда, ракам ва санаи супоришоти пардохт бо рохи
пардохти маблаг бопули накд ё худ мухлат ва усули
конеъгардонй дар холатхои мавчуд набудани кимати
арзиши пулй нишон дода мешавад, дар бар мегирад.
Холатхои фавкулода (форс-мажорй). Тарафхо аз масъу-
лият хамон вакт озод карда мешаванд, ки ичро нагардидани
шартхои шартнома махз тавассути холатхои номуайянй ё
худ фавкулода ба миён омада бошад. Омили номуайянй дар
фаъолияти иктисодй новобаста аз майлу хохиши кор
мандон ва рохбарон дар давраи муайян зухур ёфта, ба
холати молиявии корхона таъсири манфй мерасонад.
107
Х,олатх,ои форс-мажорй маъмулан ба ду гурух, чудо
мешаванд:
Х,одисах,ои ногахонии табий (заминларза, обхезй, сел,
сухтор, туфон ва F.);
Кисмати ни.\оии шартнома (хулоса) - адади нусха ва
барои кадом чониб хос будани шартнома, инчунин нишонаи
%УКУК,ии тарифно, маълумотномах,ои (реквизипщои) бонкй ва
нак,лиётиро дар бар мегирад. Дар кисмати мазкур хар кадом
тараф номгуи пурра, раками фардии андозсупоранда,
шохис ва маълумотхои иттилоотии бахши алока, мавкеи
чойгиршавии корхона (сурогаи хукукии корхона), телефон,
факс, маълумотхои иттилоотии бонкии тарафайн (раками
хисобхои чорй, номи бонк, хисобхои муросилотии бонкй),
маълумотхои иттилоотии тахвилгарй (барои шартномахои
тахвил), маълумотхои накдиётии боркабулкунанда, мавзеъ ё
бандари муайяншуда ва г.-ро нишон медиханд.
Ш артномаро бо талаб тарафхои хавасманд (фурушан-;
да, харидор) ганхо дар холатхои зайл аз тарики суди
иктисодй тагйир додан ё бекор кардан мумкин аст:
• хангоми шартномаро ба таври назаррас вайрон (ё
риоя) накардани тарафи дигар;
• дар дигар холатхои пешбининамудаи Кодекси гражда- >
нии Ч,умхурии Точикистон.
Бекор кардани шартнома аз сабаби ба таври назаррас
тагйир ёфтани холат танхо бо карори суд, ичозат дода
мешавад.
1. Мохият ва а^амияти муносибатх,ои шартномавй (к,арор-

додй) -ро шарх;у тавзех; дщед.
2. Шартнома чист ва таркиби он аз кадом ишргщо ва
унсур^о иборат мебошад?
3. Нархи молро кй муайян менамояд, маблаги амалиёт ва
шартхои пардохт чй гуна муцаррар карда мешаванд?
4.Сугуртаи амалиёт дар савдои дохилй ва берунии корхона-
х;ои истехсолй чиро бештар ифода карда метавонад?
108
5. К,абул ва супоридани мол, х;уцук,и моликиятро шар% дщед.
6. Тартибу низоми х,алли низоъуо, бсщсу мунозира ва норози-
гщ ои мухталиф дойр ба амалиёти шартномавиро кадом
сохторуои амалкунанда бо тарзу усулхои муосир феълан
татбик, менамоянд?
7. Холатх,ои фавк,улода (форс-мажорй)-ро дар амалиёти
шартномавй маънидод намоед.
Н.Борхат ё коносамент ин чй санадест, ба ацидаи Шумо,
чщоро бештар ба он ворид менамоянд?
V.Ицро накардани талаботи модда ва шартхои шартнома ва
баррасии парванда.\о аз тарафи кадом мацомоти мамла-
кат мавриди санциш ва баррасй царор мегирад?
10. Шартномаро кадом сохтори х,ук,уцй бо сабаи ба таври
иазаррас тагйир ёфтани х,олат бекор намояд?
109
МАВЗУИ 8.
НАРХГУЗОРИИ МАХСУЛОТИ КО РХОНАХОИ
ИСТЕХСОЛИ
8.1.Мохияти иктисодй, вазифахо ва накши нарх дар

иктисоди бозорй.
8.2.Низоми нарххо, намудхо ва таркиби нархи махсулот.
8.3.Услубхои нархгузорй ва тавзехи онхо.
8.4.Хусусиятхои нархгузории бозорй дар корхонахои
истехсолй.
8 Л .Мохияти иктисодй, вазифахо ва накши нарх

дар иктисоди бозорй
Нарх чузъи таркибии бозор ва меданизми хочагидории

бозорй буда, тагйирёбии сатхи он зери таъсири омилхои
зиёди иктисодй, ичтимой, техникй - технологй ва г. мета
вонад барои ноил шудан ба хадафи асосии фаъолияти
сохибкорй дар корхона - ба даст овардани фоидаи хадди
аксар, конеъ намудани талаботи истеъмолгарон бештар
мусоидат намояд.
Хдмзамон, нархи мол ва сатхи пастшавии он ба
манфиати тамоми иштирокчиёни муносибатхои бозорй -
истеъмолгарони махсулот ва хизматхо, харидорони онхо,
сатхи зиндагии ахолй таъсири бевосита мерасонад.
Нархгузорй ин низоми иктисодие мебошад, ки
ташаккулёбй, истифодабарй ва назорати татбики амалии
сиёсати нархро таъмин мекунад.
Нарх вазифахои хисобй - таксимотй, хавасмандгар-
донй ва ичтимоиро ба ухда дорад.
Аз назари дигар, нарх механизми бо хам пайванду хам-
оханг намудани микдори арзаи мол бо такозои ахолй мебо
шад ва аз ин лихоз, чун омили фаъоли инкишоф додани
муносибатхои бозорй ва муайянкунандаи сатхи зиндагонии
ахолй низ шинохта шудааст.
Холо дар шароити иктисоди муосир низоми озоди нарх
ва нархгузории бозорй ба махсулоти корхонахои истехсо-
110
нии ватанй - саноатй ва кишоварзй амал мекунад. Хуку
мати кишвар ва макомоти дахлдори он танхо нарху номгуи
хсле махдуди махсулот ва тарифхои хизматрасониро танзим
менамоянд, зеро хифзи ичтимоии мардум, аз чумла кишри
камбизоати ахолй ахамияти аввалиндарача дорад.
Тавре аз илми назарияи иктисод маълум аст, нарх - ин
ифодаи пулии арзиши мол мебошад. Арзиш дар навбати
худ чун категорияи иктисодй дар асоси харчи мехнати за-
рурии чамъиятй, бо маънои дигар - харочоти истехсол ва
фуруши махсулот бо назардошти арзиши истеъмолии он
дар шароити муътадили истехсолот ва сатхи миёнаи ташкил
на шидцатнокии мехнат дар чомеа муайян карда мешавад.
Лммо икрор бояд шуд, ки мукаррар кардани сатхи харчи
мехнати зарурии чамъиятй барои номгуи алохида ва гурух-
х,ои нисбатан бузурги молхо ва хизматрасонихо дар илму
а мали иктисодй масъалаи басо душвор ва пурмуаммо
мебошад. Барои халлу фасли масъалахои хаётан мухими
иктисодй дар шароити амали муносибатхои пулию молй
истифодаи механизми арзиши аслии махсулот, фоида ва аз
иазари илмй асоснок намудани низоми андозгузориро
чарурат дорад.
Тибки тарзу услуби нархгузории бозорй заминаи асосии
нархи махсулот - арзиши аслии махсулот - ифодаи пулии
кулли харочоти корхонаи истехсолй, ки ба тавлид ва фуру
ши он бастагй дорад, фахмида мешавад.
Бузургии арзиши аслии махсулот аз арзиши сарфи ашёи
хом ва маводхо, музди мехнати коргарони истехсолот,
харчи сузишворй ва неруи барк барои эхтиёчоти истехсолй-
технологй, бардошти истехлоки фондхои асосй, харочоти
сехй ва умумиистехсолй, харчхои гайриистехсолй ва г.
иборат аст. Хдмин тавр, барои муайян кардани сатхи нархи
корхона ба ин ё он намуди махсулот, бояд нахуст маблаги
арзиши аслии махсулотро дар корхонаи мушаххас бо рохи
тартиб додани харчнома (калкулятсия)-и накшавй ва вокей
муайян карда, сипас ин гуна нишондихандаро бо хисоби
миёна дар гурухи корхонахои махсусгардонидашуда,
масалан, сохаи алохидаи саноат, хисобу китоби асоснок
111
намоем. Агар ба бузургии пурраи арзиши аслии махсулот
ва мантикан, сатхи фоидаи кифояи корхона, инчунин
маблаги андоз аз арзиши иловашударо (холо 18 фоиз) зам
намоем, он гох нархи озоди яклухти корхонаи истехсолй
хосил мешавад, ки онро дар шакли формула чунин ифода
кардан мумкин аст:
Н я .к — А а .м + Ф к + А а.и*
дар ин чо,
Ня.к- нархи яклухти корхона, сомонй;
Аа.м- маблаги пурраи арзиши аслии махсулот, сомонй;
Фк - андозаи кифояи фоидаи корхонаи истехсолй, сомонй;
Аа.и - андоз аз арзиши иловашуда дар асосй меъёри расмии
андозбандй, сомонй.
8.2. Низоми нарххо, иамудхо ва таркиби

нархи махсулот
Намудхои гуногуни нарх ва тартиботи мукаррар кар

дан онхо низоми нарххоро ташкил медихад. Низоми нарх
хо дар шароити гузариш ба бозор аз нарххои озоди яклухт,
чакана ва намудхои хоси онхо (тарифхо) иборат мебошанд. ]
Нархи яклухт чунин як шакли нархест, ки ба воситаи он
махсулоти истехсолшудаи сохахои саноат, кишоварзй ва
бахшхои дигари иктисоди миллй байни корхонахо мавриди
хариду фуруш карор мегирад.
Дар замони хочагидории бозорй ду навъи нарххои
яклухт: нархи яклухти корхона ва нархи яклухти саноатй
истифода мешаванд.
Таркиби нархи яклухти корхона аз арзиши аслии
махсулот, меъёри муайяни фоиданокии корхонаи истехсолй
ва андоз аз арзиши иловашуда иборат мебошад.
Сатхи нархи яклухти саноатй бошад нархи яклухти
корхона ва тахфифи савдои яклухтро дар бар мегирад.
Нархи чаканаи фуруши мол як шакли маъмули низоми
нарх буда, он арзиши нихоии маводи истеъмолй ба хисоб
112
меравад. Тавассути ин намуди нарх асосан махсулоти
корхонахои истехсолй ба харидорони нихой - ахолй бар
ивазн даромадхои пулии онхо дар шабакахои савдо ва
нук,тахои хуроки омма фурухта мешавад.
Нархи чаканаи молхои истеъмолй сатх, таркиб ва
намудхои гуногун дорад.
Корхонахои савдо ва хуроки омма мол ва махсулотро
аз корхонахои тавлидотй ва анборхои савдои яклухт бо
иархи арзонтар, яъне нархи яклухти саноатй харида, онро
бо нархи балантар - чакана ба ахолй бар ивази нули накд
мефурушанд. Ба гайр аз ин, ба таркиби нархи чаканаи мол
инчунин андозаи тахфифи савдои чакана ва нархи бар
иловаи корхонахои хуроки омма дохил мешаванд. Аз
\исоби тахфифи савдо бояд харочоти муомилоти корхона
хои савдо ва хуроки омма пурра пушонида шавад ва барои
ба даст овардани фоидаи савдо шароити вокей фарохам
созад.
8.3. Услубхои нархгузорй ва тавзехи онхо
Дар раванди нархгузорй ба хотири аз нигохи илмию

амалй асоснок намудани сатхи нарх ба махсулоти корхона
зарурати аз тарзу усулубхои мухталифи хисоби онхо
истифода намудан пеш меояд, ки онхо дорой хусусиятхои
фарккунанда мебошанд.
Се гурухи услубхои хисобу китоби нарх ба монанди
харчнокй, параметрикй ё меъёрй ва бозорй дар амалияи
хочагидории муосир вучуд дорад. Дар ин росто, ба мохият
ва мазмуни ин услубхои нархгузорй дар алохидагй ба таври
мухтасар шинос мешавем.
Яке аз услубхои дар илму амалй иктисодй бештар
маълуму пахншудатарини нархгузорй ин услуби ба инобат
гирифтани арзиши аслии истехсоли махсулот ба шумор
меравад. Мохияти иктисодии ин услуб дар он ифода
меёбад, ки харчи пурраи истехсол ва фуруши махсулот аз
чониби корхонаи истехсолй заминаи асосй ё пояи ибтидоии
сатхи нархи махсулотро ташкил медихад. Дар ин холат
сатхи нархи махсулот бояд тавре муайян карда шавад, ки
корхона аз хар як вохиди махсулоти тавлидшаванда, фои
даи кифоя гирад ё сатхи фоиданокии меъёриро дар вокеъ
таъмин карда тавонад. Бо ибораи дигар, фо'рмулаи муайян
кардани сатхи нархи яклухти махсулот дар корхона зимни 1
ин услуб чунин аст:
Нм [ А А п .м х ( 1 + Ф с ] ,
дар ин чо,-
Н м - нархи истехсоли намуди махсулот дар корхона,
сомонй;
ААп.м - арзиши аслии пурраи махсулот, сомонй;
Фс - сатхи фоиданокй нисбат ба арзиши аслии махсулот,
фоиз.
Мисол: фарз кардем, ки арзиши аслии пурраи
махсулоти «Б» дар корхонаи саноатй 350 сомониро ташкил
намуд. Меъёри фоиданокй - хиссаи фоида дар маблаги
харочоти истехсолй- 15 фоиз мебошад. Он гох, сатхи нархи
истехсоли ин навъи махсулот ба 402,5 сомонй [350 х (1 +
0,15)] баробар аст.
Аз ин чо, маълум мешавад, ки бо назардошти мохияти
ин гуна тартиби нархгузорй, маблаги арзиши аслии
махсулот дар муддати муайяни вакт дар шароити амали
муносибатхои бозорй дар асосй харчи мехнати гузашта ва
чорй, ки барои истехсоли махсулот хисоб карда мешавад.
Х,амин тарик, услуби хисоби сатхи нархи махсулот дар
заминаи харочоти истехсоли он дар навбати худ, ду
зеруслуб дорад: якум, услуби хисоби пурраи арзиши аслии !
махсулоти саноатй, ки мохияти онро пештар дида
баромадем. Дувум - услуби харочоти махдуд ба арзиши
аслии тагйирёбии махсулот бо рохи чамъ кардани маблаги
кифояи фоида аз руи меъёри мукарраршуда ин тавр хисоб
карда меШавад:
Н „ = [Х Т м + (Х Т м + Ф с ) : 1 0 0 ],
дар ин чо,
114
Им - нархи истехсоли махсулот, сомони;
ХТМ- маблаги харочоти тагйирёбандаи истехсолот, сомонй;
Фс - сатхи фоиданокии махсулот, %;
100 - адади 100, ки агар ба он кимати сурати формуларо
таксим намоем, бузургии мутлаки нарх хосил мешавад.
Услуби дигари нархгузорй - параметрикй ё агар гуфтан
цоиз бошад, меъёрй мебошад. Мохияти фарккунандаи ин
услуб дар он зохир мегардад, ки дар заминаи интихоби
амсилаи муносиби вобастагии нарх бо параметрхои хос ё
иишондихандахои сифати истеъмолии махсулоти меъёри-
шаванда, сатхи нархи он аз назари иктисодй асоснок ва
муайян карда мешавад. Истифодаи ин услуб доираи
муайяни худро дорад ва одатан дар'тартиби нархгузорй ба
махсулоти алохидаи саноатй, масалан дар сохахои саноатй
мошинасозй, сабук ва хурокворй истифода мебаранд. Ба
нишондихандахои параметрй (меъёрй) тавоноии двигател-
\ои баркй, тавоноии двигателхои мошинхои сабукрав,
тавоноии трансформаторхо ва г. дохил мешаванд. Дар ин
х,олат, усули хисоби нишондихандахои хиссагй давра ба
давра бо формулахои махсус амалй карда мешаванд:
Н х .н .б = Н б .м : Б п.м.б,
дар ин чо,
Нх.н.б - нархи хиссагии нишондихандаи заминавй
(параметрй), сомонй;
Н б .м - нархи махсулоти заминавй, сомонй;
В п.м .б - бузургии меъёрии махсулоти мукоисашаванда.
Дар зинаи дигар нархи махсулоти навро ин тавр хисоб
мекунанд:
Н п .н .м .н — Н х .н .б X I 1м.п,
дар ин чо,
П м .н - параметрй асосии махсулоти нав.
Тарзи сеюми нархгузорй - услуби бозорй ном дорад, ки
гаи солхои охир хеле бештар татбики амалии худро
115
ёфтааст. Мутобики тартиби ин услуби хисоб нархи
махсулотро бо роххои гуногун: хисоби нарх аз руи
даромади сармоя, хисоби нарх дар асосй талаботи ахолй ва
таносуби он ба арзаи мол дар бозор, муайян кардани нарх
дар заминаи сатхи вокеии нарх ва г. асоснок мекунанд.
Зикр бояд кард, ки услуби нархгузории бозорй асосан
ба таносуб дар байни такозои ахолй ва арзаи мол такя
мекунад. Дар натичаи омузиши вазъи бозори мол, махсулот
танхо бо нархи пешниходкардаи фурушанда (истехсолгар)
ва бо нархи харидор (истеъмолгар) фурухта ё харида
намешавад. Дар бозор нархи мувозинатй ё бозорй, ки хар
лахза таносуб дар байни арзаи мол ва такозои ахолй тагйир
ёфта, дар натича холати баробарии онхо пайдо мешавад,
вокеан махсулот бо нархи бозорй ё нархи озод дар бозор
тичорат мешавад.
8.4. Хусусиятхои нархгузории бозорй дар

корхонахои истехсолй
Дар холате, ки сухан дар бораи таркиби нархи чаканаи

ягон номгуи алохидаи мол меравад, пас мо бояд унсурхои
асосии нархро пеши назар орем, ки нархи бозории мол чй
тавр муайян ва асоснок мешавад.
Таркиби хар навъи махсулот мувофики вохиди ченаки
мукаррар кардашуда - метр, килограмм ва г. аз унсурхои
зерин: арзиши аслии махсулот, фоида ва сатхи нисбии он,
андоз аз арзиши иловашуда, тахфифи савдои яклухт ва
чакана иборат мебошад.
Нархи чакана намудхои мухталиф дорад. Вай дар
намуди нархи молхои хурокворй, нархи молхои гайри-
хурокворй, нархи махсулоти корхонахои хуроки омма,
нархи маводи мавсимй, нархи чаканаи танзимшаванда,
нархи арзоншудаи баъзе молхои истеъмолй, нархи чаканаи
озод ва г. истифода мешавад.
Нархи мол дар савдои хоричй, аз он чумла нарххои
содиротй ва воридотии молу хизматхои махсусро фарк
бояд кард.
116
Омилхои ба низоми нархи молу хизматрасонй таъсир-
расонанда ба панц гурууи асосй тацсим мешаванд:
1. аз руи иамудх,ои хизматрасонй дар сохахои алохидаи
иктисоди миллй ва хоричй нарххои яклухти махсулоти
саноатй, кишоварзй; тарифхои наклиётй; нархи молхои
истеъмолии шахсй; тарифхои хизматрасонй ба ахолй;
нарххо дар савдои чахонй;
2. аз руи сатхи иштироки давлат дар нархгузорй (нарх-
\ои: бозорй, озод, инхисорй, демпингй, танзимшаванда ва
г-);
3. аз руи тартиби хоси нархгузорй (нарххои: яклухти
истехсолгарони махсулот, савдо, хариди махсулоти
кишоварзй, чаканаи мол);
4. аз руи таъсири омилхои наклиётй ё логистикй (хамлу
накл);
5. аз руи мохияти ахборот оид ба нарх ва тарзу амали
иктисодй (нарххои: ахдномавй, биржавй, музоядавй,
гендерй, фардй ва г).
Таркиби нарххои яклухт ва чаканаи мол аз унсур.\ои
/ерини щтисодй иборат аст:
• нархи яклухти корхона = арзиши аслии истехсол ва
фуруши мол + андозаи меъёри фоида ва фоиданокй;
• нархи яклухти саноатй = нархи яклухти корхона + ан
дози молхои зераксизй + андоз аз арзиши иловашуда;
• нархи яклухти хариди махсулоти кишоварзй = арзиши
аслии махсулот + фоидаи корхонаи харид ва фуруши
махсулоти кишоварзй + харочоти корхонаи миёнарави
тичоратй + андоз аз арзиши иловашудаи корхонаи
миёнарав;
• нархи чаканаи мол = нархи яклухти саноатй + харо
чоти савдои чакана + фоидаи савдои чакана + андоз аз
арзиши иловашуда дар савдо.
• Нархи чаканаи молхои воридотй = нархи озоди хари
ди мол + андози аксиз + бочу хирочи гумрукй + андоз аз
арзиши иловашуда ба арзиши гумрукии мол + нархи бар
иловаи савдои чакана (тахфифи савдои яклухт ва чакана).
117
Нарххои бозорй ва сатхи онхо бошанд, ба таносуби
пешниходи мол ва талаботи ахолй дар бозор вобастагии
зич доранд ва онхо тамоюли тагйирёбй доранд.
Саволу cynopuuixô барои такрор:
1.Hapx ва ауамияти он чист? Кадом номудх,ои нархро

медонед, ощоро шарх, дщед?
2. Таркиби нарх аз кадом унсур.\ои ицтисодй иборат аст?
3.Мох;ият ва тартиби нархгузориро дар сапщи корхона бо
назардошти андозх,ои гуногун чи тавр маънидод карда
метавонед?
4. Услуби нархгузории бозориро ба мах,сулоти саноатй ва
кишоварзй шарх,у маънидод намоед. Боз кадом услубхои
нархгузориро фах,монида метавонед?,
5. Низоми нархгузорй, ба андешаи Шумо, чист ва он чиро дар
бар мегирад?
6.Стратегияи нархгузорй чист ва он аз кадом тадбируои
мушаххас иборат аст?
7. Тацрибаи хориции х,исобу китоби хароцот ва низоми муцар-
рар намудани нархро чй гуна ба рох, монда шудааст?
8. Оё нархх;ои амалкунандаи бозори маводи истеъмолии
Точикистон ба талаботи цонущои амалкунандаи щтисоди
бозорй пурра чавобгу мебошанд? Сатх,и нарху тарифх,оро
давлат чй тавр танзим карда метавонад ва ин тадбири
мух,им вок,еан чй тавр амалй мешавад?
9. Чаро фаъолияти танзимгарии давлат дар бозор^ои мам
лакат ба таври бояду шояд ба рох; монда нашудааст?
10. Ба фикри Шумо, ба сапщи нархи чаканаи молх;ди истеъ-
молй кадом омилхои щтисодй таъсир мерасонад?
118
МАВЗУИ 9.
НИ ЗОМ И АНДОЗИ ЧУМ ХУРИИ ТОЧИКИСТОН
ВА АНДОЗБАНДИИ КОРХОНАХО
9.1.Мафхум, вазифахр ва принсипхои поягии андозбандй.

9.2.Низоми андози Чумхурии Точикистон.
9.3.Намудхои асосии андозхои умумидавлатй ва махаллй.
9.4.Андозбандии корхонахои истехсолй.
9.5.Низомхои махсуси андозбандй ва шархи мухтасари
онхо.
9.6.Низоми содакардашудаи андозбандй барои
истехсолкунандагони махсулоти кишоварзй (андози
ягона).
9.7.Низоми андозбандй дар минт*акахои озоди иктисодй.
9.1. Мафхум, вазифахо ва принсипхои

поягии андозбандй
Андоз пардохти хатмй мебошад, ки онро шахсони

вокей ва хукукй дар асоси мукаррароти Кодекси андози
Чумхурии Точикистон ва дигар санадхои меъёрию хукукии
амалкунандаи кишвар ба бучети умумидавлатй ва бучетхои
махаллй ворид менамоянд.
Мохияти иктисодй ва ичтимоии андоз ин аст, ки давлат
ба воситаи истифодаи ин фишанги иктисодй як хиссаи
муайяни даромади шахсони хукукй ва вокеиро тарики
марказонидашуда чамъоварй намуда, ба ин васила хазинаи
давлатро ганй мегардонад. Давлат мутобики талаботи маб
лагхои кисмати даромади бучетро барои таъмини рушди
устувори иктисоди кишвар, бахусус сохахои афзалиятноки
он, сахмгирии зарурй дар ичро намудани вазифахои ич
тимой, иктисодй ва г. сарф менамояд. Шахсони вокей
(шахрвандон) ва шахсони хукукй (корхонаю ташкилотхо)
мутобики конун ва коидахои амалкунанда дар худуди
Точикистон хамчун андозсупорандагони расмй эътироф
шудаанд ва онхо ухдадор мебошанд, ки андозхои мукар-
119
раршударо дар мухлати муайяишуда, тибки тартиботу 1
меъёри тасдик,шуда ва пурра ба бучети давлат пардохт 1
намоянд. Х,укумати Чумхурии Точикистон сиёсати андозро I
бо максади таъмини рушди устувори иктисоди миллй в а 1
дар ин замина баланд бардоштани сатху сифати зиндагииЯ
ахолй амалй мегардонад.
Тибки мукаррароти боби 2 моддаи 7 банди 1 ва 2-и
Кодекси андози Ч ум хурии Точикистон аз 17.09.2012., № 901
андоз - пардохти хатмии мукаррарнамудаи Кодекси мазкур Я
ба бучет хисоб рафта, ба андозаи муайян амалй гардида, I
хусусияти хатмии бебозгашт ва беподош дорад.
Андозхо бо вохиди пулй хисоб карда шуда, бо пули *
миллй ба бучети давлат пардохт мешаванд, агар Кодекси 1
мазкур тартиби дигареро мукаррар накарда бошад.
Маъхазхои таърихй ва илму амалй давлатдорй гувохй
медиханд, ки аз кадимулайём ва холо хам хеч як кишвари
дунё бе бастагии пойдор бо сиёсати андозбандй ва андоз- j
ситонй вазифаи пур кардани хазина ё кисмати даро-мади 1
бучети давлатро вокеан татбик карда наметавонад. Намуд- ]
хои гуногуни андоз баробари пайдо шудани давлат ва
сохторхои ба он марбут ба миён омадаанд. Х,ар як давлат
вобаста ба такозои хаёти иктисодй давру замонхои гуно- |
гуни таърихй, низоми андоз, тарзу коидахо, намудхои
мухталиф ва меъёрхои онро чорй, дар амал татбик карда, 1
онро боз хам тахкиму такмил месозад. Мисоли равшани
инро мо аз фархангу тамадцуни бою гании сокинони бумии
Осиёи Марказй, тачрибаи ахди С’омониён ва давлатдории
минбаъда дар ин сарзамин, инчунин даврони мавчудияти
собик Х,окимияти Шуравй мушохида карда метавонем. Дар
асрхои XI - XII, ба мисли бочу хироч аз бозаргонон исти- ,]
фода мешуданд. Дар солхои баъдина сиёсати андоз-бандй |
ва андозситониро на танхо дар мадди аввали фаъолияти
молиявй-иктисодии хеш мегузоштанд, балки барои ганй I
гардондани даромади бучети давлат низоми андозро так- 1
мил дода, ба он тагйиру иловахои нав ба нав ворид j
карданд.
120
Мазмун ва мухтавои масоили андозбандй ва андозси-
тонй дар низоми андози хар як кишвар пурра инъикос ме
ёбад. Х,оло дар Точикистон низоми андозбандии мусир бо
назардошти механизми хочагидории бозорй мавриди
истифода карор дорад.
Унсурхои асосии низоми андоз иборатанд аз: прин-
сищ о, намуд^ои андоз, объекты андозбандй, манбаи андоз,
меъёри андоз, мухлати пардохти андоз; имтиёзуои андоз,
царимаи андоз, эъломияи андоз, агенты андоз, низомхои мах
суси андозбандй, аз цумла низоми содакардашудаи андозбандй
барои сох,ибкории хурд ва низоми содакардашудаи андозбандй
бароы истехсолкунандагони мах;сулоти кишоварзй (андозы
нгона); шахсони хуцуцй ва шахсони вок,ей; тартиботи назо-
рати пардохти андозхо; санцигщои андоз; низоми идора
кунии хавфхо; мацомоты андоз; ух,дйдорых,оы андоз ва ицрои
он; мук,аррароти умумй ва г.
Дар кишвархои аъзои ИДМ низоми байни андозхои
умумидавлатй ва андозхои махаллй аз хамдигар тафовут ва
хусусиятхои фарккунанда доранд. Дар Чухурии Точи
кистон аз 1-уми январи соли 2013 - 8 намуди андозхои
умумидавлатй мавриди амал карор дода шудааст: андоз аз
даромад; андоз аз фоида; андоз аз арзиши иловашуда; аксиз-
х,о; андози ицтимой; андоз барои захирах;ои табий; андоз аз
истифодабарандагони р о х х°и автомобилгард; андоз аз
фуруши нахи пахта ва алюминийи аввалия. Маблагхои ба
бучети умумидавлатй воридгашта, тибки конунгузории
амалкунанда бо назардошти зарурат байни бучетхои дав
латй ва махаллй таксим карда мешаванд.
Андозхои махаллй аз ду намуд: андозхо аз молу мулки
гайримащул; андоз аз воситахои наклиёт иборат мебошанд,
ки онхо танхо ба бучетхои махаллии дахлдор ворид
мешаванд.
Андозхоро вобаста аз манбаи ташаккулёбй ба ду гурух:
мустаким ва гайримустаким чудо мекунанд.
Андозхои мустаким пардохтхои пулие мебошанд, ки
бевосита мувофики меъёрхои мукарраргардида аз манбаи
маблаги андозбандии шахсони вокей ва хукукй маншаъ
121
гирифта ба бучети давлат ворид карда мешаванд. И н
намуди андозхо бо он фарк мекунанд, ки хдчми андоз аз
худи маблаги манбаи андозбандй (музди мехнат, фоидаи
умумй, арзиши амвол ва F.) муайян мегардад. Меъёри ан- i
дозбандй бо назардошти ин ё он намуди андоз бояд асоснок
бошад ва он ба рушди устувори иктисодй, ичтимой ва
хавасмандгардонии сохахои афзалиятдор он бештар
шароити хуб фарохам оварад.
Андозх,ои гайримуставим - гурухи дигари хамон намуд- 1
хои андозхое мебошанд, ки на аз манбаи асосй, балки ба ;
тавассути нарх ва тарифхо мукаррар мешаванд. Ба ин ;
гурухи махсуси андоз, пеш аз хама навъи аксизхо, андоз аз 1
арзиши иловашуда ва г. мансубанд. Масалан, андоз аз I
арзиши иловашуда дар хамаи зинахои чараёни истехсолот ]
ташаккул ёбад хам, аслан пардохтгарони ин намуди андоз ]
истеъмолгарони нихой, яъне ахолй ба хисоб меравад, 1
гарчанде андозхои гайримустаким ба нархи хар як молу j
махсулот ва хизматхо хамрох карда мешаванд.
Вазифаи танзимгарии андозхо мохиятан дар он Зохир
мешавад, ки давлат бо рохи мукаррар намудани ставка
(меъёр), имтиёз, чарима ва дигар фишангхои молиявй,
шарту шароити муайян барои рушди устувору босуръат ва
муназзамй сохахои истехсолоти моддй ва умуман иктисоди
миллй заминаи боэътимод фарохам меоварад.
Вазифаи мухими дигар андозхо - авасмандгардонй I
бошад вокеан имконият медихад тавассути низоми андоз
давлат ба рушди фаъолияти сохибкорй, халлу фасли 1
вазифахои иктисодию ичтимоии ахамияти аввалиндарача
дошта, барои сатхи некуахволии мардум кумаки бевосита
ва назаррас мерасонад.
Тавассути ичро кардани вазифаи тацсимоти даромадх^о
аз х,исоби андозхои гуногун давлат барои халлу фасли ]
масъалахои ичтимой, иктисодй ва умумидавлатй дар бучет
гункунии воситахои пулии заруриро рохандозй менамояд.
Вазифаи фискалии андозхо (цамъоварии мацсаднок ва
саривак,тии онуо) дар он ифода меёбад, ки дар ин раванд 1
давлат ба туфайли татбики амалии низоми самарабахши |
122
индозхо ва механизми андозбандию андозситонй аз шах,р-
нандон ва корхонахо хазинаи даромадхои пулии бучети
умумидавлатй ва махдллиро бо пул таъмин карадани эхдиёч
ба хотири рушди иктисодй ва ичтимой истифода бурда
мешаванд.
Вазифаи назоратии андозро имкон медихад, то ки меха
низми андозбандй самарабахш бахогузорй гардад, назоратй
харакат ва истифодаи манбаъхои молиявии кишвар дар
сатхи давлативу махаллй пурра таъмин ва зарурати бевоси-
Iа даровардани тагйиру иловахо бо талаботи муносибатхои
бозорй ба низоми андозу бучет хаматарафа ташаккул ва
такмил ёбад.
Андозбандии шахсони вокей ва хукукй дар мархилаи
гузариш ба иктисоди бозорй метавонад барои рушди
босуръати фаъолияти сохибкорй ва дар ин замина барои
баланд бардоштани сатх ва сифати зиндагонии ахолии
мамлакат шароити зарур фарохам созад.
Мохият, зарурат ва принсипхои истифодаи низоми
андозро мавриди амал карор додан бори нахуст дар китъаи
Лврупо олим Уилям Петй соли 1662 дар китобаш «Дар
бораи андозхо ва аворизм» муайян кардааст. Баъдтар, соли
1776 Адам Смит олими барчаста ва поягузори илми
ик,тисод дар асари безаволи худ «Тахкики мохият ва
сабабхои пайдоиши боигарии халкхо» масъалахои мухими
назарияи иктисодиро мавриди баррасй ва тахкики амик
к,арор дода буд. Акидаи у оиди амалй механизми бозорй ва
танзими он тавассути як «дастй ноаён», инчунин дар бобати
зарурати андоз ва андозситонй, принсипхои асосии он ва
масоили дигари иктисодй то имруз хам ахамияти илмию
амалии худро гум накардаанд. Махз Адам Смит яке аз
аввалин пажухишгарон шуда чахор принсипи классикии
ташкили самарабахши фаъолияти андозситониро аз чихати
илмй - методологй асоснок намудааст.
1. Одилона ё боинсофона будани андоз. Дар асосй ин
иринсип андоз бояд мутобик ба хачми вокеии даромади
пулии андозсупоранда ба хазинаи давлат ситонида шавад.
123
2. Муайянсозии андоз, яъне меъёр ва мух,лати пардохти
он бояд пешакй ва хеле мушаххас мукаррар гардад.
3.Сарфакорй ва камхарчй оид ба тартиби андозбандй ва
андозситонй. Мохияти ин принсип дар он ифода меёбад, ки
меъёри андоз дар хадди а калл бошад, то боиси FopaT ва
норозигии ахолй нагардад.
4. Дар андозситонй ба амалй худсарй ва конуншиканй
рох дода нашавад ва ин масъала хамеша бояд тахти
назоратй доимию кдтъии кормандони масъули сохаи андоз
ва андо.зситонй бошад.
Истифодаи принсипхои зикршуда дар фаъолияти м ац о-
моти андоз ва намояндагии он дар шахру нохияхо барои ба
низом овардани амалиёти андозбандй ва андозситонй, аз
байн бурдани беадолатй, андозгирии аз меъёр зиёд, реша-
кан кардани худсарию чабр кардан нисбат ба андоз-
супорандагон бештар ба таъмини адолат ва шаффофияти
ин раванди ицтисодй мусоидат мекунад. Донишмандони
машхури иктисодцон Давид Рикардо, Ч,он Мейнард Кейнс
ва як катор олимони илми иктисоди муосир ба масъалахои
ташаккули механизм ва усулхои андозбандй, сода, фахмо ва
самарабахш гардидани истифодабарии принсипхои андоз
ва низоми андоз таваччухи хос зохир кардаанд. Дар
шароити амалй иктисоди бозорй ва амсилаи иктисоди
омехта, ки холо дар кишвархои алохидаи чахон (масалан
ИМА, Хитой, Япония, ИДМ ва г.) мавриди истифода карор
дорад, ба истифодаи амалии боз як катор принсипхои
дигар ба монанди: сода ва шаффоф будани андоз, хадди
акали имтиёзхои андоз, ягонагии системаи андозхо дар
каламрави як давлат; киёсшавандагии андозхо барои кулли
андозсупорандагон ва f . таваччухи бештар дода мешавад.
Низоми андози кишвархои чахонй муосир ба
принсипхои зерин такя мекунад ва онхоро дар фаъолияти
вокей истифода менамоянд:
• принсипи хавасмандгардонии фаъолияти сохибкории
тавлидотй ва дар амал чорй намудани имтиёзхо оид ба
андозбандии фоида, ки ба рушди сохахои истехсолоти
модцй такконй чиддй мебахшад;
• татбики меъёрхои принсипи %апшии андоз ва дигар
пардохтхои хатмй, ки дар асоси маълумотномахои дакик
оид ба объектхои андозбандй дар давраи хисоботй муайян
карда шудааст, мукаррар кардани чдвобгарии андозсупо-
рандагон хангоми риоя накардани талаботи конунгузории
андоз;
• принсипи мунтазам ва мутаносибан ситонидани
памудхои мухталиф аз шахсони хукукй ва вокей;
• принсипи баробарй - ин пеш аз хама рох надодан ба
амали махдудсозии хукукй андозсупорандагон дар пеш-
Пурди фаъолияти хочагй;
• принсипи адолати ицтимой - .таъмини дастгирии ичти
моии кишри камбизоати ахолй бо рохи амалй намудани
андозаи хадди акали даромади шахсони вокей ва истифодаи
андозбандии тафрикавй ва пешкадам;
• принсипи устуворй - таъмини босуботи андозхо ва ди
гар пардохтхои хатмй ва ставкаи онхо, инчунин андозхои
имтиёзнок дар давоми соли бучетй;
• принсипи асосноккунии щтисодй - ин мукаррар наму
дани андозхо ва дигар пардохтхои хатмй ба бучети давлатй
дар асоси нишондихандахои рушди иктисоди миллй ва
имкониятхои молиявии кишвар бо назардошти мувозинати
бузургии пулй ба харочоти бучети давлатй иборат
мебошад;
• принсипи пардохтхои мунтазам ин аз мукаррар
намудани мухлати пардохти андоз ва дигар пардохтхои
хатмй вобаста ба зарурати таъмини саривактии ворид-
шавии маблагхо аз хисоби андозхо ба бучет ва масрафхои
гуногун мебошад;
• принсипи салохиятнокй нисбати мукаррар ва бекор
кардани андоз ва дигар пардохтхои хатмй, инчунин муайян
кардани имтиёзхои барои андозсупорандагон муайян-
намудаи конунгузории амалкунанда оид ба андозбандй;
• принсипи муносибати ягона - ин таъмини рафтори яго-
на дойр ба тахия, тахрир, воридсозии тагйиру иловахо,
моноторинги холати андозгузорй ва андозситонй, хатман
125
муайян кардани андозсупорандагони муайяни он ва
пардохтхои хатмй, объектхои андозбандишаванда, манбаъ-
хои пардохти андоз ва дигар пардохтхои хатмй, мархила ва
ставкахои андозбандй, дигар пардохтхои. хатмй, мухлат, й
тартиби пардохти андозхо ва асоснок пешниход намудани 1
имтиёзхои онхо;
• принсипи дастрас будани андозхо ин пеш аз хама,
таъмини меъёрии хамачонибаи тартиботу мукаррароти ]
низоми андоз ва дигар пардохтхои хатмй аз чониби
андозсупорандагон.
9.2. Низоми андози Чумхурии Точикистон
Низоми андозбандй мачмуи муносибатхои андозии дар

Кодекси мазкур пешбинишуда ва андешидани тадбирхои
таъмини пардохти андозхо, инчунин сохтори ташкилии
макомоти андоз ва шаклхои ташкилй, хукуку ухдадорихои
онхо, тартиби назорати андозситонй ва чавобгарй барои
вайрон кардани конунгузории андозро дар бар мегирад.
Х,ар як намуди андоз дар каламрави Ч у м х у р и и
Точикистон ва минтакахои алохидаи он аз унсурхои зерин: I
субъект, объект, сарчашмахо, тартиби ситонидан, ставкаи
(меъёри) андоз ва имтиёзхои андоз иборат мебошад.
Субъекти андозбандй андозсупоранда, корхона (шахси
хукукй) ё худ шахрванд (шахси вокей), ки вазифаи хатмии 1
супоридани андозро доранд, ба шумор меравад.
Объектной андозситонй аз даромад, фоида, арзиши
иловашудаи махсулот (кору хизматрасонй), истифодаи
сарватхои табий, амвол, арзиши гумрукии молу махсулот ва
дигар манбаъхо, ки конунгузории амалкунанда муайян
намудааст, иборат мебошд.
Манбаъ^ои андоз - ин воситахое (фоида, арзиши илова
шуда ва г.) мебошанд, ки аз онхо андозхои гуногун ба
бучети давлат ситонида мешаванд.
Вохиди ченаки ситонидани андоз - вохиди ченаки объект
(сомонй, метр, метри мураббаъ, метри мукааб, литр, дека-
126
литр, килограмм, сентнер, тонна, гектар, хдзор куттии
шартй ва г.) ба хисоб мераванд.
Ставкаи андоз - ин хдчми андозе мебошад, ки аз хдр
вохиди ченаки объект ситонида мешавад. Ставкаи андоз аз
лихози мохияту мазмун ба катъй, мутаносиб, пешкадам ва
регрессионй чудо мешавад.
Ставки андози к,атъй бо маблаги мутлак ба хар як
вохиди ситонидашавй новобаста аз андозаи даромадхо
мукаррар карда мешавад. Ставкаи андози мутаносиб бо
хисоби фоизи ягона, новобаста ба андозаи даромадхо
мукаррар карда мешавад. Ставкаи андози пешк,адам бо
иазардошти афзоиши андозаи ситонидашавандаи даро
мадхо мустакиман афзун мегардад. Ставкаи андози регре-
сионй (^адди ацалл) бошад - баръакс бо мурури афзоиши
даромадхо сатхи он кам карда мешавад.
Ставкаи андозхо ва хирочхо (пардохтхои хатмй) аз
тарафи Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон ва макомоти
махаллии он, тибки Крнуни Чумхурии Точикистон «Дар
бораи андозхо» мукаррар гардида, он дар давоми соли бу-
четй умуман тагйир дода намешавад.
Имтиёзи андоз - ин кисман ё худ пурра озод намудан аз
супоридани андоз, тамдиди мухлати пардохти андоз муто-
бики мукаррароти Кодекси андози Ч,УМХУРИИ Точикистон
сурат мегирад.
9.3. Намудхои асосии аидозхои умумидавлатй

ва махаллй
Дар Чумхурии Точикистон андозхо (моддаи 6 “Кодекси

андози Чумхурии Точикистон”) ба ду гурух - умумидавлатй
ва махаллй чудо шудаанд, ки намудхои зеринро дар бар
мегиранд:
1. Андозхои умумидавлатй:
1.1. андоз аз даромад;
1.2. андоз аз фоида;
1.3. андоз аз арзиши иловашуда;
127
1.4. аксизхо;
1.5. андози ичтимой;
1.6. андозхо барои захирахои табий; .
1.7. андоз аз истифодабарандагони роххои автомо-
билгард;
1.8. андоз аз фуруши нахи пахта ва алюминийи
аввалия.
2. Андозхои махаллй:
2.1. андоз аз воситахои наклиёт;
2.2. андозхо аз молу мулки гайриманкул.
1.Намудхои андозхои умумидавлатй
Андоз аз даромад. Ин яке аз намудхои асосии андози

мустаким махсуб меёбад. Онро бо хисоби фоиз аз маблаги
умумии даромадхои пулии шахсони вокей бо рохи гархи
харочоти дар заминаи хуччатхои тасдикшуда ва бо назар
дошти конунгузории амалкунанда хисоб мекунанд. Дар
соли 2012 воридоти андози даромади шахсони вокей ва
андоз аз фоида ба 3,6%-и мачмуи махсулоти дохилии То-
чикистонро ташкил намуд. Тибки Кодекси андози Ч,УМ'
хурии Точикистон шахрвандон хамчун шахсони вокей и
резидент ва шахсони гайрирезидент (нафароне, ки дар
корхонаю ташкилотхо доимй фаъолият доранд) ин андозро
аз даромади андозбандишаванда ба бучет пардохт менамо-
янд. Даромадхои умумии шахсони вокей иборатанд аз:
даромадхое, ки хамчун музди мехнат гирифта шудаанд;
даромадхо аз фаъолияте, ки мехнати кироя хисоб намеша-
ванд; хама гуна даромадхои пулии дигар. Дар баробари ин,
дар каламрави Точикистон аз намудхои зерини даромади
шахсони вокей андоз аз даромад ситонида намешавад:
даромад аз фаъолияти расмии дипломатй ё консулие, ки
шахрванди Чумхурии Точикистон намебошад; арзиши мо
лу мулки аз дигар шахси вокей дар шакли тухфа ё мерос
гирифташуда, ба истиснои даромадхое, ки аз хисоби молу
мулк гирифта шудаанд; арзиши тухфахои аз шахсони
юя
хукукй гирифташуда, ки аз 100 нишондиханда барои х,исоб-
х,о дар як сол зиёд нест; арзиши чоизахои дар намоишхо ва
мусобикахои байналмилалй гирифташуда, ки аз 500 нишон-
диханда барои хисобхо дар як сол зиёд намебошад; нафака-
Х,ои давлатй ва сугуртавй, стипендияхои давлатй, ёрдам-
Пулихою чубронпулихои давлатй; алиментхо аз ашхосе, ки
онро мегиранд, молу мулке, ки аз чониби андозсупоранда
Парой фаъолияти сохибкорй истифода бурда мешавад; маб-
наги чоизахо ва мукофотхои давлатии Чумхурии Точикис-
Iон; бурдхо аз вомбаргхои давлатй ва лотереяхои ЧУМ_
хурии Точикистон, ки Вазорати молияи Точикистон баро-
нардааст, дар хачми на зиёда аз 50 оомонй ба як вомбарг ё
Поторея, маблаги чуброни зарари моддй, ки бо карори суд
мукаррар карда шудааст ва як катор имтиёзхои дигар.
Аз даромадхое, ки ба фаъолияти кироя мансуб наме-
Гюшанд: 1. даромад аз фаъолияти сохибкорй, аз чумла маб-
иаг аз фуруш ё додани дороихое, ки барои пеш бурдани
фаъолияти сохибкорй дода мешаванд; хамзамон маблагхое,
ки аз фуруши воситахои асосй пайдо ва ба таркиби даромад
дохил карда шудаанд; 2. даромад аз фаъолияти гайрисохиб-
корй, ба мисли: даромади фоизхо; суди сахмияхо (диви
дендхо); даромад аз ичора ё кирояи молу мулк ва г.
Даромади андозбандишавандаи чойи кори асосии шах-
си вокей аз руи меъёрхои зерин андозбандй мешавад:
Р/т Маблаги даромади М аблаг ва меъёри андоз

<*
андозбандишаванда
1 На зиёда аз тархи Даромад андозбандй намешавад
шахси (аз андозбандй озод)
2 Зиёда аз маблаги 8 фоиз аз маблаги даромади андоз
тархи шахсй то 140 бандишавандаи зиёда аз тархи шахсй
сомонй
3 Зиёда аз 140 сомонй М аблаги андози сатри 2 чамъ 13 фоиз
аз маблаги даромади
андозбандишавандаи зиёда аз 140
сомонй
129
Андоз аз фоида. Ин намуди алохида ва эътирофшудаи
андози мустакдм буда, онро хамаи корхонахои ватанй ва
хоричии дар каламрави Точикистон фаъолиятдошта хам
чун шахсони хукукй - андозсупорандагон ба' бучети давлат
месупоранд. Меъёри андоз барои фаъолият оид ба истех
соли молу махсулот аз 1-уми январи соли 2013 - 15 фоиз,
вале на кам аз як фоизи даромади умумй; аз 1-уми январи
соли 2015 - 14 фоиз, вале на кам аз як фоизи даромади
умумй; аз 1-уми январи соли 2017 - 13 фоиз, вале на кам аз
як фоизи даромади умумй андозбандй мешавад.
Дар асосй Кодекси андози Чумхурии Точикистон дар
бобати андоз аз фоида аз тарафи давлат имтиёзхои мушах-
хас мукаррар гардидаанд, ки тибки онхо ташкилоту
корхонахои зерин аз андозбандии фоида озод мебошанд:
ташкилоти динй, хайриявй (эхсонкорй),* бучетй, созмонхои
байнихукуматй ва байнидавлатии гайритичоратй, ба истис-
нои фоидае, ки онхо аз фаъолияти сохибкорй мегиранд;
маблаггузаронихои ройгон, молу мулки ройгон, аъзоха-
кихо, хайрия ва грантхое, ки ташкилотхои гайритичоратй
истифода мебаранд; Бонки миллии Точикистон ва хазинаи
сугуртаи пасандозхои шахсони вокей.
Андоз аз арзиши иловашуда - намуди асосии андози
гайримустаким ба хисоб меравад. Тавассути ин андоз як
хиссаи муайяни арзиши иловашудае, ки дар тамоми мар-
хилахои истехсолу муомилоти молхо, ичрои корхо ва
хизматрасонихо, ки дар каламрави Чумхурии Точикистон
ташкил меёбанд, ба кисмати даромади бучети давлат
пардохт мешавад. Хдмзамон воридоти молх,о аз хоричи
кишвар низ бо хамон меъёри стандартии андозбандй (18 %
аз муомилоти андозбандишаванда дар давраи хисоботи),
вале аз арзиши гумрукии моли воридшуда бо назардошти
зам кардани он ба маблаги андози аксиз дар мачмуъ
хамчун андоз аз арзиши иловашуда ба бучети умуми
давлатй ворид мегардад.
Бояд хотиррасон кард, ки бори нахуст андози мазкур
соли 1954 дар Франсия чорй гардид. Х,оло онро беш аз 140
кишвари дунё (ба истиснои ИМА ва Япония), аз чумла
ИДМ - Русия, Точикистон, Казокистон, Киргизистон ва г.
бо максади ганй гардондани бучети давлатй ба таври васеъ
истифода мебаранд. Андоз аз арзиши иловашуда дар асл
андози фуруши молу хизматхои замони шуравиро пурра
иваз кард. Шахсони хукукй ва як кисми сохибкорони инфи-
родй (бе таъсиси шахси хукукй), ки аз меъёри хадди акали
х,ачми гардиш аз фуруши мол ва ичрои корхо зиёдтар аз
маблаги мукарраршуда дар натичаи фаъолияти сохиб-ко-
риашон даромад мегиранд, ин намуди андозро бо тартиби
муайян ва сари вакт чун ухдадорй ба б учет месупоранд.
Механизми ба эътибор гирифтани маблаги муайяни андоз
нокеияти хакикй дорад ва вокеан имруз он дар амали
хочагидорй истифода мешавад. Меъёри андоз аз арзиши
иловашуда дар каламрави Точикистон ба 18% аз арзиши
иловашудаи молу хизматрасонй дар истехсолоти ватанй ва
молхои аз хоричй кишвар воридшаванда мукаррар гарди-
дааст, ки нисбат ба солхои аввали гузаштан ба муноси
батхои бозорй (28%) то ба 18% расидааст.
Андози аксиз - истилохи франсавй буда, маънояш «кай-
чй кардан ё буридан» аст. Аксиз хам як навъи андози
гайримустаким мебошад, ки танхо аз номгуи молхои зер-
аксизй ва намудхои махсуси фаъолияти зераксизй ситонида
мешавад. Тибки Конуни андози Чумхурии Точикистон, ки
аз 1.01.2013 мавриди истифода карор гирифт, андози аксиз
чун сарчашмаи мустакили даромади бучети умумидавлатй
аз чониби истехсолкунандагон ва фурушандагони мол, ки
амалиёти андозбандишавандаро анчом медиханд, пардохта
мешавад. Аксиз хамчун андози алохида ба баланд шудани
нархи мол сабаб гардида, бори нархи изофашуда аз хисоби
ин андоз хам бар зиммаи истеъмолгарони нихой - ахолй
меафтад.
Дар моддаи 197 Кодекси андози Чумхурии Точикистон
номгуи молхои зераксизй зикр шудаанд, ки ба онхо: хамаи
намудхои нушокихои беспирт ва спиртдор; тамокуи кор-
кардшуда, махсулоти саноатии ивазкунандаи тамоку ва
махсулоти тамоку; сузишвории минералй, хамаи намудхои
нафти хом ва махсулоти коркарди он, моддахои биту-
131
минозй, мадсулоти минералй, гази моеъ; шиша ва покриш-
кахои пневматикии резинии нав, шина; автомобилхои
сабукрав ва хама гуна воситахои наклиёти мухаррикдор, ки
барои кашонидани одамон пешбинй шудаанд; махсулоти
заргарй аз металлхои киматбахо ва сангхои киматбахо ва
бо металлхои киматбахо руйпушкардашуда дохил меша
ванд.
Манбаи андози аксиз маблаги вокеии молхои зераксизй
ва маблаги амалиётхои андозбандишаванда хисобида меша
вад.
Меъёри андози аксиз барои молхои зераксизй аз тарафи
Хукумати Чумхурии Точикистон мутобики номгуи мушах-
хаси молхо муайян карда мешавад. Инро одатан бо фоизхо
(адвалорй) ба арзиши молхои зераксизй, ё бо маблаги мут-
лак (устувор) ба вохиди ченаки молхои зераксизй дар
ифодаи натуралй мукаррар мекунанд.
Тартиби озодкунй аз андози аксиз хам дар холатхои
мушаххас пешбинй шудааст.
Андози ицтимой. Ин намуди андоз маблагсупории
хатмй мебошад, ки барои максадхои сугуртаи ичтимой аз
чониби супорандагони андози ичтимой мувофики меъёрхои
мухаррарнамудаи Кодекси андози Ч,Умхурии Точикистон
нисбати маблаги умумии музди мехнат пардохта мешавад.
Супорандагони андози ичтимой шахсони вокей ва хукукй -
корфармоён мебошанд. Андози ичтимой, ки ба бучети
умумидавлатй гузаронида мешавад, барои сугуртакунанда-
гон бо меъёри 25 фоиз аз фонди музди мехнат дар кор
хонахо ва ташкилот барои сугурташудагон як фоиз аз
маблаги музди мехнати хисобшудаи хар як корманд дар як
мох мукаррар гардидааст. Супорандагони андози ичтимой
асосан сохибкорони инфиродй бо меъёри 20 фоиз, шахсони
хукукй, корфармоён, аъзои хочагихои дехконй (фермерй) бе
таъсиси шахси хукукй ва г. мебошанд. Маблаги андози
ичтимой ба хосили зарби меъёри якхелаи андоз ва фонди
музди мехнати хармохаи кормандони корхона ва таш-
килотхо баробар аст.
132
Аз супоридани андози ичтимой озод карда шудаанд:
даромади шахсоне, ки дар муассисахои дипломата ва
консулгарии Чумхурии Точикистон дар хорича кор меку-
панд; даромади шахрвандони хоричй аз кироякорй дар
чахорчубаи татбики лоихдхои максадноки маъкулдонистаи
Хукумати Чумхурии Точикистон аз хисоби маблагхои
грантхо ва карзхои пешниходнамудаи давлатхои хоричй.
Муайян кардани меъёри андози ичтимой кори мухим ба
\исоб меравад, зеро ба он омилхои зиёд таъсир мерасонанд.
Андоз аз истифодабарандагони рох;х;ои автомобилгардро
хамчун шакли алохида хамаи корхонахои резидентй ва
хоричие, ки ба таври доимй дар ЧУМ*УРИИ Точикистон ба
фаъолияти сохибкорй машгуланд,. ба бучет месупоранд.
Инчунин як кисми сохибкорони инфиродй, ки бо андози
даромад, андози ичтимой андозбандй карда мешаванд,
супорандагони ин намуди андоз мебошанд. Меъёри он ба
андозаи зерин мукаррар шудааст: аз 1-уми январи соли 2013
ба андозаи 0,5 фоиз барои фаъолияти савдо, махсулот-
тайёркунй, таъминоту фуруш ва 2 фоиз барои дигар намуди
фаъолият; аз 1-уми январи соли 2015 ба андозаи 0,25 фоиз
барои фаъолияти савдо, махсулоттайёркунй, гаъмину фу
руш ва андозаи 1 фоиз барои дигар намудхои фаъолият; аз
1-уми январи соли 2017 ин намуди андоз бекор карда
мешавад. Манбаи андоз бо рохи чамъ кардани хамаи харо
чоти дар давраи хисоботй андозкардашуда дар хачми
пурра, бо назардошти махдудиятхо бо харочот хисоб карда
мешавад.
Андоз аз фуруши нахи пахта ва алюминийи аввалия -
пардохти хатмй ба бучети умумичумхуриявй ба хисоб
меравад. Дар асосй Кодекси андози ЧУмх-Урии Точикистон
супорандагони андоз аз фуруши нахи пахта ва алюминийи
аввалия шахсони хукухй ва вокеие мебошанд, ки ин молхои
истехсолшударо ба бозорхои дохилй ва берунй тахвил
медиханд. Объекти андозбандй арзиши молхои тахвил-
шудаи андозбандишаванда, ба гарав монда, тибки муоми
лоти фючерсй фурухташуда, ба сифати ашёи хоми молик
додашаванда, содир кардани молхои мазкур ба хоричй
133
Ч,умхурии Точикистон мебошад. Меъёрхо и андоз аз фуруш '
барои хисобкунии маблаги андоз бо фоиз нисбати нарххои
биржавии андозбандишаванда барои нахи пахта 10 фоиз ва
барои алюминийи аввалия 3 фоиз муайян карда шудааст.
2.Н а м у д х о и андозхои махаллй:
Андоз аз воситахои наклиёт - як намуди андози хатмй

буда, пурра ба бучети махаллй ворид мегардад. Супоран-
дагони ин андоз. хамаи шахсони сохиби воситаи наклиёт
мебошанд, ки дар вохидхои бозрасии давлатии автомо-
билии Вазорати корхои дохилии Ч,умхурии Точикистон ба
кайд гирифта шудаанд. Объекти андозбандй хама гуна j
воситаи наклиётест, ки дар гурухи 87 (тахти рамзхои 8702 -
8705, 8711)-и номгуи молии фаъолияти иктисодии берунй
зикр ёфтааст. Аз пардохти андоз инхо озоданд: мошинхо ва
механизмхои тасмачарх; комбайнхои мухаррикдори галла-
даравй ва махсус, аз чумла мошинхои пахтачинй; автобусхо
ва троллейбусхое, ки корхонахои наклиёти автомобилии
истифодаи умум барои мусофиркашонй дар шахрхо исти
фода мебаранд; мотоколяска ва автомобилхои бо даст
идорашавандаи ба маъюбон тааллукдошта; як автомобил
новобаста аз иктидори мухаррик, ки моликияти Кдхрамо-
нони Иттифоки Совета, Кдхрамонони Мехнати Сотсиалис- J
тй, Кдхрамонони Точикистон, шахсоне, ки дорандаи хамаи
се дарачаи ордени Шараф, иштирокчиёни Ч,БВ-и солхои
1941-45, шахсони ба онхо баробаркардашуда, иштирок
чиёни дигар амалиётхои харбй дойр ба мухофизати ИЧ,ШС,
собик партизанхо ва чанговарони интернатсионалист, иш
тирокчиёни фалокати Неругохи барки атомии Чернобил
мебошанд.
Манбаи андоз иктидори мухаррики воситахои наклиёт
мебошад, ки бо вохидхои кувваи асп (к а.) ифода ёфтааст.
Меъёрхои андоз вобаста ба намуди воситахои наклиёт
тафрикабандй шудаанд ва дар як сол аз 2,5 фоиз (барои
мотосикл ва моторолерхо) то хадди нихой - 14,5 фоиз
134
(барои автомобилхои боркаши иктидори борбардориашон
шёда аз 40 тонна)-ро ташкил мекунанд.
Андозро аз молу мулки гайриманкул - навъи андозхое, ки
ба бучети махаллй ворид мешаванд. Супорандагони ин
намуди андоз шахсони вокей ва хукукй, яъне моликон ва
истифодабарандагони молу мулки гайриманкул мебошанд.
Объектхои андозбандй: хонауои истщоматй, %учра%о,
бустонсарощо, гаражуо ва дигар биною иморату иншоот-
%ое мебошанд, ки хамчун молу мулки гайриманкул эътироф
шудаанд. Манбаи андоз масохати хамаи ошёнахои молу
мулки гайриманкул (ба истиснои иншоотхо) мебошад, ки
бо назардошти зарибхо тасхех шудааст. Манбаи андоз
барои иншоотхо масохати замине ,6а хисоб меравад, ки дар
амал онхо ишгол намудаанд. Х,ангоми хисоб кардани
манбаи андоз масохати ошёнаи якум, таххона, болохона,
ошёнахои 2 - 5 ва F. тартиботи хос мукаррар шудааст.
Имтиёзхо оид ба ин намуди андоз вучуд доранд; молу
мулки гайриманкули ташкилотхои бучетй ё корхонахое, ки
на камтар аз 50 фоизи кормандонашонро маъюбон ташкил
медихад, андозбандй намешавад; молу мулки гайриманкули
Кдхрамонони Иттифоки Советй, Кдхрамонони Мехнати
Сотсиалистй, Кдхрамонони Точикистон, шахсоне, ки бо се
дарачаи ордени Шараф мукофотонида шудаанд, иштирок -
чиёни Ч.БВ (солхои 1941 - 45), шахсони ба онхо баробаркар-
дашуда, иштирокчиёни дигар амалиётхои харбй ва г.;
иншооти рохдои охани истифодаи умум, роххои наклиёти
автомобилии истифодаи умум, кубурхои интиколи магис-
гралй, хатхои баландшидцати интиколи барк ва дигар
иншоотхое, ки аз тарафи Хукумати Чумхурии Точикистон
гасдик карда мешавад, андозбандй намегардад.
Меъёри андоз аз молу мулки гайриманкул дар хачми
карат аз меъёри андози замин мукаррар карда шудааст;
молу мулки гайриманкул, дар шакли бинои истикоматй - ба
андозаи 15-карата; молу мулки гайриманкул барои максад-
хои тичоратй, шабакахои хуроки омма ва хизмаграсонии
маишй - ба андозаи 60-карата ва г.
135
9.4. Андозбандии корхонахои истехсоли
Сохахои истехсолй мачмуи сохахои тавлидкунандаи

махсулоти чамъиятй мебошанд, ки ба онхо дохил меша
ванд: саноат, кишоварзй, сохтмон, наклиёт, савдо ва дигар
сохахои истехсолкунандаи молу махсулот.
Фаъолияти минбаъдаи рушди сохахои зикршуда аз
истифодаи шаклу намудхои андозбандие, ки ба корхона ва
ташкилоти мухталиф Кодекси андози мамлакат мукаррар
кардааст, вобастагй дорад.
Корхонахои истехсолии Точикистон тибки мукарра-
роти конуни мазкур чунин андозхои давлатию махаллир
месупоранд: андоз аз фоида; андоз аз арзиши иловашуда;
аксизхо; андози ичтимой; андоз аз захирахои табий; андоз
аз истифодабарандагони роххои автомобилгард; андоз аз
фуруши нахи пахта ва алюминийи авчзалия ва андозхо аз
молу мулки гайриманкул.
Мохият, мазмун, объекти андозбандй, манбаи андоз,
меъёри андозхо ва имтиёзхои ба онхо хосбуда дар саволхои
дигари мавзуъ ба таври мушаххас мавриди омузиши хама-
чониба карор дода шудаанд. Аз ин лихоз, ин чо барои рав-
шанй андохтан ба баъзе аз имтиёзхое, ки Кодекси андози
Чумхурии Точикистон мукаррар намудааст, иктифо
мекунем.
Кодекси андоз барои ташкили корхонахои истехсолй ва
зиёд намудани шумораи чойхои корй заминаи мусоидро
фарохам овардааст, аз чумла дар он баъзе имтиёзхо ва
сабукихо дойр ба ичрои кору хизматрасонихои истехсолй
ба назар гирифта шудааст:
-Кодекси амалкунандаи андози Чумх.урии Точикистон
андози фуруши чаканаи молро аз эътибор сокит кард;
- талабот оид ба истифодаи музди мехнати миёнаи
номиналии омории коргарони кироя барои хисоби андози
ичтимоии коргарон хорич карда шуд;
- воридоти молхо барои эхтиёчоти корхонахои навтаъ-
сисе, ки ба силсилаи пурраи коркарди нахи пахта ба махсу
лоти нихой (аз калобаи нахи пахта то махсулоти пахтагини
136
;$зандагй) машгул мебошанд, аз б очи гумрукй ва андоз аз
ирзиши иловашуда озод карда шуд;
- барои коркарди пуст, пашм, абрешими хом ва дигар
шиёи хоми сохаи кишоварзй ба махсулоти нихой ба мухлати
Ч сол имтиёзи андозй тибки карори дахлдори Хукумати
Чумхурии Точикистон мукаррар карда мешавад;
- дар доираи минтакахои озоди иктисодй мутобик ба
галаботи Кодекси андози Чумхурии Точикистон фаъолияти
истехсолй аз пардохти хама намуди даромади шахсони
вокей ва андози ичтимой озод мебошанд;
- воридоти тачхизоти технологй аз андоз аз арзиши
иловашуда ва бочхои гумрукй озод карда шуд. Ин имтиёзро
минбаъд на танхо шахсони хукукй, балки сохибкорони
инфиродй низ метавонанд истифода намоянд;
- хадди бакайдгирй бо максадхои андоз аз арзиши
иловашуда аз 200 хазор сомонй ба 500 хазор сомонй баланд
бардошга шуд;
- то соли 2017 паст намудани меъёри андоз аз фоида
барои фаъолияти истехсолй аз 15 % ба 13% пешбинй шуд;
- меъёри андоз аз истифодабарандагони роххои автомо-
билгард дар соли 2015-ум 50,0 % паст ва аз 1 январи соли
2017 ин андоз бекор карда мешавад.
Хамзамон дар асоси Фармони Президенти Чумхурии
Точикистон «Дар бораи эълон намудани моратория ба
х,амаи намуди санчишхои субъектхои фаъолияти сохибкорй
дар сохахои истехсолй» аз 30.09.2011 тахти №1146 барои
санчиши субъектхое, ки корхонаи нави истехсолй мекушо-
мнд ва ё технологияхои навинро барои васеъ кардани на кам
аз нисфи истехсолот ч,алб менамоянд, ба мухлати се сол
мораторияи санчишхо мукаррар карда шудааст.
9.5.Низомхои махсуси андозбандй ва шархи

мухтасари онх,о
Чуноне дар саволи якуми ин мавзуъ кайд намудем,

Конуни андози Ч,умхурии Точикистон бо максади ба ино-
бат гирифтани хавасмандгардонии фаъолияти сохибкории
137
инфиродй, сохибкории хурд, дастгирии иктисодии истей,-
соли махсулоти кишоварзй, сохтмони неругоххои баркйЯ
корхонахои навтаъсис, ки ба силсилаи пурраи коркарди
нахи пахта ба таври махсулоти тайёр аз он машгул мебо-
шанд, дастгирии рушди мингакахои озоди иктисодй дар
Точ,икистон як катор низомхои махсусй андозбандиро а»
01.01.2013 мавриди истифода карор додааст.
Низоми содакардашудаи андозбандй барои субъектхо||
сохибкории хурд (минбаъд- андози низоми содакардашуда)
яке аз низомхои махсусй андоз мебошад, ки мутобики он
субъектхои сохибкории хурд андоз аз фоидаи шахсони
хукукй ё андоз аз даромад барои сохибкорони инфиродиро
бо тартиби содакардашуда пардохт менамоянд.
Агар дар боби мазкур тартиби дигаре пешбинй нагар-
дида бошад, субъектхои сохибкории хурде, ки даромади
умумии бо усули хазинавй хисобшудаи онхо дар соли по-
шинаи таквимй (бе назардошти андози аксизй, андоз a t
фуруши нахи пахта ва алюминийи аввалия) аз 500 хазор
сомонй зиёд намебошад (минбаъд - хадди даромад) at
андози низоми содакардашуда истифода мебаранд.
Гузариш ба андози низоми содакардашуда ё баргаштан
ба низоми умумии андозбандй аз чониби андозсупоран-1
дагон бо тартиби пешбининамудаи хамин боб амалй карда
мешавад.
Супорандаи андози низоми содакардашуда супорандаи
чунин андозхо ба хдсоб намеравад:
- андоз аз фоида, ба истиснои даромадхое, ки аз онхо
андоз дар манбаи пардохт ситонида мешавад;
- андоз аз истифодабарандагони роххои автомобилгард; |
- андоз аз даромади бевоситаи сохибкорони инфиродии
тибки шаходатнома фаъолияткунанда;
- андоз аз арзиши иловашуда, ба истиснои андоз a t
арзиши иловашуда хангоми воридоти молхо ба каламрави
гумрукии Чумхурии Точикистон ва андоз аз арзиши илова- |
шудаи гайрирезидент, ки дар манбаи пардохт ситонида
мешавад.
Агар дар хамин боб тартиби дигаре пешбинй нагардида
138
бошад, дигар андозхо аз чониби супорандагони андози
иизоми содакардашуда дар асосй Кодекси андози кишвар
пардохт карда мешаванд.
Шахсоне, ки андози низоми содакардашударо истифода
менамоянд, аз ичрои ухдадорихои агенти андози пешбини-
иамудаи кодекс озод намебошанд.
Инх,о супорандагони андози низоми содакардашуда
п.гироф мешаванд:
- шахсоне, ки фаъолияти сохибкории онхо дар соли чории
гаквимй огоз ёфтааст, новобаста аз вокеияти барасмият-
дарории бакайдгирии давлатии ин шахсон;
- шахсоне, ки ба шартхои кисмхои 1 ва 2 моддаи 290 Ко
декси андози Чумхурии Точикистон ва сархати якуми кисми
\ \амин модда чавобгу мебошанд.
Андози низоми содакардашуда нисбат ба андозсупоран-
дагони зерин татбик намегардад:
- шахсони вокеие, ки ба сифати сохибкорони инфиродй
гибки патент ба кайд гирифта шудаанд ва нисбат ба даро
мадхо аз чунин фаъолияти сохибкорй бо андозхои низоми
патент андозбандй мешаванд;
- сохибкорони инфиродии истифодакунандаи низоми
еодакардашудаи андозбандии истехсолкунандагони махсу
лоти кишоварзй, ба истиснои даромадхое, ки андозбандии
онхо дар доираи низоми еодакардашудаи андозбандии
истехсолкунандагони махсулоти кишоварзй ба танзим
дароварда нашудааст;
- шахсони истифодабарандаи низоми еодакардашудаи
андозбандии субъектхои бизнеси бозй, ба истиснои даро
мадхое, ки ба бизнеси бозй тааллук надоранд.
Гузариш аз низоми умумии андозбандй ба андози
иизоми содакардашуда, инчунин гузариши баръакс аз 1-уми
январи соли таквймй бо чунин тартиб амалй карда меша
вад:
- агар аз руи натичахои соли таквимии гузашта даромади
умумии андозеупорандаи истифодабарандаи низоми уму
мии андоз аз хадди даромад кам бошад ва агар баъди
гузариши охирон аз системаи еодакардашудаи андоз ба
139
низоми умумй 3 соли таквимй гузашта бошад, андозсуп
рандаи мазкур ухдадор аст на дертар аз 10-уми январи со,
чорй ба таври хаттй макомоти андози махаллй бах,исо>
гириашро оид ба хачми даромади худ хабардор созад в)
дойр ба гузариш ба андози низоми содакардашуда аз 1-у
январи соли чории таквимй ариза дихад;
- агар дар давоми соли таквимии гузашта дарома,
умумии андозсупорандаи истифодабарандаи андози низом;
содакардашуда (бо назардошти даромадхои дигаре, ки дар|
холати истифодабарии низомхои дигари андозбандй ба
даст омадаанд) аз хадди даромад зиёд бошад, андозсупо
рандай мазкур ухдадор аст на дертар аз 10-уми январи соле
чорй бо тарики хаттй андози махаллй бахисобгириаш;
оид ба хачми даромади умумии худ хабардор созад ва дойр
ба гузариш ба низоми умумии андоз аз 1-уми январи соли "
чории таквимй ариза дихад;
- дар холати аз чониби худи андозеупоранда ичро нагар
дидани талаботи сархатхои якум ё дуюми хамин кисм,|
макомоти дахлдори андоз гузариши чунин андозеупоран-
даро ба дигар низоми андозбандй таъмин карда, дар им
хусус ин андозеупорандаро хабардор месозад, инчунин ypoj
барои сари вакт ба дигар низоми андозбандй нагузаштан
мутобики конунгузории Ч,умхурии Точикистон ба чавоб*г
гарй мекашад.
Объекти андозбандии андози низоми содакардашуда
даромади умумй, аз чумла даромад аз тахвили молхо, ичрои
корхо ва хизматрасонихо, инчунин даромади дигари ба
дастомада мебошад, ба истиснои даромадхое, ки дар ман
баи пардохт андозбандй карда шудаанд.
Даромади умумии супорандаи андози низоми сода
кардашуда бо усули хазинавй муайян карда мешавад.
Даромади умумии дар давраи хисоботй бадастовардап
шахеи хукукии хоричй, ки фаъолияти худро тавассути фи
лиал ва (ё) намояндагй дар Ч,умхурии Точикистон амалй ме
намояд, дар асоси даромадхои он, ки аз манбаъхои Ч,умху*
рии Точикистон гирифта шудаанд, муайян карда мешавад. 1
Манбаи андоз оид ба андози низоми содакардашуда
ифодаи пулии даромади умумии дар давраи андоз гирифта
шуда эътироф карда мешавад.
Даромади умумии бо усули хазинавй хисобкардашуда
андози аксизй ва андоз аз фуруши нахи пахта ва алюминийи
инвалияро дар бар намегирад. Дар холати дар мухлати зиё
да аз 6 мохи амалй нагардидани хисоббаробаркунихо ба
рои молхои (кору хизматрасонихои) аз чониби андозсупо-
ранда тахвилшуда, барои максадхои хисоб намудани андози
низоми содакардашуда молхои (кору хизматрасонихои)
шкргардида ба андозсупоранда пардохтшуда хисобида
мешаванд.
Андозсупорандагони истифодакунандаи андози низоми
содакардашуда ухдадоранд барои максадхои муайян наму
дани манбаи андоз бахисобгирии мухосибии даромади
умумиашонро пеш баранд.
Андозсупорандагон метавонанд низоми содакардашу-
даи бахисобгирии мухосибии аз чониби Вазорати молияи
Чумхурии Точикистон дар мувофика бо макоми ваколат-
дори давлатй мукарраршударо истифода намоянд.
Имтиёзхои пешбининамудаи моддаи 110 Кодекси
андози Чумхурии Точикистон барои ин максадхо татбик
Озодкунй аз пардохти андози низоми содакардашуда
.1 ндозеупорандаро аз пешниход намудани эъломияи андоз
дойр ба даромадхои озодкардашуда барои хар нимсолаи

соли таквимй бо шакли тасдиккардаи макоми ваколатдори
давлатй на дертар аз санаи 20-уми мохе, ки баъд аз
нимсолаи хисоботй фаро мерасад, озод намекунад.
Давраи андози низоми содакардашуда семоха эътироф
Меъёри андози низоми содакардашуда ба андозахои
юрин мукаррар карда мешавад:
- барои фаъолият оид ба истехсоли молхо - 5 фоиз;
- барои намудхои дигари фаъолият - 6 фоиз.
Андози низоми содакардашуда хамчун хосили зарби
манбаи андози дахлдор ба меъёри андоз хисоб карда
мешавад.
1/11
Хангоми аз чониби андозсупоранда амалй гардидани
якчанд шаклхои фаъолият, бахисобгирии даромади умумй
барои ин намудхои фаъолият, инчунин хисоб намудани
маблагхои андози дахлдор чудогона бурда мешавад.
Андозсупорандагоне, ки то гузариш ба низоми андози
содакардашуда хангоми хисоб намудани андозхо аз рун
низоми умумии андозбандй усули хисобу замкуниро исти- 1
фода мебурданд, дар вакти пардохти андози низоми
содакардашуда коидахои зеринро ичро менамоянд:
- маблагхои пулии то гузариш ба андози низоми сода
кардашуда ба хисоби пардохт тибки шартномахое, ки
андозсупоранда ичрои онхоро баъд аз гузариш ба андози
низоми содакардашуда амалй менамояд, гирифташуда ба
манбаи андози низоми содакардашуда дохил карда меша- I
ванд;
- маблагхои пулие, ки баъд аз гузариш ба андози низоми
содакардашуда гирифта шудаанд, агар мувофики коидахои
бахисобгирии андоз бо усули хисобу замкунй маблагхои
пешбинигардида хангоми хисоб намудани манбаи андоз I
дойр ба низоми умумии андозбандй ба даромадхо илова
шуда бошанд, ба манбаи андоз дохил карда намешаванд.
Пардохти андози низоми содакардашуда ба бучети
махаллй дар махаллй бахисобгирии андозсупоранда анчом
дода мешавад.
Дастурамал дар бораи хисоб кардан ва супоридани
андози низоми содакардашуда, инчунин шаклхои эъло- I
мияхо аз тарафи макоми ваколатдори давлатй дар муво- I
фика бо Вазорати молияи Чумхурии Точикистон тасдик
Назоратй пардохти андози низоми содакардашударо
макомоти андоз амалй менамояд.
9.6. Низоми еодакардашудаи андозбандй барои

истехсолкунандагони махсулоти кишоварзй (андози ягона)
Низоми мазкур тартиби махсуси андозбандии субъект- j

хои сохибкории хурде мебошад, ки истехсоли махсулоти
142
мниоварзиро бе коркарди минбаъда амалй менамояд ва ин
чуи андози ягона эътироф шудааст. Андози ягона аз чониби
КОЧагидои дехконй (фермерй) ва дигар истехсолкунанда-
Iони махсулоти кишоварзие истифода карда мешавад, ки
Парой онхо замин воситаи асосии пеш бурдани фаъолияти
сохибкорй мебошад.
Агар ин чо тартиби дигаре мукаррар нашуда бошад,
супорандаи андози ягона дар кисми фаъолияте, ки бо
йНДОзи ягона андозбандй мешавад ва аз пардохти андозхои
чсрин озод карда мешавад:
• андоз аз фоида (андози низоми содакардашуда барои
субъектхои сохибкории хурд), ба истиснои даромадхои аз
манбаи пардохт андозбандишаванда;
• андоз аз арзиши иловашуда, ба истиснои андоз аз
ирчиши иловашудае, ки хангоми воридоти молхо ба калам-
рави гумрукии ЧУмхурии Точикистон пардохт мешавад ва
дар холати анчом ёфтани амалиёти аз манбаи пардохт
индозбандишаванда;
• андоз аз истифодабарандагони рохдои автомобил-
шрд;
• андози замин.
Аз андози даромад танхо даромадхои вобаста ба
фаъолияти кишоварзй бадастовардаи аъзои хочагии
ПСХ,конии бе таъсиси шахси хукукй фаъолияткунанда, ки
i уиорандаи андози ягона мебошад, озод карда мешавад.
Х,ангоми амалй намудани фаъолияти гайрикишоварзй
ннсбат ба чунин фаъолият истехсолкунандагони махсулоти
ипиоварзй -супорандагони андози ягона иловатан супоран-
цагони андози низоми содакардашуда мешаванд (ё дар
цолати аз хадди даромад зиёд гардидани даромади умумй -
пндозхо тибки низоми умумии андозбандй) ва бахисоб-
Iирии алохидаи даромаду харочотро аз истехсоли махсу-
юти кишоварзй ва гайрикишоварзй пеш мебаранд.
Супорандагони андози ягона дигар андозхоро бо тар-
Iиби мукаррарнамудаи кодекс пардохт менамоянд.
Супорандагони андози ягона истехсолкунандагони мах
сулоти кишоварзие эътироф карда мешаванд, ки ба шарт-
ит,
хои кисми 1 моддаи 298 Кодекси андози Чумхурии Точикис-1
тон мувофикат менамоянд.
Барои максадхои зикршудаи хамин кисмат ба махсу- I
лоти кишоварзй натичаи ибтидоии (махсули) иарвариши |
махсулоти кишоварзй, ки тахти коркарди минбаъда карор
нагирифтааст, дохил мешавад.
Хук,ук,и гузариш ба пардохти андози ягонаро ин%о
надоранд:
■ андозсупорандагоне, ки ба истехсоли молхои зераксизй \
машгуланд;
■ андозсупорандагоне, ки дар бизнеси бозй фаъолият I
менамоянд;
■ муассисахои давлатй;
* андозсупорандагоне, ки низоми содакардашудаи ан- I
дозбандиро барои субъектхои сохибкории хурд истифода I
менамоянд;
* андозсупорандагоне, ки низомхои имтиёзноки андоз-
ро истифода менамоянд.
Гузариш аз низоми умумии андоз ба пардохти андози
ягона, инчунин гузариши баръакс аз 1-уми январи соли j
таквимй бо чунин тартиб амалй карда мешавад:
> истехсолкунандагони махсулоти кишоварзй, ки бо ;
андози ягона андозбандй карда шуда, даромади умумии
онхо ба талаботи низоми умумии андозбандй чавобгу
мебошад, хукук доранд на дертар аз 10-уми январи соли
таквимй ба макомоти дахлдори андоз оид ба гузариш ба
низоми умумии андозбандй ариза диханд;
> истехсолкунандагони махсулоти кишоварзй, ки даро
мади умумии онхо ба талаботи низоми умумии андозбандй ]
чавобгу намебошад, агар пас аз гузариши онхо ба низоми
умумии андозбандй на камтар аз 3 соли таквимй гузашта 1
бошад, ухдадоранд на дертар аз 10-уми январи соли
таквимй ба макомоти дахлдори андоз оид ба гузариш аз ]
низоми умумии андозбандй ба пардохти андози ягона ариза
диханд.
144
То гузариш ба низоми дигари андозбандй андоз
супоранда ухдадор аст хисоббаробаркунии ухдадорихои
андозро аз руи низоми андозбандии кдблй анчом дихад.
Объекта андозбандии андози ягона китъаи замини
истехсолкунандаи махсулоти кишоварзй мебошад, ба
истиснои заминхои аз андози ягона озод.
Манбаи андоз масохати китъаи замини чудокардашуда
(истифодашаванда) мебошад.
Хангоми гузариш аз андози ягона ба низоми умумии
андозбандй ва гузариши баръакси он коидахои гузариш
барои супорандагони андози низоми содакардашудае, ки дар
моддаи 297 Кодекси андози Чумхурии Точикистон мукаррар
шудаанд, истифода бурда мешаванд.-
Аз андози ягона инх;о озод карда мешаванд:
S худуди мамнуъгохдо, богхои миллй ва дендрологй,
богхои ботаникй мутобики номгуй чунин ташкилотхо ва
масохати худудхои онхо, ки аз тарафи Хукумати ЧУМХ-УРИИ
Точикистон мукаррар гардидааст, агар чунин заминхо барои
(фаъолияти сохибкорй истифода нашаванд;
S дар давоми 5 соли таквимй баъд аз додани заминхои
вайроншуда (рекултиватсия талабкунанда) ва заминхои дар
мархилаи азхудкунии кишоварзй карордошта, ки мутобики
хулосаи макоми ваколатдори давлатй дойр ба заминсозй бо
мувофикаи макоми ваколатдори давлатй эътироф карда
шудаанд;
•S заминхое, ки тахти хатти мушохида дар тули сархади
давлатй карор дошта, барои фаъолияти сохибкорй истифода
намешаванд;
■S заминхои захираи озоди давлатй, агар чунин заминхо
барои фаъолияти сохибкорй истифода нашаванд;
S дар давоми 5 соли таквимй баъд аз додани заминхои
чарогохдо, алафзорхо, бешахо ва дигар заминхое, ки каблан
дар сохаи истехсоли махсулоти кишоварзй истифода
нашудаанд ва дар онхо 6 o f x o ва токзорхо бунёд карда
шудаанд. Дойр ба майдони вокеии богхо ва токзорхои дар
чунин заминхо бунёдгардида андозсупоранда ба таври хаттй
ба макомоти андози махаллй чойгиршавии онхо дар давоми
145
30 рузи таквими аз рузи анчом ёфтани чунин корхо иттилоот
медихад.
Меъёр.\он андози ягона дар минтакахои кадастрй бо
назардошти нохияхои кухй аз хар як гектар замин барои соли
таквимй аз тарафи Хукумати Ч.умхурии Точикистон бо
пешниходи макоми ваколатдор оид ба масъалахои заминсозй
дар мувофика бо макоми ваколатдори давлатй хар 5 сол
мукаррар карда мешаванд.
Меъёрхои андози ягона барои дигар заминхо, ки дар ин
кисмати Кодекси андоз муайян нашудаанд, ба меъёрхои
заминхои дахлдори бо андози замин андозбандишаванда
баробар карда мешаванд.
Оид ба заминхои кишги обй, ки амалан барои парвариши
пахта истифода мешаванд, меъёри андози ягона дар хачми
нисфи меъёри мутобики хамин кисми, конун зикргардида,
мукаррар карда мешавад. Маълумот дар бораи масохати
заминхое, ки амалан барои парвариши пахта истифода
мешаванд, аз чониби андозсупоранда ба макоми андози
махаллй бакайдгириаш то 1-уми июни соли таквимй
(хисобот) пешниход менамояд.
Макоми ваколатдори давлатй хар сол чуброни меъёрхои
андози ягона ва андози заминро мутобики сатхи таваррум
дар соли гузаштаи таквимй, ки аз чониби макоми ваколатдор
дар сохаи омор муайян гардидааст, анчом дода, меъёрхои
чуброншудаи андози ягона ва андози заминро барои соли
чорй дар сомонаи электронии расмии худ чойгир мекунад.
Хар сол то 1-уми марта соли чорй истехсолкунандаи
махсулоти кишоварзй ба макомоти андози махаллй чойгир-
шавии заминхои худ эъломияи андози ягона барои соли
чории таквимиро дар шакли мукаррарнамудаи макомоти
ваколатдори давлатй пешниход менамояд.
Истехсолкунандагони махсулоти кишоварзй, ки махсу
лоти гайрикишоварзй истехсол менамоянд, нисбат ба чунин
махсулот андозхоро пардохт мекунанд ва хисоботй андозро
ба макомоти андози махаллй чойгиршавии худ дар шакл, бо
тартиб ва дар мухлатхои мукаррарнамудаи низоми дахлдори
андозбандй пешниход менамоянд.
Андози ягона барои соли чории андоз дар махдлли чой-
гиршавии заминхои истехсолкунандагони махсулоти кишо-
варзй дар мухлатхо ва бо андозахои зерин (бо чамъбасти
афзоянда аз огози сол) пардохт карда мешавад:
• на дертар аз 10-уми март ба андозаи на камтар аз 15
фоизи маблаги солонаи андоз;
• на дертар аз 10-уми июн ба андозаи на камтар аз 30
• на дертар аз 10-уми сентябр ба андозаи на камтар аз 50
• на дертар аз 10-уми декабр ба андозаи на камтар аз 100
фоизи маблаги солонаи андоз.
Маблаги пурраи андози ягона метавонад аз чониби
андозсупоранда пеш аз мухлат пардохт шавад.
Андозсупоранда метавонад маблаги пурраи андози
ягонаро тибки аризаи хаттй, ки хисоботи андоз ба хисоб
меравад, то мухлати мукарраршуда пардозад.
Дастурамал дар бораи хисоб кардан ва супоридани
андози ягона, шакли эъломияхои андози ягона аз тарафи
макоми ваколатдори давлатй дар мувофика бо Вазорати
молияи Ч,умхурии Точикистон мукаррар карда мешаванд.
Назоратй пардохти андози ягона аз тарафи макомоти
андоз бо кумаки макомоти худидоракунии шахрак ва дехот
амалй карда мешавад.
9.7. Низоми андозбандй дар минтакахои озоди иктисодй
Низоми имтиёзноки андозбандии пешбининамуда танхо

нисбат ба субъектхои минтакаи озоди иктисодй дар китъаи
махдуди б о девор ихоташуда ва мухофизатшавандаи калам
рави Чумхурии Точикистон, ки чавобгуи талаботи конун-
гузории Чумхурии Точикистон мебошад, татбик карда
мешавад.
Молхои чои истехсолашон хоричй кишвар ва ватанй хам
ба минтакаи озоди иктисодй бо пурра озод будан аз пардохти
бочхои гумрукй, андозхо зери назоратй макомоти гумрук бо
147
шартхои муайяннамудаи низоми гумрукии минтакахои озоди
ицтисодй ворид карда мешаванд.
Тахвили молхо аз худуди минтакаи озоди иктисодй ба
минтакаи дигари Чумхурии Точикистон тахти назорати ма
комоти гумрук бо шартхои муайяннамудаи низоми гумрукии |
ичозаг барои муомилоти озод амалй карда мешавад.
Тахвили молхо аз худуди минтакаи озоди иктисодй ба
берун аз худуди гумрукии Чумхурии Точикистон тахти
назорати макомоти гумрук бо пардохт ва бидуни пардохти
бочхои гумрукй, андозхо бо шартхои муайяннамудаи низом
хои гумрукй амалй карда мешавад.
Андозсупорандагон - шахсони хукукй, сохибкорони ин-
фиродии тибки шаходатнома фаъолияткунанда, филиалхои
шахсони хукукии хоричие, ки дар худуди минтакахои озоди
иктисодй ба сифати субъектхои он фаъолият мекунанд,
ухдадоранд дар айни замон ба чунин шартхо чавобгу
бошанд:
- хуччатхои тасдиккунанда дар бораи гузаштан аз кайди
давлатй мутобики Крнуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи
бакайдгирии давлатии шахсони хукукй ва сохибкорони
инфиродй» ва дар нозироти андози нохияи (шахри) дахлдор
ба хисоб гирифта шудан, дошта бошанд;
- берун аз каламрави минтакаи озоди иктисодй вохидхои
алохида надошта бошанд;
- намудхои фаъолиятеро амалй намоянд, ки низомномаи
минтакаи озоди иктисодии дахлдор манъ накардааст.
Ба сохиби объекти молу мулки гайриманкули дар худуди
минтакаи озоди иктисодй карордошта дар давоми 3 (се) сол
баъд аз таъсис додани минтакаи озоди иктисодй мухлаг дода
мешавад, ки макоми субъекта минтакаи озоди иктисодии
мазкурро сохнб шавад ё дар асосй шартхои низомхои
андозии мукаррарнамудаи Кодекси андози Чумхурии Точи
кистон хамчун шахсе фаъолият кунад, ки субъекта минтакаи 1
озоди иктисодии мазкур намебошад.
Субъектхои минтакаи озоди иктисодй ва маъмурияти
минтакаи озоди иктисодй дар доираи фаъолияти дар
минтакаи озоди иктисодй амалишаванда ва молу мулки
148
истифодашаванда аз пардохти хамаи намудхои андоз ва
ухдадорихои агенти андози мукаррарнамудаи кодекс ва
дигар санадхои меъёрии хукукии Чумхурии Точикистон, ба
истиснои баъзе андозхои дар хамин бахш пешбинигардида
озод карда мешаванд.
Ташкилотхо - субъектхои минтакаи озоди иктисодй
агентони андоз оид ба андоз аз даромад ва супорандагони
андози ичтимой нисбат ба шахсони вокеие мебошанд, ки ба
онхо даромадхо, мукофотпулихо, пардохтхо, фоида ва маб
лагхои дигар мувофики тартиби мукаррарнамудаи кодекс
пардохт мешаванд.
Сохибкорони инфиродие, к и . тибки шаходатнома
фаъолият мекунанд-субъектхои минтакахои озоди иктисодй:
нисбат ба даромадхои бевосита гирифтаи онхо -
мувофики тартиби мукаррарнамудаи кодекс супорандагони
андоз аз даромад ва андози ичтимой мебошанд, ки хар
семоха ба бучет пардохт мешаванд;
- нисбат ба даромад, подош, пардохт, фоида ва дигар
нардохтхои ба манфиати шахси вокей пардохтшуда (пар-
дохтшаванда) мувофики тартиби мукаррарнамудаи кодекс
супорандагони (агентони андози) андоз аз даромад ва андози
ичтимой мебошанд.
Имтиёзхои андоз барои субъектхои минтакахои озоди
иктисодй танхо ба он кисми фаъолияти онхо, ки он дар
худуди минтакаи озоди иктисодй ба анчом расонида
мешавад, амал мекунанд.
Хисобкунй, тартиб ва мухдати пардохти андозхои барои
субъектхои минтакахои озоди иктисодй мукарраргардида,
инчунин аз чониби онхо пешниход намудани эъломияхо ва
хисоботи дигари андоз бо тартиби мукаррарнамудаи мако
моти ваколатдори давлатй амалй карда мешаванд.
Маъмурияти минтакаи озоди иктисодй хар семоха на
дертар аз санаи 15-уми мохе, ки баъд аз семохаи хисоботй
фаро мерасад, ба макоми андози махаллй бахисобгирии худ
оид ба субъектхои минтакаи озоди иктисодй ва объектхои
андозбандй бо шакли мукаррарнамудаи макомоти ваколат
дори давлатй маълумот медихад.
149
Субъектной минтакаи озоди иктисодй хисоби алохидаи
даромадхо, харочот, молу мулк ва фаъолияти хочдгидории
худро мувофикд тартиби мукаррарнамудаи конунгузории
Ч,умхурии Точикистон пеш мебаранд.
Объектхои андозбандии дар худуди минтакахои озоди
иктисодй карордоштае, ки ба субъектхои минтакахои озоди
иктисодй мансуб нестанд, мутобики конунгузории андози
Ч,умхурии Точикистон андозбандй карда мешаванд.
Хусусиятхои муносибати мутакобилаи макомоти андоз
бо маъмурияти минтакахои озоди иктисодй метавонанд дар
созишномаи байни онхо басташуда муайян карда шаванд.
Назорати пардохти андозхо аз тарафи субъектхои
минтакахои озоди иктисодиро макомоти андоз ва гумрук
амалй менамоянд.
1.Андоз у;амчун мафхуми щтисодй чиро ифода менамояд?

2. Мохият ва хусусияти намудхои андозхои умумидавлатй ва
махаллиро тибци Кодекси андози Чумхурии Тоцикистон
шарху тавзех дщед.
3.Принсипхои андозбандй кадомхоянд? Мазмуни ощоро
маънидод намоед.
4. Низоми андози Чумхурии Тоцикистон дорой кадом хусу-
сиятхост? Низоми амалкунандаи андоз аз низоми андоз-
ситонии кишвархои аъзои И ДМ чй тафовуте дорад?
5. Андози ягонаи корхонахои (сохибкорони) хурдро шарх дихед
ва хусусиятхои фарцкунандаи онро фахмонед.
6.Ба андозхои махаллй кадом номгуи андозхо дохил мешаванд?
7.Хуку к,, вазифа ва масъулияти ицтимоии сохибкор(й), ба
ак,идаи Шумо, бештар дар чй чиз зохир мешавад?
8. Низоми андозбандии фаъолияти минтакахои озоди
иктисодй: мохият, мазмун ва хусиятхои мухими ицтисодии
онро маънидод кунед.
У.Myyiam, андоза, pox,y усул^ои пардохт намудани андози
ягонаро барои корхонахои кишоварзии мамлакат шарх;у
тавзех; дих;ед.
Ю.Низомх;ои махсусй андозбандй дар Чумхурии Точикистон
чиро дар бар мегиранд ва мох;ияту вижагии мазмуни ощоро
фах,монед.
151
М АВЗУИ 10.
МУФЛИСШ АВИИ КОРХОНА
10.1.Мохият ва сабабхои муфлисшавии корхона.

10.2.Крнуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи муфлис
шавй», тавсифи мукаррароти асосии он.
10.3.Тартиби эътироф намудани муфлисшавии корхона.
10.4.Роххои пешгирии муфлисшавии корхона дар шарои
ти ташаккул ва рушди иктисоди бозорй.
10.1. Мох,ият ва сабабхои муфлисшавии корхона
Дар моддаи 4 Конуни Ч,умхурии Точикистон «Дар бо

раи муфлисшавй» (8 декабри соли 2003) муфлисшавй чунин
маънидод шудааст: аз тарафи карздор дар хачми пурра
конеъ карда натавонистани талаби кредиторон оид ба ухда
дорихои пулй ва ё ичро карда тавонистани ухдадорихои во-
рид намудани пардохтхои хатмие, ки аз чониби суд эътироф
шуда ё карздор кодир набуданашро эълон намудааст.
К,онуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи муфлис
шавй» шахси Х У К У К Й дар холати аз даст додани кобилияти
пардохт муфлис эълон шуда, меъёри адонашаванда танхо
нисбати шахрвандон татбик карда мешавад.
Бояд зикр намуд, ки конун ба сифати яке аз сабабхои
муфлисшавй хачми хадди акали карзи корхонаро эътироф
менамояд.
Мутобики конунгузории амалкунанда дар ЧУмХУрии
Точикистон муфлисшавии субъектхои фаъолияти сохибко-
риро бо далелхои зерин эътироф мекунанд:
• вучуд доштани ухдадорихои карздор, ки бо пул ифода
карда шудаанд;
• кодир набудани шахрванд ё корхона барои ичрои
ухдадорихо дар назди кредиторон дар мухдати се мох аз
лахзаи фаро расидани вакти ичрои онхо;
• вучуд доштани карзи шахрванд дар хачми 500 хадци
акали музди мехнат ва карзи корхона дар андозаи 10 фоизи
сармояи оинномавии он;
152
• бо карори суди ик;тисоди расман эълои шудани
муфлисшавии корхона.
10.2. Конуни Ч^умхурии Точикистон «Дар бораи

муфлисшавй», тавсифи мукаррароти асосии он
Шахсони хукукй, сохибкорони инфиродй ва хамчунин

шахсони хукукии хоричй барои конеъ намудани талабхои
кредиторон аз руи ухдадорихои пулй ва хамчунин ичрои
пардохтхои хатмй ба бучет аз хисоби амволи онхо ворид-
шаванда кодир набуда хисобида мешаванд. Агар ухдадо-
рихо аз тарафи онхо дар давоми се'мох аз лахзаи эътибор
пайдо карданашон ичро карда нашаванд ва агар маблаги
умумии ухдадорихояшон дар назди бонк аз арзиши амволи
ба онхо тааллукдошга зиёд бошад.
Таркиб ва хачми ухдадорихои пулй ва пардохтхои
\а гмй дар вакти пешниходи ариза ба суд дар бораи муфлис
тьлон намудани карздор муайян карда мешаванд.
Барои муайян намудани мавчудияти аломатхои муфлис
шавии карздор хачми ухдадорихои пулй, аз чумла карз
барои молхои тахвилгардида, корхои ичрошуда ва хизмат
расонй, фоизи карз, ки онхоро бояд карздор пардохт
намояд.
Х,ачми ухдадорихои пулй аз руи талабхои кредиторон
дар он холат мукарраршуда хисобида мешавад, ки агар он
бо халномаи суд ё хуччатхои шаходатдихандае, ки дар онхо
карздор ин талабхоро эътироф намудааст, тасдик шуда
бошад ва хамчунин дар холатхои дигаре, ки конуни амал-
кунанда пешбинй намудааст.
Кдрздор хукук дорад бо аризаи худ дар хусуси пешакй
мукаррар намудани муфлисшавй дар сурати мавчуд будани
х,олатхои бешубха шаходатдиханда дар бораи он ки вай
иаметавонад ухдадорихои пулй ва вазифахояшро оид ба
ворид намудани пардохтхои хатмй дар мухлатхои мукар
раршуда ичро намояд, ба суд мурочиат кунад.
Карздор дар хамон холат метавонад ба суд ариза дихад,
ки амволи корхона барои пардохти харочоти суд кифоя
153
бошад ва агар конун тартиби дигареро пешбинй накар
бошад.
Сохибкорй иифиродй вазифадор аст, ки дар мавридхоИ
зерин бо аризаи карздор ба суд мурочиат кунад:
- агар конеъгардонии талабхои як кредитор ё якчанд
кредиторон сабабгори гайриимкон гаштани ичрои пурраи
ухдадорихои пулии карздор дар назди дигарон гардад;
- агар макомоти карздор, ки мутобики хуччатхои таъси-
сии карздор барои бархдмдихии он ваколатдор гардидааст.
барои мурочиати карздор бо ариза ба суд карор кабул
карда бошад;
- агар макомоти ваколатдори молики амволи карздор
корхонаи вохиди давлатй дар бораи мурочиат намудан бо
аризаи карздор ба суд карор кабул карда бошад;
- дар дигар холатхое, ки конун пешбинй намудааст.
Агар дар вакти бархамдихии корхона ичрои талабхои
кредиторон дар хачми пурра гайриимкон бошад, карздор
ХУКУК дорад, ки бо ариза ба суд мурочиат намоянд.
Аризаи карздор дар холатхои пешбининамудаи конуни
амалкунанда бояд на дертар аз як мохи пеш омадани
зарурати дахлдор ба суд пешниход карда шавад.
Ба макомоти андоз ва дигар идорахои ваколатдор меъ- :
ёрхои барои кредиторон муайяншуда татбик карда меша
ванд, агар конун тартиби дигареро пешбинй накарда
бошад.
Хднгоми гузаронидани таргиби амалиёти муфлисшавй
манфиати хамаи кредиторонро мачлиси кредиторон ва
кумитаи кредиторон, ки мутобики конун ташкил кард&
мешаванд, ба эътибор мегирад. Аз тарафи суд барои
баррасй кабул гардидани ариза дар бораи муфлис эълон
намудани карздор кредиторон ХУКУК надоранд, ки бо j
максади конеъ гардонидани талабхои худ бо тартиби j
инфиродй ба карздор мурочиат намоянд.
Дар мачлиси кредиторон намояндаи кормандони
карздор иштирок менамояд.
Ташкил ва гузаронидани мачлиси кредиторонро мудир |
анчом медихад.
154
Ваколатхои мачлиси кредиторон:
- кабули карор дар мавриди зарурати идоракунии
беруна ва бораи мурочиат намудан бо илтимосномаи
дахлдор ба суд;
- кабули карор оид ба бастани созишномаи мусолиха;
- кабули карор бораи мурочиат намудан ба суд бо
илтимоснома дар бораи муфлис эътироф намудани карздор
на кушодани истехсолоти озмунй;
- кабули карор дар бораи интихоби аъзои кумитаи
кредиторон, муайян намудани шумораи хдйати кумитаи
кредиторон ва дар бораи пеш аз мухлат катъ намудани
ваколатхои кумитаи кредиторон;
- халлу фасли дигар масъалахое, ки конун пешбинй
менамояд.
Мачлиси кредиторон бо ташаббуси мудир, дархости
кумитаи кредиторон, кредиторони озмунй макомоти вако
латдори дигаре, ки талабхои онхо оид ба ухдадорихои пулй
ва пардохтхои хатмй на камтар аз сеяки маблаги ба руйхати
талабхои кредиторон дохилшударо ташкил медихад, ё бо
ташаббуси аз се як хиссаи кредиторони озмунй даъват
Дар ин маврид кредиторони озмунй аз чониби мудир,
дар мухдати ду хафта аз лахзаи бо дархости дахлдор
мурочиат намудани кумитаи кредиторон ё кредиторони
озмунй ба унвони мудир даъват карда мешавад.
Мачлиси кредиторон дар махаллй чойгиршавии карз
дор гузаронида мешавад, агар тартиби дигаре дар мачлиси
кредиторон ё кумитаи кредиторон мукаррар нашуда бошад.
Дар холати набудани кворуми кредиторон дар мухлати
дах руз мачлиси такрории кредиторон даъват карда меша
вад, ки сарфи назар аз шумораи кредиторони дар он ишти-
роккунанда салохиятдор мебошад, ба шарте ки аз вакт ва
Ч о и гузаронидани мачлиси кредиторон онхо саривакт огох
гардида бошанд.
Кдрори мачлиси кредиторон оиди масъалахои ба овоз-
дихй гузошташуда, бо аксари овозхои кредиторони озмунй,
ки дар мачлиси кредиторон бевосита иштирок мекунанд,
155
кабул карда мешаванд.
Мачлиси кредиторон карорхои зеринро бо шарти чой
доштани аксари овозхо аз микдори умумии кредиторон и
озмунй кабул менамояд.
Х0.3.Тартиби эътироф намудани муфлисшавии корхона
Дар сурати эътирози расмй аз чониби карздихднда кор

хона метавонад дар бораи муфлисшавии худ ва ихтиёраи
бар*аМ хУРданаш мутобики тартиботе, ки конун пешбинП
кардааст, эълон намояд.
1у1 уассисони карздор вазифадоранд, ки оид ба пешгирии
м у ф л и с ш а в и и корхона тадбирхои саривактй андешанд.
Парванда дар бораи муфлисшавии корхона дар суддо ач
руи коида^ои пешбинй намудаи Кодекси Чумхурии Точи
к и с т о н дар бораи мурофиаи суди иктисодй бо хусусиятхои
^укаррарнам удаи конуни амалкунанда баррасй карда
мешаванд-
К,ар3Д°Р’ кредитор, прокурор ва дар холатхое, ки конун
п е ш б и н й намудааст, шахсони дигар низ хукукй бо ариза ба
с у д м у р о ч и а т намудан дар хусуси муфлис эътироф намуда
ни кар3Д°Р сабаби ичро накардани ухдадорихои пулиро
доранД-
КарзД°Р> дотситон (прокурор), макомоти андоз, мако-
м0т оид ба идоракунии амволи давлатй ва дигар идорахои
ваколатдор дар хусуси муфлисшавии карздор бо сабаби
иЧпо накардани воридоти пардохтхои хатмй, хукукй бо
ариза ба суд мурочиат намуданро доранд.
Шахсони зерин дар баррасии парвандаи муфлисшавй
и ш т и р о к менамоянд:
■ кар3Д°Р;
■ м у д и р .
■ креДитоРо н и ° з м у н й ;
■ андоз ва макомоти дигари ваколатдор аз руи
м а к о м о т и
оид ба пардохтхои хатмй;

т а л а б х о
■ д о т с и т о н (прокурор), дар холати бо аризаи у баррасй

наМудани парвандахои муфлисшавй.
156
Дар холатхои пешбининамудаи кисми панчуми моддаи
65 Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи муфлисшавй»
мудири беруна хисоббаробаркуниро бо кредиторон мутоби
ки руйхати талабхои кредиторон аз рузи тасдикшавии хисо-
Гюти мудири беруна аз тарафи суд огоз менамояд.
Хисоббаробаркунй бо кредиторон бо тартиби мукар
рарнамудаи моддаи 78 конуни зикргардида анчом дода ме
шавад. Аз лахзаи ичрошавии ухдадорихои карздор мудири
беруна ба руйхати талабхои кредиторон кайди дахлдор
мегузорад.
Мудири озмунй дар чараёни истехсолоти озмунй амво-
ли карздорро инвентаризатсия (бозхисоб) намуда, нархи
онро муайян мекунад. Барои анчом додани ин кор мудири
озмунй хукук дорад нархгузорон ва дигар мутахассисонро
бо пардохти музди мехнаташон аз хисоби амволи карздор
ба кор чалб намояд, агар тартиби дигареро мачлиси креди
торон ё кумитаи кредиторон мукаррар накарда бошад.
Дар холате, ки агар амволи ба фурушмондаи карздор
дар чараёни истехсолоти озмунй амволи гайриманкул бо
шад, он гох амволи номбаршуда то фуруш, бо чалби нарх-
гузорони мустакил нархгузорй карда мешавад.
Хамаи амволи дар лахзаи кушодани истехсолоти озму
нй мавчудбуда ва дар чараёни истехсолоти озмунй ошкор-
шудаи карздор молу мулки озмуниро ташкил медихад.
Аз амволи карздор, ки молу мулки озмуниро ташкил
додааст, амволи аз муомилот баровардашуда, хукукхои ам-
волии ба шахсияти карздор адокамандбуда, аз чумла бо
ичозатнома машгул шудан ба намудхои муайяни фаъолият,
хдмчунин амволи дигари дар конуни зикргардида пешби-
нишуда одатан бароварда мешаванд.
Бо максади дуруст ба рох мондани бахисобгирии
амволи карздор, ки молу мулки озмуниро ташкил медихад,
мудири озмунй ХУКУК дорад мухосибон, аудиторхо ва дигар
мутахассисонро чалб намояд.
Талабхои кредиторон аз руи навбати зайл конеъ
гардонида мешаванд:
• дар навбати аввал - талаби шахрвандоне, ки шахси
157
хукукии бархамдодашаванда дар назди онхо барои расони-
дани зарар ба хает ва саломатиашон масъулият дорад,
конеъ гардонида мешаванд;
• дар навбати дуюм - пардохти кумакпулй дар холати ач
кор рафтан ва музди кори шахсоне, ки тибки шартнома»
мехнатй, аз чумла гибки карордод кор мекунанд ва пар- г
дохти подош аз руи шартномахои муаллифй, хисобй кардн
мешаванд;
• дар навбати сеюм - конеъгардонии талабхои кредито- I
рон аз руи ухдадорихое, ки барои онхо амволи карздор ба
гарав гузошта шудааст;
• дар навбати чорум - пардохти хатмии карз ба бучет ва
ба фондхои гайрибучетй;
• дар навбати панчум - хисобй намудани талабхои дигар
кредиторон.
Баъди гузаронидани бозхисоб ва нархгузории амволи
карздор мудири озмунй ба фурухтани амволи номба'ршуда
дар савдои озод шуруъ мекунад, агар мачлиси кредиторон ё
кумитаи кредиторон тартиби дигари фуруши амволи карз- '
дорро мукаррар накарда бошад.
Тартиб ва мухлати фуруши амволи карздор бояд аз
тарафи м а ч л и с и кредиторон ё кумитаи кредиторон маъкул
дониста шавад.
Амволи карздор, ки ба амволи кобилияти муоми- S
лотиаш махдудшуда мансуб аст, танхо дар савдои пушида
фурухта мешавад.
Мудири озмунй метавонад ба сифати созмондихандаи
савдо баромад намояд ё гузаронидани савдоро дар асосй
шартномаи ба ташкилоти махсусгардонидашуда супорад. ]
Ташкилоти махсусгардонидашуда, ки савдоро ба рох
мемонад, наметавонад нисбати карздор ё мудири озмунй
шахси манфиатдор бошад.
Амволи карздоре, ки дар савдои аввал фурухта нашуда- 1
аст, дар савдохои минбаъда гузошта мешавад ё аз тарафи
мудири озмунй дар асосй шартномаи махсус, ки бе гузаро
нидани савдо баста мешавад, фурухта мешавад.
Хисоббаробаркунйро бо кредиторон мудири озмунй I
158
мутобики руйхати талабхои кредиторон амалй менамояд.
Талаби кредиторон бо тартиби пешбининамудаи
моддаи 55 Конуни мазкур хамоханг мешавад.
Даъвои кредитороне, ки баъди бастани руйхати талаб
хои кредиторон изхор гардидаанд, аз чумла оид ба пардохт
хои хатмй, ки баъди кушодани истехсолоти озмунй ба вучуд
омадаанд, аз хисоби амволи карздор баъди конеъ гардони-
дани талабхои кредиторони дар мухлати мукарраршуда
мурочиаткарда конеъ гардонида мешаванд.
Талабхои кредиторони навбати якум ва дуюм, ки то
лнчомдихии хисоббаробаркунй бо хамаи кредиторон, аз
чумла баъди бастани руйхати талабхои кредиторон изхор
шудаанд, вочиби конеъгардонй мебошанд.
Талабхои кредитороне, ки бо сабаби нокифоягии ам-
ноли карздор конеъ нагардидаанд, пардохтшуда эътироф
мешаванд. Талабхои кредитороне, ки мудири озмунй онхо-
ро эътироф накардааст ва кредитор оиди онхо ба суд бо
даъво мурочиат накардааст, инчунин талабхое, ки конеъ
гардонидани онхо бо халномаи суд рад карда шудааст,
хдмчунин пардохтшуда дониста мешаванд.
Мудири озмунй ба руйхати талабхои кредиторон дар
бораи ичрои амалиёти пардохт кайдхо мегузорад.
Кредитороне, ки талабхои онхо дар чараёни истехсо
лоти озмунй ба таври пурра конеъ гардонида нашудаанд,
хукукй талабпешниходкунй ба шахсони сеюм, ки амволи
к,арздорро гайриконунй гирифтаанд, доранд. Баъди пушида
шудани парвандаи муфлисшавй, чунин талабро бо тартиби
пешбининамудаи конунгузории Чумхурии Точикистон пеш
ниход намудан имкон дорад.
10.4. Роххои пешгирй кардани муфлисшавии корхона дар

шароити ташаккул ва рушди иктисоди бозорй
Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи муфлис

шавй» расмияти нави тачдидро, аз кабили солимгардонии
молиявии корхона мукаррар намудааст, ки мутобики он
муассисони карздор метавонанд ба ичрои амалиёти мазкур
159
назорат баранд. зКур имкони татбик нам удани чораби
Тибкд конуни М[1еЦ1ГИрй нам удани муф лисш авй, ки
нихоро оид ба уНй унвон дорад, мукаррар намуда-
расмиятхои баркар°и *
аст. д ба пешгирй намудани муфлисшавй и
Чорабинихо о ga сифаТи расмияти мустакил баро-
иштирокчии муоМИ таТ5 ик;и саривактии онхо метавонад,
мад накунад хам, ва карЗДОр таъсири дахлдор расонад.
ки ба холати м о л и я в ^ орКунй ба д у нам уд чудо карД„
- Расмиятхои ь " 0 судй ва санатсияи судй. Расмиятхои
мешаванд: санатсйЯ оИ томаш расмиятхои муфлисшавП
баркароркуни ба пешгири намудани холати муфлис-
набуда, баръакс аР карДа шудаанд. Чунин чорахо то
шавии корхона ра за ga СуДИ иктисодй дар бораи
пешних,од на му,Ф1 таТбик карда мешаванд.
муфлисшавии к,ар3^ гарД0НИИ вазъи молиявии карздорри
Ташаббуси со. карздихандагон ё дигар шахсони
дар навбати анВ‘1.{ГИН карздор амалй менамоянд, вале
ваколатдор бо Р° g0 дархости асосноки карздор чой
кумаки молиявй та
дошта метавонад-
Сш,о»усупарШ* ° » ЯтК1ЮР: I
тънои У,уцуцию щтисодии онро ба таври
1. Муфлисшавй ва
муфассал ФаУ’М°'‘ек0рхош муфлис эълон карда мешавад?
2.Дар кадом %ол а№муфлисшавии корхонаро асоснок
3 .М о щ я т т ‘f j m d u v d.
намоео ва шарл) Омкистон «Дар бораи муфлисшави» кай
4.К,онуни ЧуЩ}'Ри‘ мак,омоти давлатй ба тасвиб расида-
ва аз чониби ка^ тйрКи6 ва а.\амияти он чист?
аст, мацсад, ваз \ ис эълон шудани корхонаи истехсолй
5. Тартиби воцеии uia„oumu Точикистон мушаххас шару;
ва тицоратиро 01
дщед. .апданимуфлисшавиро дар шароити амали
6.Рощои пешгири * !’ аъшдод ШМоед.
иктисоди бозорй
7. Аломатуои муфлисшивиро номбар намоед.
N. Барои эълон кардани муфлисии корхона ба суди щтисодй
кадом %уччат%оро одатан пешнщод мекунанд?
V.Барои пешгирй кардани муфлисшавии корхона кадом
тадбир ва чорах,о зарурат доранд?
10. Ух,дадорих,ои корхонаи истехсолй чиро дар бар мегиранд.
Со.уибкории инфиродй дар кадом маврид бо ариза ба суди
щтисодй мурочиат карда метавонанд?
ФАСЛИ II.
ИКГИСОДИ КОРХОНАХОИ ИСТЕХСОЛИ
МАВЗУИ 11.
ВОСИТАХОИ АСОСИ ВА ИСТИФОДАИ
САМАРАНОКЙ ОНХО
11.1. Воситахои асосии корхона: мохият, таркиб ва таснифи

онхо.
11.2.Бахо додан ба воситахои асосй.
11.3.Фарсудашавй ва механизми бардошти истехлокй.
11.4.Самаранокии воситахои асосй: мохият ва хисоби
нишондихандахо.
11.1. Восит ахои асосии корхона: мохият,

таркиб ва таснифи онхо
Бо максади муваффакона пеш бурдани фаъолияти истех

солй, истифодаи самарабахши ресурсхои иктисодй, аз чу мла
воситахои асосй ва гардони корхона ахамияти калон доранд.
Воситахои асосй - ифодаи пулии воситахои мехнат дар
корхона мебошанд, ки дар раванди бемайлони силсилаи
истехсолй пурра ва мудцати дурудароз иштирок намуда, як
кисми арзиши худро тавассути механизми бардошти истех
локй давра ба давра ба арзиши аслии махсулот мегузаронанд
ва бо ин васила ба ташаккулёбии нархи махсулоти тав-
лидшуда сахми худро мегузоранд. Танхо ба охир расидани
мухлати хизмати воситахои асосй, арзиши онхо ба махсулот
гузашта, дар натича шакли пулиро мегиранд.
Воситахои асосии корхона бо назардошти мохияти
иктисодй, иштирок дар чараёни истехсоли махсулот ва
аломатхои дигар (ашёию аслй ва F.) тасниф мешаванд.
Тибкн аломати якум - иштирок дар раванди истехсолот
- воситахои асосй ба ду намуд кисмат мешаванд: истехсолй ва
гайриистехсолй. Ба воситахои асосии истехсолй - бино,
мошинолот, тачхизот ва дигар воситахои мехнат, ки бевосита
162
дар амалиёти истехсолот дар тавлиди махсулоти таиер сахми
фаъолона дораид, дохил мешаванд.
Воситахои асосии гайриистехсолй бошанд одатан объ-
схтхои манзилию коммуналй, китобхона, богчаи бачагона,
бунгохи тиббй, чойхои истирохатй, таълимй-методй ва г.-ро
дар бар мегиранд.
Аз руи аломати дувум - ашёию аслй воситахои асосй ба
памудхои зерини иктисодй аз хамдигар фарк доранд, ки
мухимтаринашон инхоянд:
Бино^о - манзилхои сохтмонию меъморй, ки вазифаи
онхо дар мухайё сохтани шароитй мусоиди истехсолй, амалй
намудани вазифахои ичтимоии кормандони корхона (ман-
нши истикоматй, фархангй), нигохдории ашёи хом, тач-
х,изоти гуногун, махсулоти тайёр ва г.) зарурат доранд.
Иншоотуо - объектхои сохтмонию мухандисй (роххо,
мулхо, дарготхо, чохдо) ба хисоб мераванд.
Дастго%х;ои интщолй - он объектхое, мебошанд, ки хам
чун (шабакахои баркй, газй, нафту ангиштсанг ва гармидихй)
дар раванди истехсолй ва гайриистехсолй истифода
мешаванд.
Мошин^о ва тач%изот - мошинхо ва тачхизоти пур-
кувват, тачхизоти корй ва озмоишй, компютерхо ва г.
Воситахои наклиёти ва дигар воситахои асосй.
Дар раванди истехсолот воситахои асосиро боз ба
I уруххои фаъол ва гайрифаъоЛ тасниф мекунанд. Воситахои
асосии фаъол бо дигаргуншавии шакл ва сифати махсулот
таъсири бевосита мерасонанд. Аммо кисмати гайрифаъоли
онхо дар пешбурди истехсолот накши ёрирасон доранд.
Х,исса ё вазни киёсии намудхои алохидаи воситахои асо
сиро дар мачмуи арзишиашон таркиби онхо унвон дорад, ки
фоизро дар сад нишон медихад.
Таркиби воситахои асосии корхонахои гуногуни саноат
на дигар сохахои истехсолй бо таъсири як катор омилхо:
мохият ва хачми истехсоли махсулот, дарачаи техникии
истехсолот, сатхи махсусгардонй ва кооперативонй, шароити
чугрофию иклимии чойгиршавиашон, вокеан тагйир меё-
банд.
Воситахои асосй дар чараёни тавлидот дар шакли аслй
ва пулй аз хамдигар доимо фарк мекунанд.
Андозагирии воситахои асосй дар шакли аслй бештар
барои муайян кардани таркиби техникии воситахои асосй,
иктидори истехсолии корхона, сатхи истифодабарии тачхи
зот ва дигар максадхо ба рох монда мешаванд.
Ба^огузории пулй ё худ арзишии фондхои асосй бештар
барои хисоб намудани хачми умумй, пуёй (динамика), сохтор,
бузургй, ки ба арзиши аслии махсулот дохил шуда, барои
муайян кардани сатхи самаранокии иктисодии сармоягузорй
мухим мебошанд, мавриди истифода карор мегиранд.
Дар илми иктисодй мафхумхои зерин: фондхои асосй,
воситахои асосй ва сармояи асосй маъмулан мавриди амал
карор гирифтаанд. Мафхумхои зикршуда тавассути мазмун
ва тавсифи умумиашон дар хакикат ба хам каробати наздик
доранд ва дар баъзе мавридхо якдигарро иловаю тавзех
менамоянд. Вале, хангоми дида баромадани хусусиятхои
хосашон онхо аз хамдигар тафовут хам доранд.
Истилохи «сармоя» дар мачмуъ барои ифода намудани
бузургии маблаги воситахои асосй барои таъсисёбй ва
ташкили раванди муназзами истехсолот истифода мегардад.
Сохибмулки сармоя дар бозори мол вокеан кувваи корй ва
воситахои истехсолотро харидорй намуда, онхоро бо мехнат
пайваст карда, баъд аз фуруши махсулот ва хизма грасонихои
ичрогардида даромади пулии бештарро ба даст меорад.
Сармояи пешпардохтшуда - решааш бо вожаи франса-
вии avancer — пешпардохт, пардохти пешакй) пайванд мебо
шад. Ин маблаги махсуси сармоя махсуб мешавад, ки
сохибмулк барои пешбурди фаъолияти корхонаи муайян бо
максади ба даст овардани фоидаи иктисодй маблаггузорй
мекунад, он аслан барои харидани воситахои истехсолот ва
куввахои кории кироя масраф карда мешавад.
Дар амалияи хочагидории бозорй боз мафхумхои
гуногун - сармояи оинномавй, сармояи иловашуда, сармояи
захиравй ва г.-ро ба таври васеъ истифода мебаранд. Дар нав-
бати худ сармояи доимй бо назардошти истифодабарии
164
мак,саднок ва мохняти ик,тисодиашон ба сармояи асосй ва
гардон таксим мешавад.
Сармояи асосй - ин як кисми арзиши дороихои корхона
аст, ки аз арзиши воситахои мехнат (бино, иншоог, мошинхо,
тачхизот) иборат мебошад ва дар раванди истехсолот исти
фода мегардад. Он арзиши худро на яку якбора, балки кием
ба кием ба арзиши аслии махсулот мегузаронад. Х,ач,ми
сармояи асосии истехсолй тибки хдеоби амики мухосибй ва
оморй дар як давраи мушаххаси вакт муайян карда мешавад.
Сармояи гардон - он хамон кисми воситахои пулии кор
хона мебошад, ки барои харидорй кардан дар бозори
предметхои мехнат (ашёи хом, маводу маснуоти ёрирасон) ва
дар шакли музди мехнати кормандон ифодаи худро меёбад.
Манбаи асосии ташаккулёбии сармояи корхона
воситахои худй ва карзй ё чдлбшуда ба хисоб мераванд.
Воситахои худй бештар аз хисоби фоидаи корхона, яъне
фоидаи соф бо рохи тарх кардани маблаги андоз аз фоида
ташаккул меёбад.
Сармояи царзй (цалб кардашуда) дар намуди карзхои
кутохмуддат ва дарозмуддат вучуд дорад ва самарабахш
истифода бурдани он ахамияти мухими иктисодй дорад.
Хдмин тарик, воситахои асосй - ин хамон воситахои
мехнат мебошанд, ки дорой арзиш буда, бо шакли истеъ-
молии бевоситаи худ дар раванди истехсолот мухдати
нисбатан дуру дароз фаъолият намуда, арзиши худро ба
тадрич ба арзиши аслии махсулот зимни амалй вокеии
фарсудашавй ва механизми бардошти истехлок мегузаро
нанд.
Воситахои гардон бошанд - як кисми воситахои истех
солот дар шакли муайяни мачмуи воситахои мехнат буда,
унсурхои он комилан дар хар як давраи истехсолот истеъмол
мешаванд, яъне намуди аслии худро пурра ё бо рохн
тагйирёбии истеъмолот аз даст медиханд ва арзиши худро ба
арзиши махсулот мегузаронанд.
165
11.2. Бахо додан ба арзиши воситахои асосй
Бо мак,сади комилан дуруст ба рох мондани хисобу

хисоботи мухосибй, оморй ва фаврй, тахлили холат, динами
каи тагйирёбй, фарсудашавй ва накшагирии рушди воси
тахои асосй дар раванди истехсолот зарурати вокеии бахо
додан ба арзиши онхо дар корхона ба миён меояд. Дар
хакикат, амалиёти бахогузорй ба арзиши тагйирёбандаи во-
ситахои асосй зери таъсири омилхои гуногун (пешрафтл
илмй - техникй. фарсудашавии чисмонй ва маънавй, хисоби
маблаги бардошти истехдокй, муайян намудани нишондихан
дахои самаранок истифода намудан, арзиши хакикии онхо бо i
дигар шудани шароити нархи воситахои мехнат ва г,)
имконият медихад, ки хисобу хисобот, гахлили иктисодии
холати муосир ва ояндабинии воситахои асосй объективона,
дакик ва шаффоф амалй карда шавад.
Вобаста бо ин нуктахои зикршуда одатан се намуди
бахогузорй ба воситахои асосии корхонаро аз хамдигар бояд
фарк кард:
1.арзиши ибтидой;
2.арзиши баркарорй;
3.арзиши бакиявй.
Арзиши ибтидоии воситахои асосй - ин маблаги воси- I
тахои асосй дар лахзаи бахисобгирии мухосибй ё истифо- 1
дадихй ба истехсолот дар асосй нархи шартномавии харид ва
пардохти арзиши хакикии он ба тахвилгарон аст. Бо ибораи
дигар, ин маблаги харч барои истехсол ё харидан, тавассути 1
накдиёт кашонида овардан ва насб кардани воситахои асосии 1
истехсолй мебошад. Дар ин маврид маблагхое, ки дар асосй I
шартнома барои ичрои корхои сохтмонию насбкунй, I
хизматхои иттилоотй ва машваратй, супоридани бочу хирочи I
давлатй, инчунин харчхои дигар оид ба истехсол ва хариди ]
объекгхои воситахои асосй дохил мешаванд.
Арзиши барк,арории воситахои асосй - маблаги тагйир-Я
ёфтаи онхоро бо сабаби шароити истехсолот дар замони
кунунй нишон медихад. Ин хам мисли хисоб ва бахогузории *
арзиши ибтидоии воситахои асосй гарчанде мачмуи харочот-
166
pi) дар худ тачдссум намояд хам, вале онхо танхо бо нархдои
тагйирёфта ё нав хисоб карда мешаванд.
Бо мурури замон вазъи иктисодй, пеш аз хама сатхи
хосилнокии мехнат ва арзиши аслии истехсоли навъхои
алохидаи воситахои асосй зери таъсири омили пешрафти
илмй - техникй тагйир меёбад, зарурати хисоби маблаги бар-
карории воситахои асосй бо нарххои нави онхо пайдо
мешавад. Ин амал ба хисоби амики нишондихандахои
иктисодии фаъолияти корхона дар чараёни ташкили хоча-
гидорй мушкилихои муайянро дар бакайдгирии мухосибй ва
тахлили самаранокй эчод менамоянд. Аз ин лихоз, барои
таъмини холати мукоисавии тахлил ва бахогузории дакик
бояд аз намуди арзиши баркарории воситахои асосй исти
фода намоем.
Арзиши бациявии воситахои асосй маблаги хакикди
онхоро инъикос менамояд, яъне аз арзиши пурраи ибтидой ё
баркарории маблаги фарсудашавй дар заминаи истифодаи
меъёри фарсудашавй тарх карда мешавад. Ин нишондиханда,
хамчун фарк байни арзиши пурраи ибтидой ё баркарорй ва
маблаги чамъшудаи (бо маблаги афзоянда аз огози сол)
фарсудагардидаи воситахои асосй муайян карда мешавад.
Арзиши бакиявии воситахои асосй дар лахзаи аз эътибор
сокитшавиаш (бо сабаби фарсудашавй) ба худ номи арзиши
бархамдихиро мегирад. Дар амалияи хочагидорй онро барои
хисоби меъёри пардохти бузургии истехдок ва муайян
намудани зарурат ва пешгирии окибатхои бархамдихии
намуди воситахои асосии фарсудащуда, истифода мебаранд.
Арзиши тавозунии намуди воситахои асосии корхона
дар аввали соли хисоботй (АТ„.а ) аз руи формулаи зерин
хисоб карда мешавад:
АТв.а = А Б \. + Хн.в.а Ха.н.б.—Аб. -"VIи,к.-
дар ин чо,
АБх,. - арзиши тавозунии намуди воситахои асосй дар
ибтидои соли пеш аз давраи хисоботй;
Х н .в.а. - харочоти хариди воситахои асосй;
167
Ха.н.б. - харочоти азнавбаркароркунии бинохои истехсолй ва |
мучаххазгардонии корхона бо тачхизот;
Аб. - арзиши аз эътибор сокитшавии воситахои асосй дар
давоми соли пеш аз давари хисоботй;
Ми к. - маблаги истехлоки воситахои асосй, давраи
киёсшаванда.
Барои муайян намудани арзиши ибтидоии воситахои
асосй дар давраи пеш аз соли хисоботй ба назар гириф та»
бузургии мутлаки баистифодадихй ва аз эътибор сокитшавП
дар давоми сол хеле зарур мебошад, чунки дар охири соли
оянда аз санаи истифодашавй ё худ аз холати эътибор баро- :
мадани воситахои асосй дар давари хисоботй метавонад
фаъол ё гайрифаъол тавсиф шаванд.
Таносуби хиссагй ё фоизии намудхои алохидаи восита- 1
хои асосй дар мачмуи арзиши онхо, таи мудцати муайяни
вакт, масалан, соли хисоботй мафхуми таркибро мефах- I
монад. Аз ин лихоз, таркиби воситахои асосй дар сохахои
иктисоди Точикистон бо назардошти хусусияти фаъолият- ]
ашон дар мукоиса бо хамдигар фарки куллй доранд. 1
Масалан, дар сохаи саноат бинохо ва иншоотхо — 45—5 %; 1
мошин ва тачхизотхо — 10— 42%, аз чумла мошинхои корЯ
— 30,0—32,0%; воситахои наклиёт — 2,5—3,0 %. Дар корхона
ва ташкилотхои сохаи кишоварзй: бино, иншоот ва
механизмхои тахвилшаванда — 64,0—65,0 %; мошинхои
пуркувват ва корй — 14,0— 16,0 %; хайвоноти корй ва
махсулнок — 10,0— 12,0%; них,олхои бисёрсола — 5,0—6,0 %;
воситахои наклиёт — 3, 0—4,0 %*. Тамоюлхои умумии I
динамикаи сохтори технологии воситахои асосии корхонахои
саноатй ва кишоварзии Точикистон давра ба давра аз
афзуншавии хиссаи кисмати фаъоли онхо бештар гувохД
медихад, ки он бевосита дар истехсолот раванди мусбат ']
арзёбй мешавад.
Арзиши бакиявй - ин фарки байни арзиши ибтидоии
воситахои асосй ё арзиши баркарорй ва маблаги фарсуда- ;
шавй (истехлок) мебошад. Х,ар кадар мухлати хизмати
воситахои асосй зиёд бошад, пас хамон кадар арзиши I
бакиявй кам мегардад.
168
11.3. Фарсудашавй ва механизми бардошти истехдоки
Воситахои асосии истех,солй дар раванди истифодабарй

дар мудцатхои хеле зиёд ё тулонй ногузир фарсуда мешаванд,
ки онро дар адабиёти иктисодй хамчун вожаи «истехлок»
мешиносанд. Ифодаи пулии фарсудашавии воситахои асосй
нафхуми «бардошти истехлокй »-ро ташкил медих^ад ва он ба
арзиши аслии махсулот дохил мешавад.
Вожаи истехлок бо гузаштани вакти муайян ё мухлати
хизмати воситахои асосй тадричан кам шудани арзиши
ибтидоии онхоро мефахмонад.
Воситахои асосй тибки тартиби истифодабариашон дар
истехсолот ба фарсудашавии чисмонй ва маънавй мувочех
гардида, аз нигохи техникию иктисодй кухна ва истифода-
ашон дар амал камсамар мешаванд.
Мохияти иктисодии фарсудашавии чисмонии восита
хои асосй аз он иборат аст, ки онхо бо сабаби истифодабарй
дар давраи дурудароз ё мухлати хизмати меъёрй ва хатто аз
ин хам бештар, инчунин дар натичаи таъсири омилхои табий
(барф, борон, шамол, нури офтоб, хунукй, гармй) холат ва
нишондихандахои аввалаи техникй охнста - охиста фарсуда
мешаванд ва иктидори истехсолии худро гум мекунанд,
Фарсудашавии маънавй дар хамон холат рух медахад, ки
зери таъсири дастовардхои илмй - техникй ва инноватсионй
дар истехсоли мошину тачхизот ва кисмхои чудогонаи онхо
гагйиру дигаргунихои чолиб ба миён меоянд.
Фарсудашавии чисмонии хама гуна олоти мехнат (мо-
пшнхо, тачхизот)-ро метавон ба ду гурух таксим намуд: яке
бо рохи давра ба давра гузаронидани таъмир аз байн бурда
мешаванд ва дигаре - онро ислох намудан имкон надорад.
Дар амалй хочагидории муосир зери таъсири пешрафти
илмй - техникй хосилнокии мех.нат бошад баланд шуда,
сатхи арзиши аслии махсулот паст мегардад ва ин ба арзон-
шавии нархи воситахои мехнат сабаби асосист. Хдмчунин
намудхои пуриктидор ва бехтари ин ё он намуди онхо тавлид
мегардад, ки ба авчи чараёни фарсудашавии маънавй
мусоидат мекунад.
169
Cani-\u фарсудашавии цисмонии вохидхои гуногуни
в о с и т а х р и мехнатро метавон бо ду усули хисоб муайян кард;
якум ' а з м У а д а 1 и истифодабарй бо рохи мукоис||
намуДаНИ андозаи в°кей ва меъёрии воситахои асосй; дуюм ■
т и б к и м а ъ л у м о т х о и ташхису мушохидахои вазъи техникй |
т е х н о л о г и дар корхона.
Зоситахои асосии истехдокшаванда ба гурухдои дорой

меъёр*011 зерини истехдокй тибки моддаи 118, кисми 3-и
К одек си андози Ч,умхурии Точикистон чунин таксим
мешаванд (чадв. 11.1).
Ч,адвали 11.1
Номгуй ва меъёри истехлоки воситахои асосй
дар Чумхурии Точикистон
"Намуди воситахои асосй мувофики маълумотхои тавозун Меъёри
Гуру* ва хисоботй корхонаву таш килог\ои ис гехлок,
иктисоди миллй
-------- 2 3
1 "Техникаи автотрактории рохсози;
1
асбобу анчом ва лавозимоти махсус; 20
мошинхои электронии хисоббарор, дастгоххо ва
„лгитахои махаллии коркарди маълумот
"Двтомобилхои боркаш, автобусхо, автомобилхои
2
махсус ва ядакхр;
мошинхо ва тачхизот барои тамоми сохахои саноат,
истехсолоти рехтагарй; 15
тачхизоти охангарию прессхо;
тачхизоти сохтмон;
мошинхо ва тачхизоти кишоварзй;
автомобилхои сабукрав;
гибели идора
■^Зшинхо ва тачхизоти куввадиханда;
Г " тачхизоти техникй, тачхизоти трубинй, мухаррикхои
электрики ва генераторхои дизели; 8
воситахои интиколи барк;
тачхизоти электронй ва воситахои алока;
«ятхои кубур
"рйнохо, иншоот ва иморатхо, воситахои наклиёти рохи 7
4 „van бахрй, дарёй ва хавой
д ^ д а и истехлокшавандае, ки ба дигар гуруххо 10
Г ' .инсуб нестанд
{Ланбаъ: Кодекси андози Чумхурии Точикистон (бо забони то-

чикй ва русй).-Душанбе: «Муитфикй», 2012, с. 143-144.
170
Андозаи нисбии фарсудашавии иктисодии вохиддои
гуногуни чисмонй ё худ мачмуи мухталифи воситахои
асосй, хамчун таносуби маблагхои чамъшудаи фарсуда
шавй, яъне арзиши гузаронидашуда ба арзиши махсулот,
нисбат ба арзиши ибтидоии воситахои асосй муайян карда
мешаванд.
Окибати дигаргунсозихои воситахои мехнат ба хисоби
микдорй ё аслй каблии табдилшавй, махз баркарор намуда
ни арзиши доимй, яъне механизми истехлок ба шумор
меравад.
Истехлокй воситахои асосй — ин раванди табдил-
дихии арзиши пешпардохшудаи хама намуди воситахои
мехнат ба арзиши махсулот бо максади пурра баркарор
иа мудани онхо бояд фахмида шавад.
Барои баркарор намудани арзиши кисмати фарсуда-
шудаи воситахои асосй хар як корхона бузургии истехлокро
\исоб менамояд. Бардошти истехлок бо ифодаи пулй ба
арзиши аслии махсулот ворид шуда, хангоми фуруши молхо
татбики худро пайдо намуда, дар хазинаи махсуси истех
локй гун карда мешавад, ки минбаъд ба ду самт: 1.таъмири
асосй ва 2.навсозии пурраи воситахои асосй истифода
мегардад.
Хисоби меъёри бардошти истехлокй ва баркарор-
шавии пурраи воситахои асосй аз руи формулаи зайл ёфта
мешавад:
М„ = [(Ф - Б + Д ) : (Ф х И д] х 100 %,
дар ин чо,
Ми - меъёри истехлок барои баркароршавии пурраи
воситахои асосй;
Ф - арзиши ибтидой ё баркарории воситахои асосй;
Б - арзиши бархамдихии воситахои асосй;
Д - арзиши тачдиди воситахои асосй;
Ид - мухлати меъёри истехлоки воситахои асосй.
Ташкили чараёни мунтазами такрористехсоли восита
хои асосй талаб менамояд, ки бузургии вокеии истехлок ба
андозаи меъёри он баробар бошад. Маблаги солонаи истех-
171
лок барои азиавбаркдроркунии воситахои асосй одатан бв I
усули зарб намудани арзиши миёнасолонаи онхо ба меъёриШ
истехлок мушаххас хисоб карда мешавад. Арзиши миёнасо* 1
лонаи хар як намуди воситахои асосиро тарики нам 1.
намудани арзиши ибтидоии онхо дар соли хисоботй ва фарц
дар байни андозаи миёнасолонаи унсурхои амалкунандщИ
воситахои мехнатии нав ва аз эътибор сокитшуда муайян
мекунанд.
Маблаги солонаи истехдок тавассути формулаи зерни
муайян карда мешавад:
А и .в .а — А и .б .в.а — (А б .в .а I М и ),
дар ин ч,о,
Аи.в.а-арзиши истехлоки воситахои асосй, сомонй;
А и .б .в .а - арзиши ибтидоии воситахои асосии солона;
А б .в .а - арзиши бархамдихии воситахои асосй;
ми - мухлати истифодабарии намуди воситахои асосй.
Мисол: Арзиши тачхизот 20 хазор сомонй ва арзиши

бархамдихии он 2 хазор сомониро ташкил намуд. Мухлаш
воситахои асосй - 5 сол. Дар асосй нишондодхои зикршудп
меъёри истехлок дар муддати як мох ва солона ёфта шавад?
Аз ин чо, маблаги истехлокро меёбем:
• А и .в .а = 20 хазор - 2 хазор : 5 сол = 3 600 сомонй, дар як
сол;
• 3 600 сомонй : 12 мох. = 300 сомонй дар як мох.
11.4. Самаранокии истифодаи воситахои асосй: мохият

ва хисоби нишондихандахо
Таъмини рушди устувор ва самаранокии фаъолияти

корхона аз таъсири омилхои гуногун вобастагй дорад, ки
дар байни онхо истифодаи максаднок ва пурсамари восита- I
хои асосй мавк,еи назаррас дорад.
Истифодабарии воситахои асосии корхона дар амалй 9
хочагидории муосир бо ду рох:
172
Р 1.шидцатфизой (интенсивй);
2.экстенсивй имконпазир аст.
Омили шидцатфизоии рушди иктисодй чараёни рушди
ик,тисодии шидцатфизой зимни хдрчи бештар истифода
намудани омилхои интенсивй, нахуст аз хама аз тарики
I in ьмини бемайлони пешрафти илмй - техникй ва натичахои
! ин дар истехсолот, ки ба баланд шудани сатхи хосилнокии
! мохнат боис мегардад. Вобаста ба ин, истифодаи самар-
I
[
оиари тамоми намудхои воситахои асосии амалкунандаи
корхона, аз чумла воситахои асосии истехсолй (кисми
фаъол), ки дар болоравии сатхи бозцехи фондхо, микдори
Аистнокй, бештару хубтар кор кардани тачхизот, истифодаи
шаклу намудхои пешкацами хочагидорй, ташаккулёбй ва
иикишофи ислохоти иктисодй ва механизми иктисоди
бозорй он ахамияти бенихоят мухим доранц.
Рохи экстенсивии тараккиёти иктисоди корхона, ки
[ харчи иловагии кувваи корй, маблагхои молиявй - сармоя-
гузориро боисрор талаб менамояд, албатта дар холатхои
чарурй (паст будани сатхи техникии корхона) татбики
амалй меёбад, вале афзалият бояд асосан ба омилхои
иитенсивй дода шавад.
Самаранокии истифодаи воситахои асосии корхона
I дар заминаи хисоби низоми нишондихандахои махсус ва
| услуби тахлили комплексй имконпазир аст. Бо ин хотир,
нишондихандахои (зарибхои) зерини ченкунии натичаи
! самаранокии воситахои асосии истехсолии корхонаро бояд
муайян ва тахлил кард, ки мухимтаринашон инхоанд:
1. Зариби боздехи воситахои асосй = Хдчми истехсол

(фуруш)-и махсулот, хисобот, сомонй : Арзиши миёнасоло-
иаи воситахои асосй, сомонй.
2. Зариби фоиданокии воситахои асосй = Маблаги

i фоидаи соф, хисобот, сомонй : Арзиши миёнасолонаи
носитахои асосй, сомонй.
173
3. Зариби гунчоиши воситахои асосй = Арзиши миёна
солонаи воситахои асосй, сомонй : Х,ачми истехсол
(фуруш)-и махсулот, хисобот, сомонй.
4. Зариби мусаллахнокии мехнат бо воситахои асосй ■

Маблаги миёнасолонаи воситахои асосй, сомонй 1
Ш умораи миёнасолонаи кормандон, нафар.
5. Зариби мусаллахнокии техникии мехнат = Арзиши

миёнасолонаи тачхизоти истехсолй, сомонй : Шумораи
миёнасолонаи кормандон, нафар.
6. Зариби навшавй = Арзиши воситахои асосии ворид-

шуда дар давоми сол, сомонй : Арзиши воситахои асосй дар
охири сол, сомонй.
7. Зариби хоричшавй = Арзиши хоричшудаи воситахои

асосй дар як сол, сомонй : Арзиши воситахои асосй дар сол,
сомонй.
8. Зариби афзоиши воситахои асосй = [(Арзиши

воридшудаи воситахои асосй, сомонй - Арзиши хорич
шудаи воситахои асосй, сомонй) : Арзиши тавозунии
воситахои асосй дар аввали сол, сомонй].
9. Зариби истехлок (фарсудашавй) = М аблаги истех

локи воситахои асосй, сол, сомонй : Арзиши ибтидоии воси
тахои асосй, сомонй.
Ю.Зариби коршоямй = Арзиши бакиявии воситахои

асосй, сомонй : Арзиши ибтидоии воситахои асосй, сомонй.
11. Зариби истифодаи интегралии самараноки

асосй = ^Зариби 1 х Зариби 2 .
В О С И ТА Х О И
12. Зариби бастнокии истифодаи тачхизот (аз руи

намудхои он) = Вакти кори тачхизот дар як шабонаруз ё
рузи пурраи корй (хамаи се бает), соат : Вакти кори
ш ЧХ ,изот б о м и к д о р и а з х а м а з и ё д и к о р й б о х и с о б и д а с т г о х ,
[• соат.
Мисол: фарз кардем, тачхизоти истехсолй дар басти
нкум 750 дастгох - соат, басти дуюм 620 дастгох - соат ва
Ласти сеюм 540 дастгох - соат кор кардааст. Он гох, зариби
Гшстнокиро меёбем, яъне
Зб = [(750 + 620 +540): 750] = 2,55.
Бинобар ин, пурра истифода бурдани тачхизоти дар
корхона барои омода ё васл намудан дар хар як басти корй
иа умуман зиёд намудани бузургии зариби бастнокй - яъне
in захирахои калони дар оянда баланд бардоштани сама
ранокии истифодаи воситахои асосии фаъол махсуб меёбад.
Дар чараёни тахлили самаранокии воситахои асосии
корхона бахо додан ба нишондихандахои зиёди дигар, ба
монанди зариби истифодаи экстенсивии тачхизот ва мо-
шинхо. зариби истифодаи шиддатфизоии иктидори тач-
х,изот, дарачаи тамаркуз (консентрагсия) ва махсусгардонй,
сатхи истифодабарии иктидори истехсолии корхона, зариби
ннтегралии истифодаи экстенсивй ва интегралии тачхизот
на г. бенихоят зарур ва судманд мебошад.
Саволу супорши.\о барои такрор:
1. Мохияти воситахои асосии корхонаи истеусолиро шару;

дщед ва таркиби онхоро дар сох,ах,ои гуногуни саноат дар
муцоиса фах;монед.
2.Бах,одих,й чист ва сатх,и самаранок истифода намудани
воситахои асосии корхона аз руи кадом нишондихандахои
иктисодй сурат мегирад?
J. Фарсудашавй чй маъно дорад? Кадом намудхои фарсуда-
шавиро медонед? Фарцияти онхоро бо мисолх,ои мушаххас
шару;у тавзеу; дих;ед.
4. Истехлок ва сатх,и бардошти исте^локи воситахои асосии
корхонаи истехсолй чиро ифода менамояд ва у;амзамон
воситахои асосй аз руи арзишашон чй тавр аз у;амдигар
фарк, мекунанд?
175
5. Такрористехсоли воситахои асосй гуфта чиро дар назар
доранд? Кадом намудхои такрористехсоли воситахои
асосиромедонед?
6. Таъмир, тацдид, навсозй ва ивазкунии воситахои асосии
амалкунанда: мохият ва мазмуни щтисодии онхоро
маънидод кунед.
7. Нишондихандаи шиддатфизой ва истифодаи самаранокй
воситахои асосй дар замени гузариш ба щтисоди бозаргоич
кадом^оянд ва онхоро чй тавр муайян мекунанд?
8. Таркиби воситахои асосии корхонахои саноатй мамлакат
аз дигар сох,ах,ои иктисоди миллй чй гуна фарк, доранд?
9.Ба воситахои асосии фаъоли корхонахои истехсолии
кишвар кадом унсурхои воситахои асосй дохил мешаванд? |
10. Таркиби воситахои асосии гайрифаъоли корхонахои сано*
атии мамлакатро чихо ташкил дода метавонанд?
МАВЗУИ 12.
В О С И Т А Х О И Г А Р Д О Н И К О Р Х О Н А
12.1.Мохият ва таснифи воситахои гардон.

12.2.Меъёргирии воситахои гардон.
12.3.Самарабахшии истифодаи воситахои гардон ва
Хисоби нишондихандахои махсус.
12.1. Мохият ва таснифи воситахои гардон
Ба гайр аз фондхои асосй (бинохо, иншоот, мошинхо,

механизмхо ва г.), корхона ба воситахои гардон дар шакли
арзиши ашёи хом, мавод, воситахои пулй, сузишворй, неруи
барк, борчома ва г. эхтиёчоти зиёд дорад.
Воситахои гардон - мачмуи воситахои пулии корхона
барои ташаккулёбй ва таъминоти гирдгардиши фондхои
истехсолй ва муомилот зарурбударо меноманд. Мохият ва
вазифаи асосии фондхои гардон ин пеш аз хама, хизмат-
расонии гирдгардиши фондхои истехсолй мебошад, ки онро
метавон ин тавр бо харфхо П - М ...Г...М *- П*, яъне
воситахои молиявй, пулй мархалаи гирдгардиш ё бозгардон
доранд. Дар ишора ин формула пул (П), М (махсулот), Г
(гардиш), М (мол) ва боз пул (П) аст.
Бинобар ин, дар давраи якуми гирдгардиши воситахои
гардон, яъне маблагхои молиявй барои харидорй намудани
ашёи хом, хар гуна маводи зарурй ва дигар захирахо
(воситахо) масраф карда мешаванд, яъне аз шакли пулй ба
шакли молй мегузаранд ва бо ин рох захирахои истехсолии
муайян ба вучуд оварда мешаванд, баъдан боз давраи дуюм -
табдил аз мол ба пул рух медихад. Дар ин мархила ба
раванди истехсолот кувваи корй дохил гардида, бо ширкати
фаъолонаи худ ба натичаи нихоии истехсолот таъсири мусбат
мерасонад ва ба ивази ин амалашон кормандон музди мехнат
мегиранд. Минбаъд арзишхои модцию молй ба махсулоти
тайёр табдил дода мешаванд. Дар мархилаи нихоии
гирдгардиш бошад, махсулоти истехсолшуда ба фуруш
бароварда мешавад ва корхона аз он маблаги муайян ба даст
177
меорад, минбаъд бо он пурра харочоти истехсоли махсулотро
пушонида, боз хачми муайяни фоида ба даст меоварад.
Танзим ва ташаккулёбии унсурхои чудогонаи воситахои
гардон дорой хусусият ва тавсифи муайян мебошанд. Якум,
ин пеш аз хама воситахои молиявй, пулй;" дуюм, харочоти
чорй, ки пурра арзиши худро ба махсулоти тайёр мегузаро-
нанд, ба шумор мераванд. Вобаста ба ин, воситахои гардон
бо назардошти хусусиятхои хоси сохахои истехсолот ва му-
омилоти молу хизматрасонй, тарзи танзимгарй ба гуруххон
меъёрй ва гайримеъёрй таксим карда мешаванд (чадв. 12.1).
Таркиб ва таснифи фондхои гардон_______
Намуди Таркиби воситахои Гурухбаидии
воситахои гардон гардон воситахои
гардон
1. Захирахои истехсолй:
Воситахои • ашёи хом, маводи асосй ва Воситахои
гардони махсулоти нимтайёри харида- гардони
истехсолй шуда; меъёрй
•маводи ёрирасон;
•сузишворй;
• борчома;
•кисмхои эхтиётй барои
таъмири ашёхои камарзиш,
тезфарсудашаванда, асбобу
ускунахои ба он монанд ва
абзорхо.
2. Истехсолоти нотамом ва
махсулоти нотамоми истехсо
лоти худй
3. Харочоти даврахои оянда
4. Махсулоти тайёри дар анбор
Фонди буда ва тахвилгардида, ки Bocumaôu
муомилот санадхояш дар арафаи гардони
бакайдгирианд гайримеъёрй
5. М олхои тахвилшуда, вале аз
чониби харидор пардохтна-
шуда
6. Воситахои пулии дар хазина ва
суратхисобхои бонкй буда
7. Кдрзхои дебиторй
8. Воситахои дар дигар хисобхо
буда
178
Баходихии сохтори фондхои гардон дар шароити муо
сир ахамияти калонро касб намудаанд. Маблагхо танхо
хдмон вак,т самарабахш истифодашуда хисобида мешаванд,
ки кисмати бештари онхо ба сохаи истехсолот чалб гардида
бошанд. Дар корхонахои саноатии Точикистон кисми му-
айяни фондхои гардон дар сохаи истехсолот 72 % (аз чумла
дар захирахои истехсолй ва истехсолоти нотамом мута-
иосибан - 48 - 20 %), дар сохаи муомилот - 28 % (аз онхо
тахминан 17 % - арзиши махсулоти тайёр ва 6 % - воситахои
пулй) -р о ташкил медиханд.
12.2. Меъёргирии воситахои гардон
Андозаи зарурии воситахои пулие, ки ба хадди акали

Захираи арзишхои моддию молй чалб гардида, барои таъ-
мини мунтазами раванди истехсоли махсулот, беш аз хама,
бо рохи меъёргирй (хисоби меъёрхо) муайян карда мешавад,
накши назаррасро пайдо менамояд.
Меъёр - бузургй, андоза ва микдори масрафи ресурсхои
хадди нихоии додашуда (пулй, моддй, мехнатй), ки бо рохи
назариявй ва тачрибавй пайдо карда шудаанд. Меъёргирй-
раванди тахияи меъёрхо ва мукаррар намудани меъёр аст.
Меъёргирии фондхои гардон хисоби хадди кифояи эхтиёчо-
ги корхона ба воситахои пулй, ки ташаккул додани захираи
арзишхои моддию молй, таъмини мунтазамии фаъолияти
он сарфшударо мефахмонад.
Дар иктисоди муосир се усули хисоби меъёргирии
фондхои гардон: усули тахлилй, зарибй ва хисоби мустаким
маъмул мебошад. Усули тахлилй (ё худ тачрибавию оморй)
пеш аз хама, тахияи хамачонибаи мавчудияти арзишхои
моддию молй бо василаи тасхехи захирахои вокей ва аз
эътибор сокит намудани кисми изофаи онхо мебошад.
Усули зарибй дар ибтидо аз дакик будани меъёрхои амал-
кунанда ва муайян намудани хисоби фондхои гардони
вобаста ба тагйиру иловахои дар ин давра ба миён омада ба
нишондихандахои истехсолот ва ба андозаи ин воситахо
гаъсиркунанда иборат мебошанд. Усули хисоби мустаким
бошад - ин хисоби илман асоснокшудаи меъёргирй буда, ба
179
хар як унсури фондхои гардон (захирахои истехсолй, истс\
солоти нотамом, харочоти даврахои оянда, бакияи м а \
сулоти тайёр ва г.) хос мебошад. Д ар амалияи хочагидорИ
усули мазкур хеле мухим буда, усулхои бокимонда дар
бештари мавридхо хамчун усули ёрирасон мавриди исти*
фода карор мегиранд.
Тибки мазмуни иктисодиашон захирахои истехсолй ба
унсурхои зерини ба фондхои гардон тааллукдошта (ашёи
хом, маводхо, сузишворй) ва инчунин унсурхои бештар ба
фондхои асосй майлдошта (кисмхои эхтиётй барои таъмир.
асбобу ускунахо, ашёхои камарзиш ва тезфарсудашаванда)
иборат буда, таксим карда мешаванд.
Меъёри фондхои гардони захирахои истехсолй ба фонд
хои гардон дохилшаванда бо рохи зарб намудани талаботи
миёнаи шабонарузии ашёхо тибки ченаки арзишиашон ба
меъёри захираи онхо ба хисоби руз муайян карда меша
ванд.
Шаффофияти хисобхо аз бисёр чихат аз дуруст муайян
намудани захираи сарватхои моддии зарурй вобастагип
мустахкам ва кавй доранд.
Меъёри воситахои наклиётй, одатан дар фосилаи ду руз
мукаррар карда шудаанд. Ин гуна меъёри фондхои гардон
давраи пардохти маблагро ба суратхисоби тахвилгарони
молу ашёи хом ва давраи ворид шудани онхо ба анбори
корхонаро дар бар мегиранд.
Захирахои тайёри истехсолй бошанд барои кабули ре-
сурсхои модцй, чо ба 4 0 намудан, тайёрй ва истифодабарии
истехсоли онхо ташкил дода мешаванд. Хиссаи аз хама
бештар аз хисоби харчи захирахои ашёи хом ва маводи
барои тавлиди махсулот зарурй ташаккул меёбад. Меъёр
хои умумии фондхои гардон дар шакли захирахои истех
солй, ки тибки он маблаги фондхои гардонро муайян ме
кунад, аз унсурхои зерин иборатанд (ракамхо шартй
мебошанд):
1. Талабот ба ашёи хом ва маводхо дар семохаи якуми сол
— 2700 тонна.
2. Масрафи миёнаи шабонарузии мавод — 30 тонна.
3. Нархи озоди як тоннаи ашё ва мавод — 12 ООО сомонй.
180
4. Арзиши шабонарузии масрафи ашё ва мавод-360 ООО
Сомони (сатри 3 х сатри 2)
5. Меъёри захираи ашёи хом ва мавод:
а) наклиётй —2 руз
б) технологи — 3 руз
в) чорй — 15 руз
г) сугуртавй — 5 руз
хамагй: —25 руз

6. маблаги талабот ба фондхои гардони захирахои
истехсолй (сатри 4 х сатри хамагй) — 360 ООО х 25 руз = 9,0
млн сомонй .
К^оидаи умумии меъёргирии фондхои гардони ашёхои
камарзиш ва тезфарсудашаванда иборат аст: якум, алохида
муайян намудани меъёр барои арзишхои моддии дар анбори
корхона захирашуда ва дар раванди истехсолот истифодаша-
ванда; дувум баходихии пули захирахои анбор аз руи арзиши
нурраи хариди онхо, истифодаи минбаъдаи онхо дар истех
солот ба андозаи 50 фоизи арзиши ибтидоии онхо.
Андозаи ин меъёр пеш аз хама, аз хачми махсулоти истех-
солшуда, арзиши аслии намудхои мухталифи он ва мохияти
гаксимоти масрафхо дойр ба давомнокии сикл ё давраи
истехсолот вобастагй дорад. Бояд таъкид намуд, ки фондхои
гардон дар ин шакли вазифавиашон ба динамикаи (пуёи)
мачмуи истехсол ва арзишхои моддию маънавй таъсири
мутаносиби роста доранд. Инчунин хатман таносуби миёнаи
арзиши аслии махсулоти нотамом ва махсулоти тайёр, ки
маъмулан онро хамчун зариби афзоишёбандаи харочот низ
меноманд, мавриди хисоб карор мегирад. Меъёри воситахои
гардони истехсолоти нотамом (Ми.н)-ро тавассути формулаи
зайл меёбанд:
М и .н = И м .м X Д с .и X З а.х*
дар ин чо,
Им.м - истехсоли миёнаи шабонарузии махсулоти молй аз
руи арзиши аслии он;
Д с .н - давомнокии миёнаи як сикли истехсолй ба хисоби
руз;
- зариби афзоишёбандаи харочот (арзиши аслии
З а .х
истехсолоти нотамом).
Муайян намудани нишондихандахои миёнаи истехсоли
шабонарузии махсулот аз руи арзиши аслй ва давомнокии
давраи истехсолот ягон мушкилй ба миён намеорад. Ни
шондихандаи аввала бо рохи таксим намудани истехсоли
махсулоти дар накша пешбинишуда ба микдори рузхои
давраи хисобй, дуюми бошад - хамчун андозаи миёна a:i
руи вазни киёсии махсулот ё (гурухи онхо) дар арзиши ас
лии махсулоти молй ёфта мешавад.
Зариби афзоишёбандаи харочот хисоби пешакии мах-
сусро талаб менамояд. Аз хама дакиктар онро тавассути
таксим намудани харочот бо рузхои давраи истехсолй
муайян кардан бехтар аст.
Усули муайян намудани зариби афзояндаи харочотро
дар мисоли зерин дида мебароем. Дода шудааст, арзиши
аслии ягон намуди махсулоти тагйирёбада дар хачми 50 100
сомонй, давомнокии миёнаи силсилаи истехсолй - 6 руч.
Таксимоти харочот тибки рузхои як давраи пурраи истех
соли махсулоти саноатй дар чадв. 12.2 оварда шудааст.
Чадвали 12.2
Таксимоти харочот барои истехсоли махсулог мувофики
рузхои як давраи пурраи истехсолот
Давраи Харочоти Маблаги харочот аз руи
истехсоли махсулот истехсолот, хисоби афзоянда,
(шумораи рузхо) сомонй сомонй
Якум 30 000 30 000
Дуюм 3 000 33 000
Сеюм 3 500 36 500
Чорум 4 000 40 500
Панчум 4 000 44 500
Шашум 5 600 50 100
Хдмагй... 50 100 234 600
Арзиши аслии миёнаи истехсолоти нотамом ба 39 100
сомонй (234 600 : 6) ва зариби афзояндаи харочот— 0,78 (39
100 : 50 100)-ро ташкил намуд.
Аммо дар сурати зиёд будани номгуи махсулоти истех,-
солшаванда ин усули муайян кардани зариби афзояндаи
182
харочот ( З а .х ) шояд кобили кабул набошад. Бинобар ин, он
корхонахое, ки мехохднд бештар махсулоти ашёталабро
истехсол намоянд, эхтиёч, ба харочоти якдаврагй доранд,
дар ин маврид зариби афзояндаи харочот бо усули дигар
муайян карда мешавад:
З а .х = ( Х р .а .с 0 , 5 Х д .р .и ) '• Х и .м ,
дар ин чо,
Х р .а .с — харочоти ибтидоии рузи аввали силсилаи истехсоли;
Х д .р .и — харочот барои истехсоли махсулот дар дигар
рузхои силсилаи истехсоли;
Х и .м — харочоти (арзиши аслии) истехсоли махсулот.
Пас, аз руи нишондихандахои чадвали 12.2 аён мегар
дад, ки зариби афзояндаи харочот тибки услуби дигари
хисоб ба 0,8 [(30 ООО + 0,5 • 20 100) : 50 • 100] баробар аст.
Гавре мебинем, носахехй дар ин чо чандон зиёд набошад
\ам, вале сахехии хисобро бузургии 0,02 (0,8 - 0,78) таъмин
мекунад, ки дар иктисоди корхонахои истехсолй ахамияти
мухим дорад.
Агар андозаи миёнаи истехсоли махсулот дар як руз ба
20 000 сомонй ва давомнокии давраи истехсолот - 6 руз
бошад, пас меъёри воситахои истехсолоти нотамомро
меёбем:
М и .н = 20 000 х 6 х 0,8 = 9 6 000 сомонй барои як давраи
истехсоли махсулот.
Ба гайр аз захирахои истехсолй ва истехсолоти нота-
мом ба унсурхои меъёрии фондхои гардон, инчунин харо
чоти даврахои оянда ва бакияи махсулоти тайёри корхона
хо дохил мешаванд.
Меъёри фондхои гардони харочоти даврахои оянда
вобаста аз бакияи воситахо дар ибтидои давра ва маблаги
харочоти кулли давраи хисоб (накшавй) ба истиснои
андозаи харочоти минбаъда руйпушшаванда аз хисоби
арзиши аслии махсулот ёфта мешавад. Мисол, дар давраи
аввали семоха бакияи маблаги даврахои оянда 8 000 сомонй
ва эхтиёчот ба онхо дар хамин давра-82 000 сомониро
183
ташкил дод, арзиши аслии истехсоли махсулот, минбаъд
харочоти пешакй вориднамуда ба 36 ООО сомони баробар
аст. Дар ин холат, талаботи меъёрй ба фондхои гардон»
даврахои оянда маблаги 54 ООО сомонй (8 ООО + 82 ООО - 3()
000)-ро ташкил менамояд.
Меъёри бакияи воситахои гардони махсулоти тайёр,
хамчун нишондихандаи хосили зарби арзиши истехсоли
якрузаи махсулоти тайёр нисбат ба меъёри захираи он дар
анборхо ба хисоби руз муайян карда мешавад. Дар навбати
худ, меъёри захира аз микдори рузхои барои тайёр кардани
махсулот бо максади фуруши он аз кори мукаммалгардонии
номгуй махсулот, бастабандй ва тахвили молхо ба истеъ- 1
молгарон, сарфи вакт барои тахия ва пешкаши санадхои
пардохт иборат мебошад.
Хдмин тарик, мачмуи меъёри воситахои гардони кор
хона дар давраи хисобогй ё накшавй аз хисоби маблагхои
меъёри унсурхои чудогонаи онхо хисобу китобшуда
(захирахои истехсолй, истехсолоти нотамом, харочоти
даврахои оянда ва бакияи махсулоти тайёр )-ро дар бар
мегирад.
12.3. Самарабахшии истифодаи воситахои гардон ва

хисоби нишондихандахои махсус
Истифодаи самараноки воситахои гардон дар корхона-

хои истехсолй масъалаи дорой ахамияти мухими иктисодй
мебошад.
Сатхи самаранокии воситахои гардонро тавассути ни
шондихандаи вакти гардиш ё худ гирдгардиши онхо андоза
менамоянд. Тезонидани раванди гирдгардиши фондхои
гардони корхона имконият медихад, ки хачми истехсол ва
фуруши махсулоти дилхох бо истифодаи окилонаи воси
тахои гардон дар муддати муайяни вакт бояд сурат гирад.
Дар баробари ин сарфаи муайяни воситахои гардон ва бо
ин васила дуруст истифода бурдани маблагхои аз гардиш
озодшуда барои пурра кардани ресурсхои молиявии
184
корхона ва рушди истехсолот шароити мусоид фарохдм
мсорад.
Гирдгардиши воситахои гардонро асосан бо нишон
дихандахои зерин чен мекунанд:
1. Бо хисоби руз нисбат ба хачми фуруши махсулоти
саноатй;
2. Бо хисоби маротибаи гардиши воситахои гардон.
Давомнокии як давраи гардиши воситахои гардон ба
х,исоби руз хамчун таносуби микдори рузхои давраи хисо-
Гютй (се мох - 90 руз, сол —360 руз) нисбат ба зариби гирд
гардиши хамин давра мебошад.
Барои тавсифи истифодаи самараноки фондхои гардон
инчунин, нишондихандаи фоиданокй бояд хисоб карда
шавад ва он хамчун таносуби бузургии фоидаи корхона
нисбат ба хачми маблагхои фондхои гардон мебошад. Онро
бо формула ифода менамоянд:
Ф в с = £ ф :Ф Г ) х 100,
дар ин чо,
Фв с - фоиданокии истифодаи воситахои гардон, %;
£Ф - маблаги фоида, сомонй;
ФГ - маблаги фондхои гардон, сомонй.
Бо рохи суръат бахшидан ба гирдгардиши воситахои
гардон эхтиёч,от ба онхо кам мешавад ва дар натича озод-
шавии ин воситахо зимни окилона истифода бурдан ба ми-
ён меояд. Озодшавии воситахои пулиро дар асосй тезони-
дани суръати гардиш дар шакли бузургии мутлак (кам-
шавии эхтиёчот ба воситахои гардон) ва шакли нисбй (бо
хисоби руз нисбат ба хачми фуруши махсулот) ахамияти
иктисодй дорад.
Зариби гирдгардиш (микдори гардиш) бо рохи таксим
намудани арзиши махсулоти фуруш мувофики нарххои
амалкунандаи яклухт дар даврахои муайян нисбат ба ба-
кияи миёнаи воситахои гардони хамин давра хисоб карда
мешавад ва дар шакли формула намуди зеринро дорад:
185
31 в г = 1Х,ФМ : 1ВГб.м,
дар ин чо,
З Г в . г - зариби гирдгардиши воситахои гардон, микдори
гардиш;
1Х,ФМ - хачми фуруши махсулот, сомонй;
1 В Г б . м - бакияи миёнаи воситахои гардон, сомонй.
Нишондихандаи дигари гирдгардиши воситахои гардон
ба хисоби руз хисоб мекунанд:
З Г , . с = Х В Г б .м : 1 \Ф М .
Ин нишондиханда гувохй медихад, ки воситахои гардон

бо назардошти хачми истехсоли махсулот дар чанд руз
гардиш мехуранд.
Яке аз омилхои асосие, ки ба истифодаи самаранокй
фондхои гардон таъсири мусбат мерасонад, ин ноил шудам
ба захирахои оптималии истехсолот мебошад. Бо рохи
оптимизатсионй имконияти хуби самарабахши захирахои
корхона, хусусан истехсолоти ашёталабии он бештар би
даст оварда мешавад. Кам гардидани давомнокии мухлати
истехсолот дар корхонахо хамагй ба андозаи як рузи фонд
хои гардон имконият медихад, то ки хачми истехсологи
нотамом бо маблагхои пулй хеле зиёд сарфа гардад. ТезОч
нидани суръати гардиши фондхои гардон (бо хисоби руз на
микдори гардиш) вокеан барои корхона ахамияги мухим
дорад.
1. Воситахои гардони саноатй чиро ифода менамоянд ва би

таркиби онх,о чщ о дохил мешаванд?
2.Меъёргирии воситахои гардон: ауамият, мохият ва тар
киби уисобу китоби ощ о дар корхона.
3.Ба захирахои истехсолй чщ о дохил мешавад? Номгуи х,а\)
яки онхоро шарх;у тавзех; намоед.
186
■/ Меъёргирии захирахои истехсолй: лкщият, вазифа ва хусу-
сиятуои хоси онхоро фах,монед.
УИстехсолоти нотамом: моуият ва мазмуни иктисодии он.
0. Меъёри истехсолоти нотамом: мацсад, зарурат ва ах,ами-
яти ощ о дар шароити муосир аз чй иборат аст?
7,Меъёргирии дигар унсурхои воситахои гардон ва мазмуни
иктисодии ощо.
Н,Иишондщандах;о ва рох,х,ои истифодаи самарабахши воси
тахои гардонро дар мисоли мушаххаси корхонах,ои сано-
чтии кишвар нишон ди.^ед.
V.Талабот ба воситахои гардони корхонаи истехсолиро барои
соли оянда чи тавр хисоб мекунанд\?
14. Ба афзоиши воситахои гардони корхонахои саноатии
Точикистон бештар кадом омилхои щтисодй таъсири
мусбат мерасонанд?
М АВЗУИ 13.
КАДРХОИ КОРХОНА: ТАРКИБ, ХОСИЛНОКИИ
МЕХНАТ ВА НАКШ АГИРИ
13.1.Кадрхои корхона: хайат, таркиб ва таснифи онхо.

13.2.Ташкил ва меъёргирии мехнати кормандон.
13.3.Хосилнокии мехнат: мазмун, нишондихандахо ва
омилхои таъсиррасон.
13.4.Накщагирии эхтиёчи кадрхо дар корхонаи
истехсолй.
13.1.Кадрхои корхона: хайат, таркиб ва таснифи онхо
Кадрхо ифодакунандаи ресурси мех^атии корхона буда.

хамзамон истифодаи пурсамари онхо яке аз омилхои поягии
таъсиргузор ба фаъолияти самарабахши корхона махсуб
мешаванд. Бинобар ин, аз назари илмию амалй асоснок
намудани эхтиёч ба шумора ва хайати касбии кормандон
барои давраи оянда, интихоб ва чобачогузории дурусти
онхо аз руи хунар, ихтисос ва вазифахои гуногуни касбй, I
ташкили дурусти шароити корй, риояи катъии тартибу
интизоми мехнат, баланд бардоштани сатхи хосилнокии
мехнат, тахлили холат ва истифодаи окилонаи имконияту
захирахои мавчуд буда, масъалахои марказии ин мавзуъ
мебошанд.
Зери мафхуми кадрхои корхона одатан хайати асоси
(чадвали вазифахо ё мансабхо)-и кормандон фахмиди
мешавад.
Кадрхои корхона дар вобастагй аз руи ичрои вазифа- !
хои кориашон ба гуруххои зерин тасниф шудаанд:
• коргарони асосй ва иловагй;
• рохбарон;
• мутахассисон ва хизматчиён.
Хар як гурух ё аниктараш категорияи кормандон дар

навбати худ аз хайати фарккунандаи касбу пешахои ало*|
хида иборат буда, ихтисосхои гуногунро дар бар мегирад.
Х,айати кормандони корхона бо таъсири омилхои
дохила ва беруна, пеш аз хама, инкишофи самтхои фаъоли-
ити корхона, хачми ичрои корхои истехсолию хизматра-
сонй, сатхи технологию техникй, суръати афзоиши хосил-
нокии мехнат ва самаранок истифода намудани потенсиали
кадрии корхона ва г. метавонад тагйир ёбад.
Касбу хунар ё пеша ин мачмуи махсуси донишхои наза-
риявй ва малакахои амалй буда, аз худ кардан ва донистани
хусусиятхои хос ва нозуки онхо барои ичрои намудхои
мушаххаси кор дар ин ё он сохаи иктисод бенихоят
ахамияти махсус доранд.
Ихтисос ин як намуди фаъолияти зарурй касбй дар
доираи хамин касбу пеша мебошад, ки аз кормандон
донишхои устувор, хамачониба ва малакахои дар амал
татбик намудани онхоро такозо менамояд.
Тахассуснокй - кулли донишхои муосиру замонавй ва
малакахои амалй мебошанд, ки кормандро ба ичрои ин ё он
кори муайяни мураккаб омода менамояд ва хукукй кор
карданро ироа медорад. Вобаста бо ин, сатхи тахассус-
мокии коргаронро одатан ба гуруххои гайритахассуснокй,
сатхи пасти тахассуснокй, тахассуснокй ва тахассуснокии
хеле баланд чудо мекунанд. Ин амалй хаётиро вокеан бо
рохи дарачагузорй ба мехнати коргарон муайян мекунанд,
ки хамчун як усули хавасмандгардонй нисбат ба мехнат
фарккунанда мебошад.
Кормандони корхонахоро аз руи категорияхои тахас
суснокй ба категорияи 1, 2, 3 ва гайрикатегориявй кисмат
мекунанд, ки мантики солим дорад.
Рохбарони корхона аз руи сохтори ташкилй ва зинахои
идоракунй табакдбандй мешаванд, яъне хамчун рохбарони
зинахои олй, миёна ва поёнй.
Ба катори мутахассисони корхона асосан кормандони
мухандисй-гехникй, иктисоддонон, мухосибон, хукукшино-
сон, технологхо ва F. дохил мешаванд.
Хизматчиён бошанд, аз кормандони касбу кори гуно
гун: хуччатгузорон, хазинадорон ва г. иборат мебошанд.
189
Х,амин тарик, таркиби кадрхо - ин таносуби категории*
хои алохидаи кормандон аз руи касбу кор, вазифахои
хизматй нисбат ба шумораи умумии онхо дар як муддатИ
муайяни вакт, масалан, дар як сол, бо хисоби фоиз дар сад
мебошад.
13.2.Ташкил ва меъёргирии мехнати кормандон
Ташкили дуруст ва максадноки мехнати кормандон дар

корхона имкон медихад, ки барои фаъолияти дилхох ни
самарбахш шароити мусоид фарохам оварда шавад.
Ташкили мехнат ин тахияи мачмуи накша - чорабиии
хои заруртарин бо максади ноил шудан ба натичахои мус*
бати молиявй-иктисодй, халлу фасли вазифахои мухими
иктисодй-ичтимой дар корхона, ба* даст овардани сатхи
баланди хосилнокии мехнат, сатху сифати зиндагии кор
манд он ва обрую эътибори корхона мебошад. Махз бо нн
гуна зарурат, дар шароити кунунй бояд хар як корхоннн
истехсолй барои такмили ташкил ва идоракунии самара
ноки мехнат диккати махсус дихад.
Ташкили мехнат самт ва роххои хеле гуногун дорад.
Ба катори самтхои асосй ва афзалиятноки ташкили
илмии мехнат инхоро дохил кардан мумкин аст:
■ бехтар намудани сатхи касбомузй ва баланд бардош
тани сатхи тахассуснокии кадрхо;
■ рушди махсусгардонй ва таксимоти чамъиятии мехна i,
кооперативонии мехнат;
■ баланд бардоштани сатхи техникй-технологии истехсо*
лот дар корхонахо, чорй кардани лоихахои инноватсионИ
ва технологияхои навтарини ба талаботи стандартхои
давлатию чахонй чавобгу;
■ бехтар кардани шароити мехнати кормандон;
* хамачонибаву бемайлон мустахкам кардани интизоми
мехнат, ташкили доимии мониторинги ичрои супориш,
накшахои кории кормандон ва бехтар кардани сифати
махсулоту хизматхо ба муштариён;
190
■ такмил додани механизм ва тарзу услубхои хавае
ма идгардонй ба натичах,ои мехнати пурмахсули кулли
кормандони корхона;
■ омузиши тачрибаи пешкадами ташкил ва идоракунии
кайфияти кор, ташкили шаклу низомхои самаровари музди
ме\нати кормандон, хифзи манфиатхои ичтимоии онхо дар
шароити муосири иктисодй, хубтар ба рох мондани ташкил
иа хизматрасонии чойхои корй;
■ такмил додани низоми меъёргирии мехнати кормандон
дар корхона.
Дар байни ин самтхои номбаршудаи ташкили илмии
мехнат, меъёргирии мехнати кормандони касбу кори гуно-
Гун мавкеи мустакил ва хоса дорад.
Мохияти меъёргирии мехнат дар муайян кардани сатхи
харчи вакти корй барои ичрои амалиёти мушаххас,
масалан, тавлиди як вохиди махсулот, ичрои хачми дилхохи
мгон кор дар шароити самаровари ташкилй-техникй ва
иктисодию ичтимой инъикос меёбад. Дар ин маврид, мо
бояд мафхумхои зерин, ба монанди меъёри вацт, меъёри
\ацми кор, меъёри хизматрасонй, меъёри музди мехнат ва
меъёри идорашавандаро аз хамдигар фарк намоем.
Меъёри вактт ин хамон микдори вакти корй махсуб
меёбад, ки дар асл барои истехсоли як вохиди махсулот ё
ичрои хачми кор дар шароити мушаххаси ташкилй-техникй
iapyp мебошад.
1З.ЗДосилнокии мехнат: мазмун, нишондихандахо ва

омилхои таъсиррасон
Самаранок истифода намудани ресурсхои мехнатии

корхона зимни тахлили сатхи хосилнокии мехнат ва
гаъсири омилхо ошкор мегардад. Ин нишондихандаи бехад
мухими иктисодй хамчун таносуби хачми махсулоти
гавлидшуда дар муддати муайяни вакт бар шумораи кор
мандон мукаррар карда мешавад. Дар шароити иктисоди
бозорй хам бемайлон баланд бардоштани хосилнокии
191
мехнатро хдмчун омили мухими рушди иктисодй ар зёб И
мекунанд, ки мантики солим дорад.
Х,осилнокии мехнатро дар сатхи корхона бо рохи
таксим намудани маблаги фуруши махсулот ба шумораМ
миёнаи коргарони истехсолй низ муайян мекунанд, ки онро
бо чунин формула ифода бояд кард:
Х м .к = Ф М : Ш к,
дар ин чо,
ФМ - хачми фуруши махсулот ё худ хачми кори
ичрошуда дар муддати муайян, сомонй;
Ш к - шумораи миёнаи кормандон, нафар;
Илова ба ин, нишондихандаи дигари хосилнокии ме\«
нат дар корхона - ин мехнатталабии махсулот аст. Онро мо
метавонем бо рохи таксим кардани кулли вакте, ки барои
истехсоли махсулот сарф мешавад (Св) ба хачми истехсоли
махсулот (q) ё бо формулаи Св : q ифода намоем. Тавре ач
ин формула мушохида мегардад, барои хисоб кардан сатхи
хосилнокии мехнат ду нишондиханда: хачми истехсол ё
фуруши махсулот ва шумораи кормандон истифода мегар- 1
дад. Вале онро бо нишондихандаи натуралй ё микдорй (кг,
тонна, метри мураббаъ ва г.) хам андоза мекунанд.
Аёнияти хосилнокии мехнат дар нишондихандахои ис* •
гехсол (фуруш)-и махсулот, ки бо нишондихандахои пулй но
натуралй чен карда мешаванд, дар амалй хочагидорй беш -I
тар ба назар мерасад. Агар корхона якчанд номгуи мах- |
сулоти якхела истехсол намояд, он гох истехсоли махсулот
мувофики вохиди ченак метавонад шартан - натураиИ
бошад. Ин нишондиханда хусусан хангоми муайян наму-1
дани истехсоли махсулот дар корхонахои сохахои истех-1
солоти газ, ангишт, нафт, неруи барк, ва г., махсулот на
ченаки шартан - натуравй дар корхонахои сохахои саноатй
нассочй, семент, фулузот ва дигар сохахои саноат истифода
мешаванд.
Бо пул андозагирии хачми истехсол ё фуруши махсулот
lap корхона тавассути нишондихандахои хачми махсулоти
умумй ва молй, сурат мегирад.
Дар чойхои корй, бригадахо, бахшхову сеххое, ки бо
истехсоли махсулоти гунунгунчанба ва истехсолоти нота
мом сару кор доранд ва чен кардани онхо бо вохиди ченаки
на гуравй ва арзишй гайриимкон аст, нишондихандаи истех
соли махсулот ба хисоби меъёри вакт мукаррар карда
мешавад.
Истехсоли махсулот метавонад ба х,исоби як соат, дар
мк рузи корй, мох, семоха ва сол ба як нафар корманд дар
муддати сол, семоха, мох ва г.) рост меояд, муайян карда
шавад.
Мехнатталабии махсулот ин харчи микдори вакти корй
Ра рои истехсоли як вохиди махсулот бо ченаки натуравй
барои кулли номгуи махсулоту хизматрасонй мебошад.
Х,ангоми истехсоли номгуи васеи махсулот мехнатталабй
маъмулан аввал барои ягон гурухи муайяни он мукаррар
гардида, пас барои махсулоти бокимонда мувофики хиссаи
*ар яки аз онхо дар мачмуи умумии истехсоли махсулот
ефта мешавад.
Нишондихандаи мехнатталабй нисбат ба истехсоли
махсулот дорой бархе аз бартарихо мебошад: якум, ин
далели робитаи мустаким миёни хачми истехсоли махсулот
на харочотталабй аст; дувум, истифодабарии нишондихан
даи мехнатталабии истехсоли махсулоти корхона имкон
медихад, ки алокамандии масъалаи баходихии хосилнокии
мех,нат вокеан бо захирахои афзоишёбандаи он пурра
инъикос ёбад; сеюм, шароит фарохам месозад, ки харочоти
мехнат барои махсулоти якхела дар сеххои гуногун ва
бахшхои чудогонаи корхонаи истехсолй бо хамдигар
мукоиса карда шавад.
Дар ин чо, зарурати вокей пеш меояд, ки мо бо мафхум-
кои икгисодии мехнатталабй: мехнатталабии махсулот,
технологи, истехсолй, пурра, хизматрасонихои истехсолй ва
умуман мехнатталабии идоракунии истехсолот шинос
шавем.
193
Нисбати мехнатталабии махсулот ва мазмуни он мо
болотар тавзех додем ва бори дигар ба ичрои ин амал
зарурат намемонад.
Мехнатталабии технологи кулли харочоти мехнати
кормандони асосиро бо низоми корбайъ ва вактбайъ ф аъо-,]
лияткунандаро дар сатхи корхона инъикос менамояд.
Мехнатталабии истехсолй бошад хамаи масрафи
мехнати коргарони асосй ва иловагии корхонаи саноатиро ]
дар худ пурра тачассум мекунад.
Таркиби мехнатталабии пурра мачмуи харочоти хайати
кормандони истехсолию саноатии корхона тибки дарачаи
сарфи мехнат дар истехсоли махсулотро нишон дода
метавонад.
Масрафи мехнати коргарони иловагй агар ба мафхуми
мехнатталабии хизматрасонихои истехсолй, андоза гардад,
пас харочоти мехнати кадрхои рохбарикунанда ва мутахас-
сисонро вожаи мехнатталабии идоракунии истехсолот
тавсиф менамояд.
Х,осилнокии мехнати кормандони корхона ва тагйир- 1
ёбии сатхи он дар як давраи муайяни вакт тибки таъсири
омилхои гуногун сурат мегирад. Таъсири омилхои ба
тагйирёбии хачми истехсоли махсулот ва шумораи
кормандони корхона дар натича нихоят ба дигаргуншавии
сатхи хосилнокии мехнат низ боис мегарданд.
Дар зери мафхуми омилхои асосии ба сатхи хосилнокй
мехнат ва самаранокии мехнат дар корхона таъсиррасонан-
да, пеш аз хама сабабхои ба тагйирёбии сатхи ин нишон-
диханда бевосита таъсиргузор фахмида мешавад. Дар
амалияи накшагирии мехнат ва музди мехнат дар бештари
корхонахои амалкунандаи кишвар хисоби таъсири омилхои
гуногун ба хосилнокии мехнат аз руи гурухдои зерин
тасниф мешаванд:
• тагйирёбии сатхи техникии истехсолот;
• такмили сохтори ташкилии идоракунии корхона, ва
ташкили мехнат;
• тагйирёбии хачм ва сохтори истехсоли махсулот;
• омилхои дигар.
194
Нисбати мафхуми афзоиши х,осилнокии мехнати кор
мандон дар давраи оянда, бешубха, кулли имкониятхои
иотенсиалии то холо пурра истифоданашудаи ресурсхои
мехнати фахмида мешавад. Истифодаи саривактй ва дои-
мии захирахои дохилии корхона имконият медиханд, ки
тлкмилдихй ва истифодаи самаранокй тачхизоту кувваи
корй, инчунин кам кардани талафоти вакти корй, сарфаи
ашёи хом, мавод, сармоя ва дигар намудхои ресурсхои
иктисодй ба афзоиши бемайлони самаранокй истехсолот
боис мегарданд.
Захираю имкониятхои дохилиистехсолии дар оянда
барои бевосита баланд бардоштаци хосилнокии мехнат дар
корхона кумак расонанд. Ба катори ин гуна захирахои
иотенсиалй дар корхона дохил мешаванд:
* кам кардани дарачаи мехнатталабии махсулот (техно
лога, истехсолй ва пурра);
* самаранок истифода намудани вакти корй (корбурди
ташкили илмии мехнат, тахкими интизоми мехнат, истифо
даи тачрибаи пешкадами идоракунии кормандон дар
корхона ва хоричи он, баланд бардоштани бехдоштии
истехсолй ва хифзи мехнат, аз байн бурдани амалиёти
иктисодии зараровар ва дигар масрафи аз накша барзиёди
мехнат);
■ истифодаи захирахои сарфаноки сохтори ташкилии
корхона, дуруст чобачогузории кадрхо ва бехтар истифода
намудани кувваи корй (механиконй ва боз хам беш аз пеш
окилона ва максаднок истифода кардани мехнати корга-
рони ёрирасон, таъмини мустакилият ва масъулияти касбию
вазифагии кормандон, кам кардани вазни киёсии шумораи
аз меъёр зиёди кормандони маъмурию идоракунй, ташкили
амалй равоншиносй ва ичтимой нисбат ба фаъолияти
кормандони корхона ва г.).
Дар ояндаи наздик истифодаи захираю имкониятхои
афзоиши хосилнокии мехнат дар корхонахои истехсолии
мамлакат комилан такмили сатхи ташкили кор ва идора
кунии истехсолот, корбурди технологияи чадид, рушд ва
татбики амалии чорахои инноватсиониро боисрор талаб
195
менамояд. Ба ин хотир, чалби маблаггузорихои асоси
иловагй аз манбаъхои гуногун барои тахия ва татбики
лоихахои самарабахши инноватсионй дар заминаи корхои
ихтироъкорй ва дастовардхои илмй-техникй дар корхонаи)
корхоначот дар шароити амали муносибатхои бозорй зарур
ва хеле муфид ва мавриди татбики амалй бояд арзёбЦ
шаванд, то ки ба таври нишонрас баланд бардоштани
хосилнокии мехнат ва истифодаи хамаи захираю омилхои
мусбати таъсиррасонро бештар мусоидат намоянд.
13.4. Накшагирии эхтиёчи кадрхо дар

корхонаи истехсолй
Накшагирии кормандон хамчун кисми таркибии идора

кунии корхона аз хдлли масъалахои мубрами зерин: муайян
намудани максад ва вазифахо дар солхои оянда нисбати
истифодаи окилонаи ресурсхои мехнатй дар пайвандй бо
миссияи корхона, фарохам овардани шароити мусоид оид
ба истехсол ва фуруши махсулот, дуруст хисоб кардани
эхтиёч ба шумораи кормандон; таъмини саривактии шаро
ити корй; тахияи дурнамои такмили ихтисоси кормандон на
тайёр кардани кадрхо дар асоси талаботи корхона ва i
иборат мебошад.
Услубхои маъмули муайян кардани эхтиёч ба кадрхои
коргарй инхо мебошанд:
> касбу пешахои замонавии гуногун дар корхона;
> хачми накшавии истехсоли махсулот;
> микдори чойхои корй, меъёри хизматрасонй,
мошинолот ва назорат дар ташкили равандхон
истехсолй - технологи.
Х,ангоми накшагирии эхтиёч ба кормандон дар давраи
оянда дар заминаи шумораи миёнаи руйхат барои соли
оянда ва ба кор хозиршавии онхо дар як руз муайян карда
мешавад.
Талабот ба кормандон - ин шумораи умумии корман
дон аз руи таркиб, гуруххо ва тахассуснокй, ки барои ичрои
196
щгшфаю накшаи рушди корхона дар давраи оянда (сол)
мебошад.
Ш умораи накшавии умумии кормандони корхонаро
дар асосй формулаи зайл хисоб мекунанд:
Ш к „ = Ш к г X 1х.м + Т у .к .г ,
дар ин чо,
Ш и - шумораи солонаи кормандони корхона аз руи
накша, нафар;
Ш к . г - шумораи кормандон дар соли гузашта, нафар;
К и - индекси тагйироти хачми истехсоли махсулот дар
соли оянда;
Гу.к.г - тагйироти (+,-) умумии шумораи кормандон дар соли
гузашта, нафар.
Ш умораи накшавии кормандони истехсолй - саноатй

бошад хамчун таносуби мачмуи накшавии истехсоли
махсулот бар андозаи хосилнокии мехнат муайян карда
мешавад:
Ш к .и = 1М„М (и а к .) • I X .M K ,
дар ин ЧО,
- мачмуи истехсоли махсулот, дар соли накдгавй;
1 М и м (нак.)
ZXm.k - хосилнокии мехнати кормандон дар хамин давра.
Накдхагирии шумораи коргарони ёрирасон, ки ичрои

корхои онхо мувофики меъёри хизматрасонй мукаррар
карда мешавад. Д ар ин маврид, аник намудани микдори
объектхои хизматрасонй одатан дар заминаи соатхои басти
корй сурат мегирад. Ин нишондиханда дар натичаи таксим
намудани хачми корхои хизматрасонй ба шумораи кор
мандони ба кор хозиршаванда ёфта мешавад.
Ш умораи мутахассисонро бо назардошти натичахои
тахлили нишондихандахои мехнатй ва дар сурати мавчуд
набудани онхо - аз руи хачми истехсоли махсулот ва
меъёрхои хизматй, ки барои намуди алохидаи ихтисоси
197
касбй дар корхона тибки тартибот пешбинй шудаасЯ
муайян мегардад.
Шумораи коргарони хизматрасонанда мумкин аст a i
руи меъёрхои махсуси хисоби хачми кор дар соли оянда
хисоб карда шавад. Масалан, шумораи фаррошонро дар
асосй майдони бино, ки бо меъёри метри мураббаъ андози
мешавад, меёбанд.
Шумораи кормандони рохбарикунанда аз хачми корхои
ичрошаванда, самтхои фаъолияти корхона, меъёри ичрои
корхои идоракунй ва бо назардошти як катор омилхои
дигар бояд мукаррар карда шавад.
Таъмини эхтиёчот ба шумораи кадрхо ва хайати он дар
корхонаи амалкунанда на танхо бо рохи муайян кардани
хар як касбу вазифа, балки мукоиса намудан бо куввахои
кории вокей, баходихии сайлонияти кормандон ва мукар
рар намудани талаботи иловагй ё худ захираи кадрхо низ a t
ахамият холй намебошад.
Саволу супориш.\о барои такрор:
1.Ба хайати кормандони корхонахои истехсолй, ба ацидаи

Шумо, кадом омилх,о таъсир мерасонанд? Тасниф ва
сохтори таркибии онхоро нишон дщ ед.
2.Нишондих,андах,о ва рохXой хисоби пайдарпайии шумораи
кормандони корхонахои истех,солиро дар мисолх,ои мушах-
хас нишон дщед.
3. Муайян намудани шумораи нацшавй барои дарацах;ои
гуногуни коргарон дар мисоли воцеии корхонахои саноатии
минтацахои мухталифи Тоцикистон дорой ягон фарк,ият
Хает ё не?
4.Фаъолияти кадрхо ва сиёсати кадрии корхонахои истех
солии кишварро тавассути барномахои рушди сохаи
саноат шарху тавзех намоед.
5. Тацрибаи хориции ташаккул ва самаранок истифода
намудани хайати кормандон ба тарацциёти саноатй
Тоцикистон чй пайомадхои навро ворид карда метавонад?
198
<). Хосилнокии мехнат чист ва он аз руи кадом нишондихан
дахои щтисодй хисоб карда мешавад?
7. Хосилнокии мехнат, ба андешаи Шумо, бо кадом тарзу
усулхои ицтисодй чен карда мешавад?
N. Усули омилй ва вохиди ченаки сатхи х°силнокй дар
корхонахои истехсолй чиро ифода менамоянд?
9. Назарияхои муосир ва моделхои (амсилахои) х авасманд-
гардонии фаъолияти мехнатиро шарху тавзех дщед.
10. Ба фикри Шумо, мсщсад ва вазифахои накшагирии кадрхои
корхона чист? Талабот ба шумораи кормандони корхонаро
барои соли оянда аз руи касбу пеша чй тавр хисоб
мекунанд?
199
МАВЗУИ 14.
МУЗДИ МЕХНАТ ДАР К О Р Х О Н Л \О И ИСТЕХСОЛЙ
14.1.Мох,ият, мазмун ва принсипхои асосии музди мехнат.

14.2.Ташкили музди мехнат.
14.3.Накшагирии фонди музди -мехнати кормандони
корхонахои истехсолй.
14.1.Мохият, мазмун ва принсипхои асосии

музди мехнат
Музди мехнат шакли ангезаи кор ё пардохти пул бар

ивази микдор ва сифати мехнати сарфшуда ва омили
мухими идоракунй мебошад. Инчунин барои баланд
бардоштани натичаи фаъолияти мехнатии кормандони
корхона буда, вазифаи таъмини раванди такрористехсоли
Кувваи кориро ба зимма дорад. .Аз назари дигар, музди
мехнат - ифодаи пулии мехнати хар як корманди корхона
дар вохиди муайяни вакт (соат, бает, руз, мох, сол). Бояд
хотирасон кард, ки баланд шудани самараи фаъолияти
хочагии корхона, аз чумла афзоиши устувор ва бемайлони
хосилнокии мехнат бидуни ташкили дуруст ва окилонаи
музди мехнати кормандон гайриимкон аст.
Хавасмандгардонй ба натичаи мехнати кормандон дар
шакли музди мехнати асосй, мукофотпулй, ёрдампулихои
гуногун, додани нафака, иловапулй барои корхои нисбатан
вазнин ва г. сурат мегирад.
Музди мехнат дар корхонахо ба татбики амалии
принсипхои поягй такя мекунад. Ин принсипхо иборатанд
аз: ракобаттавонии шакл ва низомхои хавасмандгардонии
мехнат; ба инобат гирифтани андозаи хадди акали музди
мехнат; таъмини хифзи ичтимоии кормандон ва кафолати
он; тафрикабандии музди мехнат дар вобастагй аз тахассус-
нокии кормандон, шароити корй, мехнати чисмонй ва
фикрй, мансубияти корхона ба ин ё он сохаи иктисод;
зарурати сол то сол зиёд намудани андозаи музди мехнат;
афзалияти суръати болоравии хосилнокии мехнат нисбат ба
200
суръати тагйирёбии музди миёнаи мехнат ба як нафар
корманди корхона.
Ба сатхи умумии музди мехнати корхона омилхои
мухталифи зерин таъсир мерасонанд:
S натичаи фаъолияти хочагидории корхона, сатхи
фоиданокии он;
•S сабади истеъмоли дар кишвар;
•S сиёсати ичтимоии давлат ва сиёсати кадрии корхона;
■/ сатхи бекорй дар минтака, вилоят, дар байни корман-
дони ихтисосхои гуногун;
•S муносибати иттифокхои касаба, ракибон, тахвилга-
рони ашёи хом, бонкхо ва идорахои дахлдори давлат;
■S сиёсати дохила ва берунаи корхона дар мухити бозорй,
корхона ва холати робита бо чомеа ва г.
Идоракунии музди мехнат дар корхона имкон медихад,
ки кормандонро ба натичаи мехнаташон хавасманд намояд.
Идоракунии максадноки музди мехнат дар корхона талаб
менамояд, ки халли масъалахоии зерин сари вакт, пай дар
пай ва бо рохи комплексй гузаронида шавад:
- ташаккули фонди музди мехнат;
- меъёргирии мехнат;
- мукаррар намудани низоми тарифй;
- муайян кардани тарзу услуб, тартиботи хисоб ва
тахлили холати ташкили музди мехнати кормандон дар
корхона.
Музди кор ё мехнат - мачмуи воситахои пулй мебошад,
ки бар ивази микдор ва сифати кори анчомёфта дар
муддати муайяни вакт (соат, руз, мох, сол) ба кормандон
пардохта мешавад. Ин нишондихандаи иктисодй чузъи
таркибии арзиши аслии махсулот аст.
Ду намуди музди мехнат: номиналй (исмй) ва реалй
(хакикй)-ро аз хамдигар фарк бояд кард.
Музди кори номиналй - ин хамаи пулест, ки ба корманд
бар ивази кори ичрокардааш хисоб карда мешавад.
Музди кори реалй бошад - ин маблагест, ки корманд
вокеан бо назардошти сатхи чории нархи мол ва тарифхо
дар бозор дар даст дорад ва онро барои бехдошти зинда-
201
гониаш сарф мекунад. Гароншавии нархи мол музди мехт^
ти исмии кормандро хамеша паст мекунад.
Меъёргирии мехнат имконият медихад сифати кор м
хиссаи инфиродии корманд дар натичаи фаъолияти умумии
корхона дуруст хисоб ва дар заминаи илмй татбик ва риом
гардад.
Муайян кардани чузъхои таркибии низоми тарифЯ,
аник чен кардани натичахои мухталифу мушаххаси кор,
супориши накшаи нишондихандахои мехнатй ва музди
мехнат ба назар гирифта шавад.
Низоми тарифй хамчун асосй ташкили музди мехшп
дар корхона таркиби ба худ хос дорад:
• сеткаи тарифй, ки он музди мехнати тафрикавй буда, аз
руи дарачанокии кор ва тобеъияти сохавии корхони
мукаррар карда мешавад;
• андозаи мутлаки маоши вазифагй дар як мох бо хисоби
сомонй вобаста ба сатхи ихтисоснокй, категорияи касбЬ
ва г. муайян мегардад
• маълумотномаи тарифию тахассуснокй, намудхои гуно-
гуни корхо ба гурухдо аз руи мураккабии ин ё он
намуди кор фарк мекунад;
• зарибхои нохиявии музди кор, ки фаркияти арзиши
зиндагиро дар шароитхои мухталифи табиию иклимии
(минакахо)-и чумхурй чуброн менамояд;
• иловапулихо ба ставкаи тарифй ва дастмузди изофн
барои хамкори ивазкунандаи корманди гоиб, васеъ-
шавии худуди хизматрасонй, корхои берун аз меъёри
таквимй, корхо дар рузхои ид ва истирохат, корхои
вазнину зарарнок дар басти дувуму сеюми корй ва f .
Шаклхои мехнат ва низоми хавасмандгардонии онхо
дар алокамандй бо сатхи музди мехнат, микдору сифати
кор, бо тартиби дар кишвар, соха ва корхона амалкунанда,
шароити ташкили истехсолот ва натичахои мехнати кор
мандони касбу пешаи гуногун мукаррар карда мешавад.
202
14.2. Ташкили музди мехнат
Музди мехнат - ин як кисми даромади миллй аст, ки

асосан дар шакли пул ва дар асосй шартномаи байни
корхона (корфармо) ва корманд (ичрокунанда) ба тасвиб
расида, барои ичрои кори мушаххас дар вакти муайян,
масалан мох ва сол бо нишондоди риояи ухдадорих,ои
тарафайн, ба корманд пардохта мешавад.
Музди мехнати кормандон дар корхона ду шакли
асосй дорад: вацтбайъ ва корбайъ, ки хар кадоми онхо боз
дорой низоми хавасмандгардонй мебошад.
Музди мехнати вактбайъ, ки натичахои корро бояд
дуруст ба эътибор гирад, одатан барои хамон гурухи
кормандони корхона метавонад истифода шавад, ки агар
сарфи микдори мехнати онхо бо хисоби меъёри вакт (руз ва
соат) андоза гардад. Бо ин маъно рохбарони корхона,
мутахассисон ва хизматчиён ХУКУК доранд, аз намуди музди
мехнати зикршуда бахра бардоранд.
Музди мехнати корбайъ метавонад, одй, мураккаб, бо
гахассуснокии сатхи паст ва баланд бошад, ки тавассути
низоми тарифй бояд тафрикабандй шавад.
Шарти мууими татбики амалии музди мехнати кор
байъ мавчудияти нишондихандаи микдории корхои ичро-
ша ванда, яъне имконияти афзоиши хачм ва фуруши махсу
лот, маблаги фоида, сифати махсулот ва дигар омилхои
мусбат ба хисоб меравад. Ин шакли музди мехнат талаб
менамояд, ки меъёрхои асоснокшудаи истехсол ва фуруши
махсулот, риояи катъии интизоми мехнат ва баланд бар-
доштани сифати махсулоту хизматхо таъмин карда шавад.
Музди мехнати кормандони дастгохи идораи корхона
дар асосй зернамуди музди мехнати вактбайи одй, бо рохи
зарб намудани арзиши тарифии яксоата (якруза)-и корман-
ди дорой дарачаи тахассуснокии муайян (масалан, иктисод-
дони дарачаи -1) ба вакти сарф кардаи у бо хисоби соат ё
рузи корй дар як мох баробар аст:
М м .к Ас X В к с
203
дар ин чо,
Мм.к - музди мехнати яксоата (ё якруза)-и корманд, сомонй
ва дирам;
Ас арзиши тарифии яксоата (якруза)-и корманд, сомонй
ва дирам;
Вк.с - сарфи вакти корманд дар давраи муайян (бо хисоби
руз ё рузи корй).
Дар шароити амали муносибатхои бозорй музди мехнат
метавонад бидуни низоми тарифй хам ташкил гардад.
Тибки ин тартибот музди мехнати корманд дар асоси
шартномаи инфиродй байни рохбари аввали корхона ва
корманд-мутахассис бо инобат гирифтани натичаи ичрои
хачми кор бо хисоби сомонй ва ^иссаи пардохти музди
мехнат аз ин хачм бо хисоби фоиз, муайян карда мешавад
Мохияти ташкили музди мехнати вактбайъ аз он ибрат
аст, ки кормандон мохонаи вазифагй мегиранд ва ин дар
асоси низоми тарифию имкониятхои корхона пешакй
тархрезй гардидааст. Музди мехнат аз тахассуси корманд,
собикаи корй, малака ва тачрибаи корй, инчунин хачм ва
микёси корхона вобаста аст.
Мохияти ташкили музди мехнати корбайъ дар он
ифода меёбад, ки маблаги хисоби дастмузд дар асоси
микдори муайяни истехсоли махсулот ва арзиши музди кор
(рассенка) хисоб карда мешавад. Дар ин холат андозаи
рассенкаро ин тавр мукаррар мекунанд:
Андозаи музди мехнати корманд (рассенка) = Маблаги

тарифии музди мехнати корманд дар як мох, сомонй :
Х,ачми накшавии истехсоли махсулот дар ин муддат,
сомонй
Андозаи тарифиро барои як соат бо рохи таксим

намудани музди мехнати коргар дар як мох (сомонй) ба
меъёри ба накша гирифташудаи истехсоли махсулот дар як
мох ёфта мешавад.
Меъёри истехсоли махсулот дар як соат низ хамчун
таносуб дар байни меъёри истехсоли махсулоти корманд ба
хосилнокии мехнати накшавй баробар аст.
Татбики амалии ин шакли музди мехнат дар корхонаи
истехсолй бештар барои коргарон хеле муфид аст, зеро
онхоро барои ба даст овардани хосилнокии баланди мехнат
бевосита хавасманд мегардонад.
Истифодаи ин ё он шакли музди мехнат аз майлу
хохиши коргарон ва худи рохбарияти корхона вобаста
мебошад. Х,аР як корхона имруз хукук дорад, ки шакли
музди мехнатро мустакилона интихоб намояд.
Ш аклхои музди мехнати вактбайъ ва корбайъ метаво-
над хамчунин системаи хавасмандгардонии мехнати пур-
махсули кормандонро дар амал чорй намояд.
Музди мехнати вактбайъ-мукофотй ба корманд дар
баробари пардохт кардани андозаи муайяни маош хангоми
ичрои пурраи кор дар давраи хисоботй (чамъбасти мох, се
мох, сол) аз хисоби харочоти истехсолот ба таври илова
мукофотпулй аз ду сарчашма: а) аз хисоби музди мехнат ва
б) аз хисоби фоида дода мешавад.
Х,ар як корхона хукук дорад мукофотпулиро дар асосй
низомномае, ки онро бо карори муштараки мачлиси кол-
лективи мехнатй ва иттифоки касабаи кормандон кабул
кардааст, бо назардошти хусусиятхои худаш ба рох монад.
Тавре тачрибаи хочагидорй нишон медихад, як кисми
корхонахо тартиботеро риоя мекунанд, ки мутобики он
мукофотпулй танхо дар холати пурра ичро кардани накшаи
истехсоли махсулот (кору хизматхо) ва фоида ба кормандон
ичозат дода мешавад. Д ар акси хол мукофотпулй дода
намешавад, ки мантики иктисодй дорад.
Умуман муайян ва пардохти мукофотпулй бояд дар
навбати аввал сахми коргарро дар пешрафти кори мушах-
хас ва фаъолияти самарабахши корхона ба назар гирад.
Музди мехнати корбайъ хам истифодаи низоми
хавасманкуниро пешбинй менамояд. Д ар ин маврид, агар
коргар накшаи инфиродии истехсоли махсулотро то
андозаи 100 фоиз ичро намояд, он гох у хукук дорад, ки
205
музди мехдатро аз руи рассенка ё нархи барои у ё гурухи
коргарон муайяншуда ба даст орад. Агар коргар хачми
истехсоли махсулотро аз меъёр барзиёд ичро кунад, пас у
метавонад музди мехнати бештарро, ки дар асоси рассещйш
сатхаш баландтар сохиб шавад ва боз ба гирифтаии
мукофотпулй дар заминаи мехнати пурмахсул ва босифат
сарфароз гардад.
14.3. Накшагирии музди мехнати кормандони

корхонахои истехсолй
Фонди музди мехнати накшавии кормандонро дар

корхона бо услубхои гуногун хисоб мекунанд:
услуби якум, бо назардошти шумораи кормандон iui
музди миёнаи мехнат дар соли оянда;'
услуби дуюм, бо истифодаи фонди музди мехнат дар
соли гузашта ва хосили зарби афзоиши хачми истехсоли
махсулот бо нарххои мукоисашаванда (фоиз) ва афзоиши
музди мехнати кормандон дар соли накшавй, фоиз.
Мутобики услуби якум фонди музди мехнат хамчун
хосили зарби шумораи кормандон дар соли оянда ба музди
миёнаи мехнат ба як нафари онхо дар соли накшавй тарики
формула муайян карда мешавад:
Ф м .м .н акш авй “ Ш к X
дар ин чо,
- фонди музди мехнат дар соли оянда, сомонй;
Ф м .м .н акш авй
Ш к - шумораи кормандон дар соли оянда, нафар;
1 М м . м - музди миёнаи мехнати кормандон дар соли оянда,
сомонй.
Услуби дуюми хисоб намудани фонди музди мехнат дар
соли оянда формулаи махсус дорад:
Ф м .м .н акш авй — [ (Ф м .м .г X (А х .и .м X А ф .м .м ) • 1 0 0 ] ,
дар ин чо,
206
Фм.мл- - фонди музди мех,нати кормандон дар соли гузашта,
сомонй;
Л*.и.м- афзоиши хачми истехсоли махсулот бо нарххои
мукоисашаванда дар соли оянда, фоиз.
Л ф .м.м - афзоиши фонди музди мехнати кормандон дар соли
накшавй фоиз;
Ш умораи кормандон дар соли оянда тарики таксим
кардани хачми умумии истехсоли махсулот (хазор сомонй)
Г>а хосилнокии мехнати кормандон (хазор сомонй) дар ин
давра муайян карда мешавад.
Музди миёнаи мехнати кормандон баробар аст ба
хосили таксими фонди музди мехнат (сомонй) дар соли
накшавй ба шумораи кормандон дар соли оянда, нафар.
Дар корхонаи истехсолй хуччати дорой ахамияти
махсус - чадвали вазифавии кормандон бо нишондоди хар
як мансаб, андозаи музди мехнат дар як мох барои хар як
карманди рохбарикунанда, мутахассисон ва хизматчиён,
кормандони ёрирасон барои соли оянда бояд тахия ва
асоснок карда шавад. Дар поён чадвали вазифавии хисоби
фонди музди мехнати кормандони ЧДМ М «Гули кухсор»
Парой соли оянда, бо хисоби сомонй оварда шудааст (чадв.
14.1).
Чадвали 14.1
Чадвали вазифавии кормандони ЧДМ М
«Гули кухсор» барои соли оянда ___________
иками Номгуй Музди Шумораи Музди мехнат
«|>гибй вазифахо мехнат кормандон, дар як сол,
дар як нафар сомонй
мох, (сатри 3 х
сомонй сатри 4 х 12
мох)
1 2 3 4 5
1 Директор 1800 1 21600
2 Муовини директор 1500 1 18000
3 Сармухосиб 1500 1 18000
4 Сариктисоддон 1500 1 18000
5 Мухосиби дарачаи 1 1200 2 28800
6 Мухосиби дарачаи 2 1000 1 12000
7 Х укукш инос 1100 1 13200
im
1 2 3 4 5
8 Мухосиб - технолог 1300 1 15600
9 Мудири шуъбаи 1200 1 14400
кадрхо
10 Мудири анбор 900 1 10800
11 Мудири шуъбаи таъ- 1200 1 14400
минот
12 Мудирони сеххо 700 3 25200
13 Хазинадор 600 1 7200
14 Посбон 500 2 12000
15 Котиб 600 1 7200
16 Коргарони дарачаи 500 5 30000
тахассусашон 3
тахассусашон 5 *

20 Ронанда 800 1 9600
21 Фаррош 500 2 12000
Чамъ: X 35 372000
Тавре каблан ишора намудем, х,исоби эхтиёчи умумии

кормандон бо рохи таксим кардани хачми фуруши махсу
лоти корхона бар бузургии хосилнокии мехнати кормандон
амалй мегардад.
Хрсилнокии мехнатро дар навбати худ хамчун тано
суби хачми накшавии фуруши махсулот бар шумораи
накшавии кормандони корхона мукаррар бояд кард.
Фонди музди мехнаг дар корхона барои соли оянда на
танхо ба таври умумй, балки аз руи вазифахои касбу хунари
алохида, гурухи муайяни кормандон (истехсолию саноатй,
рохбарон, мутахассисон, коргарони ёрирасон, кадрхои
сеххо ва г.) бо назардошти шаклу намудхои музди мехнат,
системаи хавасмандгардонии натичаи мехнат, низоми тари
фй, маълумотномаи тахассусию тарифй, зарибхо барои
баланд бардоштани музди мехнати кормандон ва г. омил
хои иктисодй, ичтимой, табий аз назари иктисодй асоснок
208
Саволу cynopuuixô барои такрор:
1. Назарияхои муосир ва моделхои (амсилахгои) уавасмапд-

гардонии фаъолияти меунатиро маънидод намоед.
2. А состой хуцуцй-меъёрии ташкили музди мехнати кор-
мандони корхона гуфта одатан чиро бештар дар назар
доранд?
3. Шакл ва намуд.\ои музди меунатро дар корхонахои
истехсолй номбар кунед ва маънои щтисодии хар яки онро
дар мисолхои мушаххас баён намоед?
4.Сарчашмахои асосии пардохти низоми мукофотпулй ба
кормандони маъмурй ва ассГсии корхонахои саноатии
Точикистон кадом нишондихандахои мухими иктисодй ба
Хисоб мераванд?
5.Шартхо ва роху усулхои хисобу китоби мукофотпулиро
дар корхонахои истехсолии кишвар нишон ва тавзех дщед.
6.Низомномаи пардохти мукофотпулии кормандони корхона
хои сохаи саноатиро кадом сохтори идоракунии корхона ё
ташкилот тахия мекунад ва онро дар амалия татбщ
менамояд?
1.Низоми музди мехнати корбайъро дар мисоли корхонаи
истехсолй шарх дихед ва барои кадом касбу кор пешбинй
шудааст?
8. Низоми музди мехнати вацтбайъ чист ва онро дар кадом
маврид истифода бур дан ба мак,сад мувофик, аст?
9. Тартиботи накшагирии фонди музди мехнати кормандони
корхонаро барои давраи оянда (сол) накл ва асоснок намоед.
10. Хадди ак,али музди мехнатро чаро махз Хукумати
Чумхурии Точикистон муайян мекунад?
209
МАВЗУИ 15.
ТАШКИЛИ РАВАНДИ ИСТЕХСОЛОТ
ДАР КОРХОНА
15.1.Ташкили раванди истехсолот: ма'фхум ва тавсифи он.

15.2.Шаклу навъхои ташкили истехсолот.
15.3.Усул ва меъёрхои ташкили истехсолот.
15.4.Сикли истехсолй.
15.1. Ташкили раванди истехсолот: мафхум

ва тавсифи он
Барои муваффакона идора намудани раванди истехсоли

махсулот дар сатхи корхона ташкили окилонаи сохтори
истехсолот ва чузъхои асосии он: сеххо, китъахо ва чойхои
корй бенихоят зарур мебошанд. Дар бастагй бо ин шарти
мухим, фаъолияти корхона хамзамон бо ташкили раванди
истехсолот ва кисматхои ал охи дай он, амалиёти технологй
ва сикли истехсолй алокамандии доимй дорад.
Чараёни истехсолот дар корхонахои саноатй, ин пеш
аз хама аз мачмуи амалиёти технологй бевосита барои
тайёр ва тавлиди махсулот иборат буда, тавассути раванд-
хои гуногуни ёрирасону хизматрасонй, фаъолияти бомаром
ва муназзами амалиёти асосй амалй карда мешавад.
Амалиёт - кисми таркибии чараёни истехсолот буда,
ичрои кору фаъолият дар як чойи кор ё худ якчанд харакат-
хоро дар як объекти истехсолй (машгулият бо олотхо, кисм-
хои эхтиётй, ашёи хом, махсулот ва г.), ки аз чониби як ё
якчанд коргарон ба рох монда шудааст, меноманд.
Аз ин хотир раванди истехсолот бо назардошти
аломатхои гуногун ба навъхо чудо мешавад (ниг. ба чадв.
15.1).
210
Таснифи аломатхо ва навъи чараёни истехсолй
Таснифи аломат Н авъи равандхои истехсолй
1. Накши тавлиди махсулот ва • асосй;
хизмат • ёрирасон;
• хизматрасонй.
2. Тавсифи истехсолот • одй;
• мураккаб.
3. Даврахои истехсол • истехсоли махсулоти тайёр;
• истехсоли коркард;
• истехсолоти тавлидй.
4. Сатхи муназзамй • муназзамй пурра;
• номуназзам.
5. Сатхи таъминоти техникй • дастй;
• кисман механиконидашуда;
• механиконишуда;
• автомата.
6. Хусусиятхои истифодаи • дастгохй (агрегатй);
тачхизот • дискретй (дастгоххои махсус
бо иштироки коргар)
Навъи истехолоти асосй - ин чунин чараёни истехсолие

мебошад, ки тавассути он ашёи хом ва мавод ба махсулоти
тайёр мубаддал гардонида мешаванд.
Навъи истехсолоти ёрирасон - ин раванди мустакил ва
таркибсози истехсолй буда, бевосита сохтори корхонаро
мукаммал мегардонад. Он бавижа ба истехсоли махсулот ва
хизматрасонии истехсолоти асосй хеле зарур мебошад. Ба
таркиби он: раванди тайёр намудани асбобу ускунахо ва
таъмини лавозимоти технологй, кисмхои эхтиётй, таъмиру
тармими тачхизот ва г. дохил мешаванд.
Навъи раванд^ои истехсолоти хизматрасонй - он бево
сита ба чараёни истехсолоти асосй узван алокаманд буда, бе
пайвастагии якдигар вучуд надоранд. Вазифаи мухими он -
таъмини муттасили кору фаъолияти хамаи бахшхои кор
хона ба хисоб меравад. Ба он наклиёти дохилй ва берунии
коргоххо, чобачогузорй ва нигохдории ресурсхои моддй-
техникй ва F. марбут мебошанд.
211
Мисоли равшани раванди одй - истехсоли хишт, раванди
синтетикй - ба даст овардани пулод, раванди аналитищ
бошад - истихроч ва коркарди наф г ба шумор меравад.
Раванди истехсоли махсулоти тайёр - ин табдил додани
ашёи хом ва маводи зарурй ба шаклу андозаи шабох<ч
доштаи махсулоти тайёр мебошад. Дар сохаи мошинсозй
истехсолоти хулабарорй, дар истехсолоти дузандагй ■
таррохии матоъ (чеварй) ва чараёнхои дигар ба шумор
мераванд.
Раванди истехсолоти коркард - чунин чараёнест, ки
бевосита ашёву лавозимоти тайёркардангударо ба олотхои
тайёр (ба мисли коркарди механиконидашуда, галваникЙ,
дузандагй ва г.) мубаддал месозад.
Раванди истехсолоти тавлидй (насби цисмхои эхти-
ётй)- хамчун чараёни истехсол барои тавлиди махсулоти
тайёр, насби кисмхои чудогонаи мошин (насби пурраи
кисмхои эхтиётй, коркарди гармию бугй ва г.).
Раванди истехсолоти номуназзам - мавчудияти танаф
фус ё тавакдуф дар тавлидоти махсулот, кору хизматрн
сонии тачхозот бе таъсиррасонй ба сифати он дар назар
дошта мешавад.
Раванди истехсолоти муназзам - ин татбикд амалии
бевоситаи кору фаъолияти муназзамест, ки имконияти
болоравии сифати махсулот ва ба холати хуби кори
тачхизот мусоидат мекунад.
Раванди истехсолоти дастии сатхи таъминоти тех
ники - ин чараёни кору фаъолияте, ки бе иштироки мошин-
олоту механизмхо ичро гардида, фахмида мешавад. К^исман
механиконидашуда - ин равандй ивазкунии мехнати дастй
бо мошин, барои ичрои амалиёти асосии чудогона.
Механиконй - комплексй - ин раванди мавчудияти низомхои
алокаманди мошину механизмхо, ки ичрои хамаи амалиёти
истехсолиро бе иштироки мехнати дастй, ба истиснои
амалиёти идораи мошину механизмхо таъмин менамояд.
Раванди автоматикунонй - таъмини ичрои хамаи амалиёти
чараёни истехсолй дар якчоягй бо идоракунии мошину
механизмхо бе иштироки бевоситаи корманд.
212
Раванди истехсолоти дастгохй (агрегаты) - татбики
нмалии корхо бо тачхизот ва бе ширкати мехнати коргар
ичрошуда.
Раванди истехсолоти дискретй бошад - амал дар даст-
гоххои алохида бо иштироки бевоситаи коргар.
Таснифоти равандхои истехсолоти мазкур, барои тах-
лил ва тахияи сохтори корхона, накднагирии фаъолияти он,
цустучуи имкониятхои афзоиши самаранокии истехсолот
бенихоят зарур мебошад.
Зери мафхуми таркиби истехсолии корхона одатан бо
хам пайвандии фаъолияти сеххо, китъахо ва вохидхои
дохилй дар чараёни истехсоли махсулот фахмида мешавад.
1икр бояд кард, ки сохтори истехсолй бо нишондихандахои
иктисодии корхона, ба монанди хачми истехсол ва сифати
махсулот, хосилнокии мехнат, харочоти истехсолот ва
самаранокии истифодаи ресурсхои иктисодй, фоида ва
фоиданокй таъсир мерасонад.
Сеххо, китъахо ва чойхои корй чузъхои мухими сохтори
истехсолй ба шумор мераванд.
Сех - вохиди асосии истехсолии корхонаи бузург буда,
дар истехсолот накши мухим мебозад. К^итъахо бошанд, дар
навбати худ ба сеххо мансубият дошта, накши иловагй -
хизматрасониро ичро мекунанд.
Чойхои корй - унсури сохтори истехсолй буда, барои
нешбурди фаъолияти корй дар хайати як ё якчанд нафар
коргар ва барои ичрои ягон амалиёти алохида бо назар
дошти таъмини шароити корй таъсис дода мешаванд.
Раванди истехсолй - ин мачмуи амалиёти максадноки
кормандони корхона мебошад, ки табдилёбии ашёи хом ва
мавод ба махсулоти тайёр ва хизматхоро мефахмонад.
15.2. Шаклу навьхои ташкили истехсолот
Ба шаклхои мухими ташкили истехсолот тамаркуз,

махсусгардонй, стандартонй, кооперативонй (хамкорй) ва
якцоя кардан дохил мешаванд.
Тамаркуз - ин чараёни дар як ч,о мутамарказонидани
истехсоли мах,сулоти корхона ва бахшхои истехсолии
алохидаи он ба шумор меравад.
Сатхи тамаркуз дар навбати аввал аз вохиди иктидори
ягонаи мошин, дастгох, асбобу ускуна, хаттй технологи, 1
микдори тачдизоти якхела, андоза ва ададхои истехсолоти
якмаромаи технологй иборат мебошад. Барои муайян
кардани сатхи тамаркуз, пеш аз хама, нишондщандаЯр
у;ац.ми истехсол, шумораи кормандон ва дар со%ау;ои дигари
щтисоди миллии кишвар арзиши фондхои асосй мавриди
истифода карор дода шудааст.
Вобаста аз сатхи тамаркуз корхона, коргох ва бахшхои
алохидаи он ба корхонахои калон, миёна ва хурд таксим
карда мешаванд. Тамоюли рушди тамаркуз дар шароити
иктисоди бозорй ба афзоиши вазни киёсии корхонахои
хурд, устуворгардонии бозори истеъмолй, бартараф наму- 1
дани инхисорият, бунёди ракобати солим, ташкили чойхои
кории иловагй, чорй намудани дастовардхои пешкадами
илмй-техникй, халлу фасли масъалахои мубрами мухити ]
зист мусоидат мекунад.
Махсусгардонй - ин дар сатхи корхона ва бахшхои
чудогонаи истехсолии он мутамарказонидани тавлидоти
махсулоти якхела, якнавохт ё ичрои даврахои алохидаи ]
равандхои технологиро меноманд.
Вокеан, дар амалияи хочагидории навин, махсус- |
гардонй аз се кисмат: махсусгардонии технологй, предметй
ва кисмхои эхтиётй иборат аст. Мисоли равшани махсус
гардонии технологй, ин пеш аз хама мустакилияти томи
корхона, коргох ва бахшхои алохидаи он дар ичрои
амалиёти чудогона ё худ силсилаи истехсолот ба шумор
рафта дар сохаи саноатй бафандагй: корхонахои ресандагй, j
дузандагй, бофандагй ва рангубордихй. дар сохаи машина-
созй бошад: коргоххои хулагарй, галваникй, механики, ]
васлгарй ва г.-ро дарбаргиранда, накши муассир доранд.
Махсусгардонии предметй - ин истехсоли номгуи J
муайяни махсулоти тайёр - мотосикл, велосипед, автомо- j
билхо ва г. дар сатхи корхонахо дар назар дошта шудааст.
214
Махсусгардонии кцсмх^ои э\mucmu, як чузъи таркибии
махсусгардонии предмета буда, ба истехсоли кисмхои эхти-
с гии чудогона: мухарик, очор, мурват, халкдхои флузотию
пластмассй, чарххо ва г. асосёфта мебошанд. Дар амалияи
фаъолияти корхонахо баъзан холатхои хамкорию хамоханг-
созии хамаи шаклхои махсусгардонй: коргох ва бахшхои
махсулоттайёркунй, ки бо аломати технологи бунёд шуда
анд, коркард - аз руи кисмхои эхтиётй ва васлкунй - аз руи
махсусгардонии предмета бештар чой доранд.
Заминаи асосии афзоиши сатхи махсусгардонй, пеш аз
хама, равандхои стандартонй ва ба навъхо чудо намудани
он ба хисоб меравад.
Стандартонй - ин катъиян мукаррар намудани номгуи
меъёрхои сифат, шакл ва андозаи мошинолот ва кисмхои
)\тиётй, махсулоти тайёр мебошад. Он барои махдуд
намудани фехристи махсулоти истехсолй ва афзоиши
худудхои истехсолоти он заминаи муфид фарохам меорад.
Ко oneрати в они (х,амкорй) - ин робитаи тавлидотии
корхона, коргох, бахшхо буда, дар истехсоли махсулот,
хамкории бевоситаи муштаракона доштаро меноманд.
Якцоя кардан (х,амцоякорй) - ин дар сатхи як корхона
якчоя намудани равандхои истехсолот, баъзан корхонахои
гуногунсоха, ки бо якдигар алокамандии зич доранд, накши
калонро мебозад.
Нишондихандахое, ки сатхи якчоя карданро пурра
тавсиф менамоянд инхоянд: микдор ва арзиши махсулоти
корхона, ки аз хисоби коркарди ашёи хоми асосй ба даст
оварда шудааст; вазни киёсии ашёи хом ва махсулоти
нимтайёре, ки дар натичаи коркард минбаъд ба махсулоти
зарурии дигар табдил дода мешавад (мисол, табдил ёфтани
як сикли пурра: аз чуян, пулод, охан то ба прокат иборат
мебошад), хиссаи махсулоти иловагй дар хачми умумии
махсулоти корхона ва г.
Имконияти инкишофи махсусгардонй ва коопера-
тивонй, сатхи харочоти истехсолот ва нишондихандахои
истифодабарии мехнати зинда ва тачдизот дар бештари
215
мавриддо аз бунёди навъхои ташкили истехсолот вобаста-
гии ногусастаий дорад.
Навънокии истехсолот аслан аз хисоби сатхи махсус-
гардонии чойх,ои корй, алокамандии шаклу амалиёти
гуногун дар фазо ва вак;т, мураккабй ва устувории номгрп
мах,сулот, андозаи хачми истехсолот, муайян карда мешавад
Имруз дар фаъолияти истехсолоти моддии кишвар, се
навъи ташкили истехсолот: истехсолоти оммавй, чудогона
ва фардй дида мешавад. Дар навбати худ, вобаста ба хачми
истехсоли махсулот онхо фарк мекунанд.
Махаки асосии муайянкунандаи ин ё он навъи таш
кили ист&хсолот аз микдори амалиёти дар тачхизот ичро
гардида вобастагй дорад.
Тавсифи киёсии навъхои ташкили истехсолот дар
(чадв. 15.2) оварда шудааст.
Чадвали 15.2
Нишондихандахо ва навъхои ташкили истехсолот
Навъхои ташкили истехсолот
Ниш оидиханда
оммави худуди чудогона Фардй
1 2 3 4
1. Номгуй НОЧИЗ махдуд Васеъ
махсулот
ба хар як чойи ба хар як чойи корй амалиёт ба
2. Махсусгар- корй як давра ба давра чойи корй
донии чойхои амалиёти амалиёти муайян карда
корй доимй муайян такрорёбанда намешавад
карда мешавад муайян карда
мешавад
3. Навъи махсусгардонида махсусгардонидашу умумй
тачхизот шуда да ва умумй
4. Тавсифи устувор, давра ба давра доимо
раванди бетагйир тагйирёбанда тагйирёбанда
истехсолй
5. Намуди хара- пайдарпай баробар, пайи хам пайи хам
кати ашёхои
мехнат аз як
амалиёт ба
амалиёти дигар
216
fi Х,пссаи паст миена оли
мох,нати дастй
7. Х,осилнокии баланд миена паст
мохнат ______
К. Арзиши аслии паст миена баланд
нк вох,иди мах,-
сулот
Ч. Сатхд истифо- баланд миена паст
1.1И тачхизот
10. Давомнокии хурд миена зиед
силсилаи
истех,солот
11. Ба эх,тиёчоти кучак миена баланд
истеъмолгарон
мувофик,_______
Аз нигохд иктисодй навъи аз хама самарабахш ташкили

истехсолоти оммавй ба хисоб меравад. Вале дар шароити
ривочу равнакёбии муносибатхои бозорй хавфу хатари
муфлисшавй ва дигар омилхои монеъшаванда ва тахдид-
кунанда ба рушду инкишофи истехсолоти моддй зарурати
васеъгардонии номгуи махсулоти истехсолй ва афзуншавии
сохаи навъи ташкили чудогонаро ба миён меорад. Тачрибаи
пешкадами кишвархои пешрафтаи чдхон исботи ин
гуфтахоянд. Ташаббускори ин самти фаъолият Япония
мебошад. Дар ин чода Япония фаъолияти беназир дар
гузашти корхонаву корпорасияхои азими он ба истехсоли
номгуи васеъ ва чудогона тавассути корбурди низоми
зудбадали истехсолй мисоли амик шуда метавоиад.
15.3.Усул ва меъёрхои ташкили истехсолот
Дар фаъолияти корхонахои саноатии кишвар аз се усули

ташкили истехсолот: умумй, махсуси хаттй ва ягона истифода
менамоянд.
Усули умумй - ё истехсоли махсулот бо мачмуи хаттй
омилхои зеринро пурра тачассум менамояд:
• ба таври амик чудо намудани амалиёт дар чараёни
истехсолот;
217
• махсусгардонии мушаххаси ч;ойх,ои корй хднгоми ичроЩ
амалиёти муайяну сах,ех,;
• ичрои хатмии амалиёт дар хамаи чойхои корй;
• чойгиркунии тачдизот бевосита дар давраи авчи
инкишофи раванди технолога;
• сатхи баланди пайдарпайии чараёни истехсолот, ки По
таъмини баробарй ё маротибагии амалиёти андухиро ба миён
меорад.
Дар саноат усули умумии ташкили истехсолот хело
гуногунчанбаъ мебошад.
Самаранокии щтисодии усули умумй бевосита сатхи
таъмини фаъолияти кулли принсипхои ташкили истехсолот
махсусгардонй, пайдарпайй, мутаносибй, баробарй, сахехии
бевоситаро таъмин менамояд (чадв.15.3).
Самаранокии усули умумй дар холатхои зерин метавонад
ба миён ояд:
- афзоиши бемайлони хосилнокии мехнат аз хисоби кам
кардани бекористи хангоми истехсоли махсулот, механико-
нии чараёни истехсолот, махсусгардонии чойхои корй ва f .; '
- суръатфизоии гирдгардиши фондхои гардон бо рохи кам
кардани силсилаи коркард;
- арзон намудани арзиши аслии махсулот.
Таснифи аломатхо ва намудхои истехсоли махсулот
бо усули умумй
Таснифи алом ат Усули ташкили истехсолот
1. Номгуи махсулоти •доимй - хаттй - барои як навъи
коркардшаванда (микдори ашё;
объектхое, ки барои хатти •доимй - хаттй - барои якчанд
истехсолй чудо карда меша навъи ашё;
ванд) •тагйирёбанда - хаттй;
•гурухй - бисёрашёй.
2. Сатхи пайдарпайии
•пайдарпайй бо назми мукаррар-
чараёни истехсолот
кардашуда;
•пайдарпайй бо назми озод;
• номуназзамй.
•м еханиконй;
218
3. Сатхи механикони ва •механикони - комплексй;
а втоматикунони •автоматикунонй;
• автоматй.
•китъави;
4. Чдлбкунии сатхи чараёни
•коргохй.
истехсолот
Самтхои асосии афзоиши самаранокии иктисодию

ичтимоии истех,солоти умумй, пеш аз хама, чорй намудани
хатхои умумии автоматикунонй ва нимавтоматикунонй,
истифодаи роботхо ва манипуляторхо дар кору фаъолият-
х,ои дак,ик,у амалиётхои нозуку мураккаб.
У сули хоси ташкили истехсолот дорой нишонахои зерин
фарк,кунанда мебошад:
- истехсолоти махдуди махсулот;
- коркарди якчанд намуди махсулот;
- истифодаи тачхизоти махсусгардонидашуда ва умумй;
- истифодаи хамачонибаи кадрхои лаёкатманду баланд-
ихтисос, дорой чахонбинии инноватсионй ва малакаи корй;
- афзалияти чойгир намудани тачхизот тибки гурух-
бандии дастгоххои якхела.
Тибк,и нишондихандахои самаранокии иктисодй (афзо
иши хосилнокии мехнат, истифодабарии тачхизот, кам
кардани арзиши асли махсулот, гирдгардиши фондхои
гардон), усули хос нисбат ба усули аввала дар зинаи
поёнтар кдрор дорад.
Усули ягонаи ташкили истехсолот бошад, тавлиди
махсулоти вохид ва нусхаи ягонадошта ё худ адади махдуди
махсулоти дар назардошташуда мебошад. Ин усул бештар
дар истехсол ва тайёр намудани тачхизоти дорой тархи
азимдошта (дастгоху агрегатхои азим, прокатхо, лулахои
охан ва г.) дар истехсолоти мохияти махсусдошта ва
тачрибавй хангоми ичро намудани намудхои мухталифи
таъмиру тармим мавриди истифода к,арор мегирад.
Хусусияти фарк,кунандаи усули ягонаи ташкили истех
солот аз:
■ номгуй зиёди нотакрори махсулот;
219
■ истифодабарии тач,х,изоти умумй ва мохияти махсус-
дошта;
■ чойгиркунии тачхизот мувофики гурухбандии даст-
гоххои якхела;
■ тахкикд технологияхои бузург;
■ истифодабарии коргарони лаёкдтманд, сатхи ихтисое-
нокиашон баланд, дорой тафаккури инноватсионй b;i
малакаву тачрибаи бойдошта;
■ хиссаи на чандон зиёди истифодаи мехнати дастй;
■ низоми мураккаби ташкили таъминоти моддй - техни
ки, ки захирахои зиёди истехсолоти нотамом, захирахоро
дар анборхо низ ба миён меорад, иборат мебошад.
Ба меъёрхои чараёни ташкили истехсолот давомнокии
силсилаи истехсолот, андоза ва вохиди якдаврагии истех
солоти нотамом дохил мешавад.
Давомнокии силсилаи истехсолот (Дси) алохида барои
махсулот (маснуот), кисмхои эхтиётй ва дастгоххо - дар
асосй таквимй чен карда мешавад.
Таркиби онро унсурхои зерин ташкил медихан:
Д с .и . = В т е х . + В г а б . + В н . + В н а к - + В б .а.ч . + В б .б .ч .,
дар ин чо,
Втех., Втаб., Вн, ВНак.-вакти ичрои амалиётхоитехнологй,
табий (аслй), назоратй ва наклиётй;
Вб.а.ч - вакти дар байни амалиётхо чалбшаванда;
Вб.б.ч - вакти дар байни бастхо чалбшаванда.
Самтхои асосии кам кардани давомнокии силсилаи истех
солот:
> такмил додани технология, хусусан бо рохи интенсивй;
> табдили равандхои габий (аслй) ба сунъй;
> муштаракона ё худ якчоя ичро намудани амалиёти
накдиётию назоратй бо технология, дар навбати худ, талаб
менамояд, ки боз хам бештар воситахои такмилёфтаи
наклиётй ва назоратй мавриди истифода карор гиранд;
>зиёдшавии басти кори корхона бо максади камшавии
баъзе харачу марачхои байнибастй;
220
> татбики амалии ташкили илмии мехнат дар чойхои
корй;
> истифодаи окилонаи роду усулхои гуногуни амалиёти
бо хам наздик ва г. иборат мебошанд.
Дар ташкили окилонаи раванди истехсолоти асосй,
хисоби якдаврагии ашёи мехнат, ки хамзамон дар
истехсолот чорй карда мешаванд, ахамияти багоят мухим
дорад. Инчунин, андозаи якдаврагй ба фаъолияти молия-
нию хочагии корхона: кори пурраи тачхизот, х осилнокии
мехнат, арзиши аслии махсулот, хаЧми фондхои гардон ва
гирдгардиши онхо таъсири хаматарафа мерасонад.
Усули аз чихати илмй асоснок муайян намудани
андозаи якдаврагй, усули риёзию иктисодй (усули сим
плексы) ба шумор меравад. Истифодаи он имконият
медихад, ки андозаи оптималии якдаврагии истехсоли мах
сулоти саноатй, хисоб карда шавад. Махаки оптималй
метавонад арзиши аслии як вохиди махсулот, истифодабарии
тачхизот ва F. бояд бошад.
Хангоми мавчуд набудани имкониятхои техникии
усули мазкур, андозаи якдаврагй метавонад бо рохи
кобилияти истехсолии дастгоххо (агрегатхо), эхтиёчоти
рузонаи олотхо, барномаи якмаротибагии истехсол дар як
бает (даха) ва г. мукаррар карда мешавад. Д ар амалияи
фаъолияти корхонахои истехсолии сохахои алохидаи
хочагии халки кишвар барои хисоби андозаи якдаврагй
формулаи зерин истифода бурда мешавад:
В т .б = З в х В , ,,
дар ин чо,
Вт.б - вакти тайёрй ва ба охир расонидани тавлиди
якдаврагии махсулот;
Ва.д - адади вакти истехсоли як вохиди махсулот;
З в - зариби ваелкунй, он таносуби хадди нихоии додашудаи
вакти коркарди тайёрию баитмомрасонй нисбат ба хамаи
махсулоти якдаврагй (барои хисоб аз 0,05 то 0,1 истифода
мешавад).
Барои ташкили раванди окилонаи истехсолот хисоби
андозаи истехсолоти нотамом зарур мебошад.
Истехсолоти нотамом - ин махсулоти ба итмом нар;|
сидаи истехсолиест, ки аз чониби шуъбаи назоратй техники
кабул нашуда ва ба анбор насупорида шудааст.
15.4. Сикли истехсолй
Сикли истехсолй хамон вакти таквимй аст, ки аз лахзаи

истифодаи ашёи хом ва маснуот дар раванди истехсолот
огоз гардида, то вакти анчом ёфтани тавлидоти махсуло т
тайёр ва хизматхои пулакиро дар бар мегирад. Ин мафхум
ичрои амалиёти асосй, ёрирасон ва таваккуфгардидаро дар
чараёни ташкили истехсоли маснуот муттахид месозад.
Вакте ки барои ичрои амалиёти асосии дар истехсоло i
дар хакикат сарф мешавад, сикли технологй номиди
мешавад. Ин мухлатест, бо шиддатнокии мехнати худ ба
тагйирёбии он таъсир мерасонад.
Вакти ичрои амалиёти иловагй бошад иборат аст аз:
• назоратй сифати коркарди маснуот;
• назоратй низоми кори мошин ва тачхизот, ба кор омода
кардани онхо, таъмири хурд;
• тоза кардани чойи кор;
• тахвили маводу махсулоти нимтайёр тавассути наклиёт;
• кабули махсулоти коркардшуда;
Вакти ичрои амалиёти асосй ва иловагй дар мачмуъ
мухлати кориро ташкил медихад.
Мухлати корй - вактест, ки дар доираи он тавассути
коргарон ё мошину механизмхо, вале тахти назоратй онхо
ба воситаи мехнат таъсир расонида мешавад.
Давомнокии сикли истехсолй (Вси)-ро бо формулаи
зерин хисоб кардан бехтар аст:
В с .и - В а .а + В а .и + В т ,
дар ин чо,
Ва.а - вакти ичрои амалиёти асосй ё коркарди технологй;
222
Н„ и- вакти ичрои амалиёти иловагй ё хизматрасонии
технологии истехсолот;
Hi вакти таваккуфхои гуногуни истехсолй (рузхои
гайрикорй ва басти корй, интизорй, лахзахои бекор-
истии тачхизот, набудани ашёи хоми зарурй ва г.).
Х,ар кадар натичаи камшавии давомнокии сикли истех,-

солй тезтар амалй гардад, пас ин холат бевосита аз бехтар
истифода бурдани иктидори истех,солии корхона ва
афзоиши хосилнокии мехнат ва сарфаи харочоти чории
истехсолот шаходат медихад.
1. Раванди истехсолй чист ва таркиби раванди истехсолии

корхонахои саноатии ватанй чиро дар бар мегирад?
2. Чойхои корй, цузъиёти таркибии раванди истехсолй ва
амалиёти технологй чиро ифода менамоянд ва аз кадом
гурухх° иборатанд?
X Сикли истехсолй чист ва он аз кадом унсурхои истехсолй
иборат мебошад?
4.Давомнокии сикли истехсолй аз руи кадом формула хисоб
карда мешавад?
5. Самарабахш истифода намудани сикли истехсолй дар
раванди истехсоли махсулот ба афзуншавии щтидорхои
щтисодии соха ва кишвар чй тавр таъсир расонида
метавонад?
6. Истехсолоти нотамом гуфта чиро меноманд ва ба он
кадом цузъхо марбутанд?
7.Махсусгардонй чист? Роху усулхои татбщи амалии онро
дар мисоли мушаххаси корхонахои саноатй нассоции
Чумухурй шарху тавзех намоед?
8.Самтхои асосии кам кардани давомнокии силсилаи истех-
солотро номбар ва маънидод намоед.
9. Тамаркуз чист ва он дар корхонахои истехсолй чй тавр
татбиц карда мешавад?
10. Стандартонй чиро ифода менамояд?
МАВЗУИ 16.
ИКТИДОРИ ИСТЕХСОЛИИ КОРХОНА
16.1 .Иктидори истехсолии корхона ва омилхои

муайянкунандаи он.
16.2.Намуд ва роххои хисоби иктидори истехсолии
корхона.
16.3.Тахияи накшаи истехсоли махсулот.
16. 1. Иктидори истехсолии корхона ва омилхои

муайянкунандаи он
Иктидори истехсолии корхонаро дар асосй сатхи ист и

фодабарии воситахои асосй муайян мекунанд.
Иктидори истехсолии корхона - ин хадди аксари имкон-
пазири истехсоли махсулот дар як вохиди вакт мебошад, к и
бо ченаки микдорй дар накшаи номгуи махсулот зикр
шудааст. Ш аргхои асосй он аст, *ки тачхизот ва майдони
истехсолй бо назардошти истифодаи технологияи пешка»
дам, бехтар намудани ташкили истехсолот ва мехнат, истех,-
соли махсулоти босифатро таъмин намояд.
Иктидори истехсолии корхона, чун коида, дар асосй
ченакхои микдорй, ки тавассути он истехсоли махсулот ба
накша гирифта мешавад, баъзан бо ченаки дастгох - соат ва
дар холатхои истисной бошад, бо ченаки пулй хисоб карда
мешавад. Фаркияти байни иктидори истехсоли ва барно-
маи истехсолй (хачми истехсолот) захирахои вокеан чалбна-
шудаи корхонаро ташкил медихад, яъне барномаи истех
соли махсулот аз сатхи истифодабарии иктидори истех
солии корхона гувохй медихад.
Ба гайр аз истилохи «иктидори истехсолй» инчунин
мафхуми «кобилияти истехсолй» мавриди истифода карор
дода шудааст, ки он истехсоли хадди нихоии махсулотро
барои хар як вохиди тачхизот, дастгох, агрегат, хатти истех,-
солоти давомдор, гурухи мошинолотхо на танхо барои
чузъу том, коргох, балки корхонаро тавсиф менамояд.
Кобилияти истехсолшавандагии тачхизот барои кору фаъо-
224
лияти дахрузй, шабонарузй, дар басти корй ва дар як соат,
нале иктидори истехсолй сохтори вохидии истехсолотро
барои як сол (дар баъзе холатхо барои се мох ва як мох)
х,нсобу китоб карда мешавад. Барои хисобу китоби иктидо
ри истехсолии корхона нишондихандахои зерин истифода
бурда мешаванд (накшаи 16.1).
Накшаи 16.1. Нишондихандахо барои хисоби иктидори

истехсолй
1. М щдор, таркиб ва холати техникии тачхизот ва маъ-

лумот оид ба майдощои истехсолй. Таркиби тачхизот аз руи
холати ба истифода додани он дар накшаи 16.2. нишон дода
шудааст.
2. Меьёр^ои техникии хосилнокии тац^изот ва мехнат-
талабии махсулоти истехсолй. Меъёрхои хосилнокии тач-
хизот чунин аз хам фарк мекунанд (накшаи 16.3). Хангоми
хисоби иктидори истехсолии корхонахои навбунёдшаванда
меъёрхои шиносномавии хосилнокии тачхизот мавриди
истифода карор дода мешаванд, вале барои корхонахои
фаъолияткунанда - нишондихандахои аз чихати техникй
асосноки хосилнокии тачхизот, на кам аз хосилнокии
шиносномавй кабул шудааст.
Тачхизоте, ки талаби насбкунй
доранд
Тачхизоте, ки талаби насбкунй

надоранд компютерхо ва г.
Накшаи 16.2. Таркиби тачхизот аз руи х,олати

истифодабарии он
Хднгоми х,исоби ик,тидори истехсолии корхона имкони-

яти хадди них,оии накшавии фонди солонаи вакти кори
тачхизот истифода бурда мешавад. Барои агрегатх,ои
мунтазам фаъолияткунанда фонди накшавии вакт (Вмунт) аз
руи формулаи зерин муайян карда мешавад:
В м ун т — [365 — (В т В н.тех)] ^ 24 ,
дар ин чо,
Вт -- вакти зарурй аз руи меъёр барои ичрои таъмири асосй
ва накшавию очилй;
Вн.тех - вакти зарурй барои бекористии технологии агрегатхо
ва тачхизот, агар ба меъёри истифодабарии он
дохил нашавад;
24 микдори соат дар як шабонаруз.
226
Шиносномави Техники
Накшави Вокеи
Нащиаи /6.5.Намудхои меъёрии хосилнокии тачхизот
3. Фонды вацти кори тац^изот ва рецаи кори корхона.

Сохтори солонаи фонди кори тачхизот дар накшаи 16.4
нишон дода шудааст.
Фонди таквимии вакт (360 руз х 24 соат = 8640 соат
Речаи фонди вакт Бастхои гайрикори Рузхои гайрикори
Фонди накшавии вакт Вакти таъмир ва бекористи
Фонди вокеии вакг Талафот
Вакти мошини Ёрирасон
Вакти мошинии манфиатхо Нуксон
Накшаи 16.4. Фонди вакти кори тачхизот
Барои тачхизоти номунтазам кору фаъолияткунанда

фонди вакти накшавй ( В н о м у н т ) тибки формула чунин муайян
хохадшуд: - t ,
Вном унт = 1 ( 3 6 5 - В Н — В т .а ) X М б а с т X Вбаст] X | ( 1 0 0 - Ф б е к о р ) С 1 0 0 ] ,
дар ин чо,
ви - шумораи рузхои истирохат ва идхо дар давоми сол;
Вт.а - шумораи рузхои таъмири асосй ва накшавию очилй,
агар он дар вакти корй гузаронида шуда бошад;
М б а с т - шумораи басти кори тачхизот дар як шабнаруз
(барои корхона речаи ду ва се басти корй бояд
кабул гардад);
Вбаст - давомнокии басти корй, соат;
Ф б е к о р - фоизи накшагирии бекористии чорй.
227
3. Фе.\ристи махсулоти истехсолй ва мувофщати мик,-
дории онхо ба барнома. Фехристи зерини мах,сулоти истех
солй вучуд дорад (накшаи 16.5).
Нацшаи 16.5. Фехристи номгуи истехсоли махсулоти

корхона
Номгуй ва таносуби микдории истехсоли махсулот дар

асосй махсусгардонии окилонаи корхона, коргох ва чузъу
томхои он мукаррар карда мешавад. Хднгоми муайян наму
дани иктидори истехсолии корхона номгуй ва мехнатталабии
истехсоли махсулот мавриди истифода карор мегирад.
16.2. Намуд ва роххои хисоби иктидори

истехсолии корхона
Иктидори истехсолй дар аввали сол, дар охири сол,

лоихавй ва миёнасолона шуда метавонад ва онхо аз хам
дигар фарк менамоянд (накшаи 16.6).
Ицтидори истехсолии корхона, коргох, чузъу томхо дар
аввали сол дар санаи 1 январи соли чорй фахмида мешавад.
Мафхуми ицтидори истехсолии корхона дар охири сол (И0)
бошад, иктидори истехсолии корхона (коргох, чузъу томхо)
дар интихои давраи накшавй ба хисоб рафта аз руи
формулаи зерин муайян карда мешавад:
И 0 = И а + И с + И т + И м , + И таг - И б ,
дар ин чо,
И а - иктидори истехсолй дар аввали сол;
И с - ба истифода додани иктидорхо истехсолй
Их - афзоиши иктидорхо тавассути тачдиди корхона;
Им.т - зиёдшавии иктидорхо аз хисоби мучаххазгардонии
техникй ва дигар тадбирхои судманд;
И,аг - афзоиш (камшавй)-и иктидорхо дар натичаи
тагйирёбии номгуи (мехнатталабии) махсулот;
Иг, - камшавии иктидорхо дар асосй бархамхурии тачхизот.
Дар корхонахо (коргоххо, чузъу томхо) иктидори

истехсолии ба фаъолият дохилгардида, вале пурра азхуд
нашуда ба хайси иктидори истехсолй хамчун щтидори
лощавии ба истифода додашуда кабул карда мешавад.
Нацшаи 16.6. Намудхои иктидори истехсоли
Иктидори истехсолии миёнасолонаи ( И и .м .) корхона бо

формулаи зайл муайян карда мешавад:
И„.м. = И а + 2 (И и. х Шм1) : 12 - 2 (Иб х Шм2) : 12,

дар ин чо,
И а - иктидори истехсолй дар аввали сол;
И и . - иктидори истехсолии дар давоми сол ба истифода
додашуда;
И б - иктидори бархамдихй дар давоми сол;
Ш м). - шумораи пурраи моххо аз давраи истифодабарии
иктидори истехсолй то охири сол;
111м2 - шумораи пурраи моххо аз давраи бархамхурии
иктидорхои истехсолй то охири сол.
229
Иктидори истех,солии (Ии) коргох, ё худ чузъу томи бо 1
тачхизоти махсусгардонидашудаи якчинса мучаххазга^
дида бо формула чунин ифода меёбад:
Ии - Х,с X Ф н а к X Н т ,
дар ин чо,
Хс - хосилнокии тачхизот дар муддати як соат;
Фнак - фонди солонаи накшавии вакти кори
як вохиди тачхизот, соат;
Н т - парки миёнасолонаи намуди чудогонаи тачхизот.
Хисоби иктидори истехсоли дар шакли натуралй низ
вучуд дорад, ки онро ба таври зайл муайян кардан мумкил
аст:
И и .н — ( В т X Ф п д ) I Ф м .к ч
дар ин чо,
И и .н - иктидори истехсолии корхона бо хисоби натуралй,
тонна;
Вт. - вохиди махсулот, адад;
Ф в д - фонди вакти кории як вохиди тачхизот, хисобот;
Ф м к -меъёри мехнатталабии коркарди навъи махсулот; соат. ?
Дар тачрибаи хочагидорй хисоб кардани сатхи истифо- i
дабарии иктидори истехсолй зарурати вокей дорад. Аз ин
лихоз, сатхи истифодаи иктидори истехсолиро тарики
хисоби зариби бахрабардорй муайян мекунанд, яъне
Зи.И — Х,и.м-в ' И „ . „ ,
дар ин чо,
З и .и - зариби истифодаи иктидори истехсолй;
Х и .м .в - хачми истехсоли махсулоти вокей, хазор сомонй;
И„.м - иктидори истехсолии миёнасолона, хазор сомонй.
Баланд бардоштани сатхи истифодаи иктидори истех
солй дар давраи хисоботй бо мукоисаи иктидори истех
солии лоихдвии корхона аз афзун шудани хачми истехсоли ]
махсулот дар натичаи таъсири ин омили мухим шаходат
медихад. Таъсири ин омилро тавассути формула ифода
намудан ба максад мувофик аст:
A Q = Ю ф (З х : З л )-1 ],
дар ин чо,
230
AQ - хдчми афзоиши махсулот дар натичаи бехдар
истифода намудани иктидори истех,солй, х,азор
сомони;
С?Ф- хдчми умумии истехсоли махсулоти вокей, хдзор
сомонй;
3* - зариби истифодабарии иктидори истехсолии
миёнасолонаи вокей;
Зл - зариби истифодабарии иктидори истехсолии лоихдвй.
Дар шароити муосири иктисодй хдр як корхонаи истех,-
солй новобаста аз шакли моликият ба воситах,ои истех,солот
вазифадор аст, ки аз имкониятх,ои мавчуда истифода бурда,
иктидори истех,солии лоихдвиро пурра мавриди бахрабар-
дорй карор дих,ад.
16. 3. Тахияи накшаи истбхсоли махсулот

Накшаи истех,соли мах,сулот ё барномаи истех,солй
барои соли оянда ва дар доираи он - семохд ва мохдои
алох,ида тах,ия ва асоснок карда мешавад.
Тахдяи барномаи истех,солй тавассути омузиши х,ама-
чонибаи бозор, шуъбаи махсусгардонидашудаи корхона -
бахши бозорёбй татбик мегардад. Дар мачмааи тадбирх,ои
бозорёбии корхона (ширкат) ба тадкики барномаи истех,-
солй маъмулан дохил мешавад:
• омузиши рафтори истеъмолкунандагони мах,сулоту хиз-
матрасонии корхона дар бозор;
• тахдили имкониятх,ои бозории корхона;
• бах,огузории истех,соли мах,сулот ва хизматрасоних,ои
дарназардошташуда, дурнамо ва рушди он;
• тахдили истифодабарии шакл ва роху услубх,ои истех,сол
ва фуруши мах,сулот;
• бах,огузории усулх,ои истифодашавандаи нархгузории
корхона;
• тахдики тадбирх,о оид ба тахдили мах,сулоту хизмат-
расонй ба бозор;
• омузиши вазъи ракибон;
• интихоби мавкеи бозор (банду басти бештар мувофики
бозор).
231
Баъд аз гузаронидани тадкикоти бозорёбй барномаи
истехсолй дар дохили корхона бо чунин пайдархамй таг*
бики худро пайдо менамояд (накшаи 16.7). Барномаи
истехсолй барои 3-5 сол, як сол так,симоти он ба семохахо на
моххо тавассути нишондихандахои микдорй, шартан - ми к*
дорй, мехнатй ва арзишй ба накша гирифта мешавад.
Хдчми истехсолот бо ченаки микдорй, фехрист на
номгуи истехсоли махсулот бо вохидхои аслй (табий),
вобаста ба хусусиятхои мувофик,и истеъмолй (ченакхон
вазн, дарозй, хачм) тавсиф карда мешаванд.
Фе^ристи махсулот - ин номгуи чудогонаи он мебо
шад, ки бевосита дар корхона истехсол шуда, ба бозор
пешкаш карда мешавад.
Накшаи истехсоли махсулот амалиёти зерини иайдар-
пайро дар бар мегирад (накшаи 16.7).
Накшаи 16.7. Тахияи найдарпайии амалиёти таркибии

накшаи истехсолй
232
Барои чен кадаии хдчми и с т е х с о л и махсулоти якхела бо
пазардошти сатхи мехнатталабии гуногун дигар нишонди-
\андаи шартан - мщдориро истифода менамоянд. Ченаки
арзиши (пулй) нишондихандаи чамъбастй ба хисоб рафта,
бо ёрии он хачми умумии истехсолоти ширкат муайян карда
мешавад. Бо ченаки арзишй инчунин нишондихандахои
мухими барномаи истехсолй, аз кабили х,ацми махсулоти
умумй, молй ва фуруш ва дигархо ба накша гирифта
мешаванд.
Махсулоти моли - он мачмуи махсулоте, ки дар корхона
истехсол шуда, барои фуруш пешкаш шудааст ва хамчунин
нишондихандаи асосии накшаи истехсол ба шумор рафта,
заминаи муфиди хисобу китоби махсулоти умумй ва фуруш
хизмат менамояд. Арзиши махсулоти молй арзиши хамон
к,исми махсулоти истехсолнамудаи корхона, ки бевосита
барои фуруш дар назар дошта шудааст, ба хисоб меравад.
Ба махсулоти молй арзиши ашёи хом, маводи гуногуне,
ки фармоишгар пардохт намудааст, дохил наме-шавад. Вале
агар, аз ин ашёи хом дар корхона барои фармоишгар
махсулот истехсол карда шавад, пас арзиши коркарди
чунин ашёи хом ба махсулоти молй дохил мешавад.
Махсулоти молй дар бештари сохахои саноат тавассути
усу ли умумихоцагй (заводи), яъне ба хачми махсулоти молй
арзиши махсулоти тайёр, махсулоти ним-тайёре, ки корхона
барои максадхои худй истехсол кардааст, дохил намешавад.
Ба таври истисно корхонахои саноати хурокорй, ки дар он
ба арзиши нишондихандаи хачми истехсоли махсулот
гардиши дохилихоцагй дохил карда мешавад, яъне арзиши
истеъмолшудаи махсулоти тайёр ва нимтайёр бо максадхои
худй.
Махсулоти молй аз руи махсулоти тайёр тибки нархх,ои
амалкунандаи корхона ба накша гирифта мешавад. Аз руи
хисобот бо нархи вокеии дар соли хисоботй амалкунанда
хисоб карда мешавад; инчунин дар хисобот махсулоти молй
бо нарххои мукоисавии корхона муайян карда мешавад.
Дар хуччахои пардохтии махсулот (кору хизматрасонй) ба
гайр аз нархи истехсолкунандаи махсулот, инчунин андоз аз
233
арзиши иловашуда, аксизх,о ва дигар пардохтх,о, ки тавси<1)И
андозх,ои гайримустакимро ифода мекунанд, ба таври чудо»
гона нишон дода мешавад.
Саволу супоришх;о барои такрор:
1.Иктидори истехсолй гуфта чиро меноманд?

2. Омил^ои ба щтидори истехсолии корхона таъсиркунан-
даро номбар намоед.
3.Кадом намудхои тацхизот рангами %исоби щтидори
истехсолии корхона ба назар гирифта мешаванд?
4. Ицтидори истехсолии миёнасолона чй тавр х ис°б карда
мешавад?
5.Нацшагирии истехсоли махсулот чй гуна т ат бщ карда
мешавад?
6. Нишондихандахои барномаи истехсолии корхонаро тавсиф
намоед. *
7. Усули хисоби махсулоти моли ва фурушро нишон дщед.
8.Истехсолоти нотамом дар аввал ва охири давраи нацШави
чй тавр ба нак,ша гирифта мешавад?
9.Ба таркиби бацияи махсулоти нотамом дар аввал ва охири
давраи нацишвй чихо ворид мешаванд?
10. Аз руи кадом нарххо нишондихандахои хаНми истехсоли
махсулот ба нацша гирифта мешаванд?
МАВЗУИ 17^
Ф АЪОЛИЯТИ СА РМ ОЯГУЗОРЙ в а н а в о в а р о н а
ДАР КОРХОНА
17.1.Сармоягузорй: мохдят, намудхо, тасниф ва ахдмияти

он дар рушди икдисоди корхона.
17.2.Самаранокии сармоягузорй: тарзу услубхои баходихй
ва хисоби нишондихандахои иктисодй.
17.3.Фаъолияти навоварона дар корхона ва
самаранокии он.
17.4.Барномаи рушди фаъолияти инноватсионй дар
Чумхурии Точикистон.
17.1. Сармоягузорй: мох,ият, намудх,о, тасниф ва

ах,амияти он дар рушди иктисоди корхона
Дар ибтидо бо мохияти «сармоягузорй» ва «фаъолияти

сармоягузорй»-и дар поён шинос мешавем.
Сармоягузорй - ин гузоштани (чалби) воситахои пулй
ба объектхои сохибкорй ва рушди воситахои асосй бо
максади ба даст овардани фоидаи иктисодй ва суди
ичтимой бо рохи самарабахш истифода бурдани онхо
мебошад.
Фаъолияти сармоягузорй - падида ва раванди беба-
далест, ки дар хакикат воситахои пулй аз хисоби манбаъхои
гуногун (бучети давлат, воситахои худии корхонахо, аз
чумла фоида, чалби онхо аз хоричи кишвар, сохибкорони
ватанй, карзхои бонкй ва г.) бо халли вазифахои ояндадор -
рушди иктисодй ва ичтимоии корхонахои истехсолию
гайриистехсолй чалб ва амалй карда мешаванд. Дар
натичаи пеш бурдани ин гуна фаъолияти бенихоят зарур
тадбирхои иктисодй, ба монанди модернизатсия (навсозии
корхонахо), сохтмони иншооту бинохо, харидани тачхизоту
техникаи гуногун, тачдид ва тахкими иктидори истехсолии
корхонахо, маблаггузории молиявй дар шакли сахмияю
вомбаргхо, амонатгузорй дар бонкхо ба хотири гирифтани
даромади изофа татбики амалии худро меёбанд, ки бешубха
ахамияти калони иктисодй ва ичтимой доранд. Вале, тавре
235
муайян шудааст, гирифтани хадди аксари махсулот, хш-
матхо ва боз мухимтар - фоидаи иктисодй ангезаи асосии
чалби сармоягузорй ба лоихахои ояндадор ва дарозмудцат
дар чараёни гузаштан ба муносибатхои бозорй махсуА
меёбад.
Иктисоддонон дар нисбати мохияти сармоя ва фаь-
олияти сармоягузорй ба сохахои мухталифи иктисоди мил-
лй ба он акидаанд, ки чараёни ташкил ва идораи сиёсатл
сармоягузорй ду масъалаи бо хам алокаманд: якум, харчи
маблаги сармоя ва дуюм-натича ё судбахшии он бояд б»
эътибор гирифта шавад. Аз ин нигох, фаъолияти сармоя
гузорй дар сатхи корхона хамчун икдоми ахамиятдор сурат
мегирад. Вай бояд аз тахияи андеша ва асоснокгардонии
лоихаи сармоягузорй, таъмини молиявии он огоз шуда,
барои ноил шудан ба хадафи асосй - ба даст оварданн
фоида дар корхона равона карда шавад. Барои ин бояд
интихоби объект ва субъекти фаъолияти сармоягузорй-
ташаббускор, ташкилотчй ва истифодабарандагони ин гуна
фаъолият бояд анику дакик муайян карда шавад. Агар дар
фаъолияти корхона нокифоя бошад, пас ин. холат ба
афзудани сатхи фарсудашавии воситахои асосй оварда
мерасонад. Бинобар ин, дар сатхи корхонахо ва умуман
сохаи иктисоди кишвар бояд мухити солими сармоягузорй
амал кунад, то ин ки сармоягузор бо дили пур ба ин ё он
намуди фаъолият бевосита хавасманд бошад.
Азбаски сармоя шаклу намудхо ва сарчашмахои
гуногун дорад, онро ба гуруххо тасниф мекунанд.
Вобаста ба объекта худ сармоя одатан ба вокей (реалй)
ва молиявй тасниф мешавад.
Сармояи вокей хамон намуди маблаггузории дароз-
муддат мебошад, ки барои инкишофи сохахои истехсолоти
моддй гузошта шудааст.
Сармояи молиявй бошад, маблаггузории кутохмуддат
ва дарозмуддат аст, ки бо хуччатхои гуногуни молиявй
сармояи асосиро зиёд карда, максади ба даст овардани
даромадро дорад.
236
Маблаггузории молиявй - маблаггузорй ба когазхои
киматноки дарозмуддат аст. Сармоягузорй тамоми сикли
х.аёти корхонаро дар бар мегирад.
Вобаста аз тартиби амалй намудани чорабинихои
сармоягузорй се навъи онро фарк мекунанд:
S нетто - сармоя, ки асосан барои таъсиси корхона марбут
аст;
S реинвеститсия ё ресармоягузорй - воситахои озоди пулй
барои маблаггузории рушди фаъолияти сохибкорй
равона мешаванд;
S брутто - ин маблагхои пулй дар шакли нетто-сармоя,
ремаблаггузорй сарф карда мешавад.
Аз руи нишонаи вакт сармояхо ба кутохмуддат ва
дарозмуддат аз хамдигар фарк мекунанд.
Умуман, таснифи сармоягузорй дар чадв. 17.1 нишон
дода шудааст.
Таснифи сармоягузорй аз руи нишонахои хос_______
Нишонаи таснифот Намуд ва шаклхои тасниф
Хачми маблаггузорй • вокей;
• молиявй;
• сармоябунёдкунанда;
• портфелй.
Хосияти алокаманди • новобаста:
• вобаста;
• алтернативй;
• якдигарро иловакунанда;
• бебозгашт.
Тартиботи амалисозии чорабинихо • нетто - сармояхо;
<• ресармоягузорй;
• брутто - сармоягузорй.
Хусусияти сармоягузорй • мустаким;
• гайримустаким.
Мухлати сармоягузорй • кутохмуддат;
• дарозмуддат.
Сатхи хавфу хатар • бехавфу хатар;
• хавфнок;
• чаллобй.
Манбаъхои сармоягузорй • воситахои худй (воситахои озоди
пулии корхона);
• воситахои чалбгардида (бучетхои
давлатй ва махаллй), карзй
бонкхои тичоратй ва г.
237
Пешрафти фаъолияти сармоягузорй аз сиёсати сармоя»*
гузорй ва самтхои афзалиятноки он вобастагии зич дорад. 1
Зери мафхуми сиёсати сармоягузорй низоми чорабини-!
хо, объектной фаъолияти сармоягузорй дар шакли корхона-
хо - шахсони хукукй ва хамзамон шахсОни вокей фахмида
мешаванд, ки дар ин замина хачм, таркиб ва самтхои
афзалиятноки маблаггузорй муайян карда мешаванд.
17.2.Самаранокии сармоягузорй: тарзу услубхон баходихй ва

хисоби нишондихандахои иктисодй
Воситахои пулии худй, ки дар суратхисоби корхона сол

то сол зиёд мешаванд ва тамоми воситахои берунй (бучети '
умумидавлатй ва бучетхои махаллй, бонкхои тичоратй дар
шакли карзхои дарозмуддат ва кутохмуддат ба хотири
сармоягузорй воридшаванда) хатМан бояд самарабахш
истифода шаванд.
Баходихй ба самарабахшии сармоя, тавре маълум аст,
метавонад бо тарзу усулхои мухталиф амалй гардад.
Яке аз ин усулхои маъмултарин, ки дар тачрибаи
хочагидорй мавриди истифодаи расмй карор дошт ва холо
хам чой дорад, ин тахлили сатхи самарабахшии сармоягу
зорй тавассути ду нишондихандаи иктисодй мебошад.
1. Зариби самарабахшии сармоягузорй хамчун таносуби
байни маблаги фоидаи холис аз лоихаи маблаггузорй ва
хачми маблаггузорй мебошад.
2. Нишондихандаи дигари бахо додан ба самарабахшии
сармоягузорй-мухлати чуброни (талофии) он мебошад.
Вай мудцати вакте аст, ки дар давоми он фоида ба
андозаи маблаги гузошташуда баробар мешавад.
Хотиррасон кардан бамаврид мебошад, ки хардуи
нишондихандахои самарабахшии маблаггузорй бо назар-
дошти хусусияти ин ё он лоихаи сохахои иктисод (саноат,
кишоварзй, сохтмон, алока, савдо, хуроки омма, неру-
гоххои обию баркй ва г.) бузургии меъёрй доранд, ки
онхоро бояд бо бузургихои хакикй - хисобй мукоиса кард.
238
Холо бошад, дар замони гузаштан ба иктисоди бозорй
из тарзу усулхои навтарини бах,одих,й ба самарабахшии
еармоягузорй, масалан хисоби дисконткунонй (тахфиф-
кунонй) истифода мебаранд.
Хамин тарик., кулли услубхои бахо додан ба самара-
иокии сармоягузориро ба ду тарзи асосй чудо кардан
мумкин аст:
якум- гайридисконткунонй;
дуюм-дисконткунонй.
Мохияти тарзи дисконткунонй дар он ифода меёбад,
ки дар ин амалиёт омили вакт ба эътибор гирифта мешавад
ва маблаггузорй бояд барои давраи нисбатан миёна ва
дарозмудцат пешбинй гардад. Ба йнобат гирифтани омили
вакт ба он хотир хеле зарур аст, ки арзиши хозираи пул
назар ба арзиши он дар давраи оянда одатан зиёдтар аст.
Сабаби асосй дар ин маврид рух додани бекурбшавии пул
мебошад.
Услуби гайридисконтикунонй, ки хисоби нишондихан
дахои онро андаке пештар зикр намудем, махз дар хамон
холат истифода мешавад, ки андозаи маблаггузорй чандон
бузург набошад хам, камхавфтар аст. Зимни ин услуби
хисобу китоб зариби умумии самарабахшии сармоя ва
мухлати чуброни сармояи гузошташударо аз хисоби фоидаи
иктисодии ин амалиёт муайян мекунанд.
Фарз кардем, ки арзиши хариди тачхизоти технолога
дар корхона дар се варианта лоихаи еармоягузорй:
якум-880 хазор сомонй; • ,
дуюм-1200 хазор сомонй;
сеюм-1450 хазор сомониро ташкил намуд.
Маблаги фоидаи пешбинишаванда дар натичаи исти
фодаи тачхизот дар як сол мутаносибан ба 200 хазор
сомонй; 250 хазор сомонй ва 280 хазор сомонй баробар аст.
Мухлати чуброни маблаги сармояро (Мпс) барои хар
се вариант тавассути формулаи зерин:
М п .с = маблаги сармоя : маблаги фоида = сол ва мох
239
Варианта 1 = 880 хдз. сомонй : 200 хаз. сом. = 4 солу 4 мох; ;
Варианта 2 = 1200 хаз. сомонй : 250 хаз. сом. = 4 солу 8 мо.\;
Варианта 3 =1450 хаз. сомонй : 280 хаз. сом. = 5 солу 2 мох.
Тавре аз натачай хисоби одии се варианта мукоисавии
маблаггузорй мушохида мегардад, варианта якум самара
нокии бештарро таъмин мекунад ва мухлати талофин
сармоягузорй дар варианта якум ба 4 солу 4 мох баробар
аст, ки дар мукоиса нисбат ба дигар лоихахои дуюм на
сеюми сармоягузорй бештар.самаранок аст.
Бинобар ин, дар вакти харидани тачхизот рохбариятн
корхона ин лоихаи афзалиятдори маблаггузориро бояд
интихоб намояд.
Албатта, дар ин мисоли шартй зариби умумии маблаг-
гузориро ( З у . м ) бо формулаи
З у .м = маблаги фоида, сомонй : маблаги сармоягузорй, сомонй

хисоб кардан душворй надорад.
I
Акнун бо мазмуни хисоби дисконткунонй хамчун тарзи
муосири бахо додан ба самарабахшии сармоягузорй шинос
мешавем.
Истифодаи ин услуб аз чониби иктисоддонони ватани-
ву хорича эътироф гардидааст. Он имконият медихад, ки
маблаггузорй ва суди иктисодии онро дар мухлат ё вакти
гуногун ба инобат гирем.
Самарабахшии сармоягузориро бо рохи тахия ва
идоракунии лоихаи мушаххас - аз огоз то анчом ёфтани он
бояд бахогузорй ё тахлил кард.
Давраи хисобиро ба якчанд давраи бо хам пайваст
чудо мекунанд ва дар доираи хар кадоме аз ин даврахо
иттилооти зарурй ба хотири бахо додан ба нишондихандаи
молиявй истифода мешавад. Одатан, хар як амалиёти
молиявй дар доираи лоиха селаи пул, яъне пулхои хакикиро
ба миён меоварад.
Хднгоми хисобу китоб селаи пулй аз воридшавй, хорич
ва натича-суд иборат аст. Бо ибораи дигар, суд ё самараи
сармоягузорй ба фарки байни воридот ва хоричи селаи пул
баробар аст. Дар навбати худ кулли селаи пул яку якбора
240
не, балки хамчун як хдссаи муайян дар натичаи ичрои
фаъолиятхои зерини: еармоягузорй, фаврй ва молиявй
пайдо мешавад.
Дисконткунонй маънии онро дорад, ки бо назардошти
гаъсири омили вакт арзиши пули давраи хозира аз андозаи
нули давраи оянда зиёд буда, онро ба як вакти ибтидой
(заминавй) хисоб кардан хеле мухим аст.
Бо максади бузургихои давраи вакти гуногунро ба
замони ибтидой киёс кардан аз формулаи зариби дисконт
кунонй (Кд) истифода мебаранд:
Кд=(1+Е)*|тГ*о
дар ин чо,
Кд - зариби дисконткунонй;
Е-меъёри дисконт, хиссаи вох,ид дар сол (сатхи хадди акали
фоида, ки даромаднокии лоихаро таъмин мекунад);
tm-лахзаи анчоми кадами т ;
to -лахзаи киёскунй, ки метавонад тагйир ёбад.
Дар чараёни бахо додан ба сатхи самарабахшии
лоихахои еармоягузорй мутахассисон одатан истифодаи
нишондихандахои зеринро тавсия медиханд:
• даромади соф (ДС);
• даромади дисконткунонидашудаи соф (ДДС);
• меъёри даромаднокии дохилй (МДД);
• талабот ба маблагхои пули иловагй ( Т м .п . и ) ;
• индексхои даромаднокии харочот ва сармояхо (Ид.хва
С);
• мухлати пушонидани маблаги сармоя ( М п .с );
• нишондихандахое, ки холати молиявии корхонаро
инъикос менамоянд.
Даромади соф ДС - ин самараи гуншуда ё фарки селаи
пулй дар давраи хисоботй:
241
Даромади дисконтикунонидашудаи соф (ДДС) '
самараи тахфифшудаи гуншуда дар давраи хисоботй1
мухимтарин нишондихандае аст, ки дар заминаи он оид 6и
самарабахшии лоиха ё гайрисамарабахш будани лоихаи
сармоягузорй хулоса баровардан мумкин аст. Нишондихип
дай зикршударо тавассути формула хисоб мекунанд:
т
Бузургии ДС ба ДДС аз афзунии воридоти маблаги
кулли хароноти лоиха бо назардошти омили вакт ва сарфн
назар аз таъсири ин омил гувохй медихад
.. Агар фарки байни андозаи ин ду нишондихандаро
яъне ДС-ДДС мукаррар намоем он гох дисконта ё тахфифп
лоихаи сармоягузориро меёбем. Дар холати ДДС > 0 будан
маълум мегардад, ки махз варианта лоихаи маблаггузорм
меъёри фоидаро назар ба меъёри дисконт зиёдтар ба даст
меоварад.
Меъёри дохилии даромаднокй (МДД) хам ба катори
нишондихандахои баходихй ба самарабахшии лоихаи
сармоягузорй дохил мешавад. Ин нишондиханда барои бл
даст овардани сатхи даромаднокии кифоя кафолат дихад.
Агар меъёри дисконт Е = Ен бошад, он гох даромади
софи дисконткардашуда ба «О» баробар мешавад. Бо ибо-
раи дигар, барои бахо додан ба самаранокии маблаггузорй
дар шакли лоиха бояд андозаи даромаднокии дохилй бо
меъёри даромаднокии дохилй мукоиса карда шавад. Дар
холати М ДД>Е будан лоиха дорой даромади софи дискон
ткардашуда (ДДС) мебошад, ки ин амалиёти мусбат арзёбм
мегардад. Тавассути ин гуна хисоб хулоса кардан мумкип
аст, ки лоиха самарабахш аст. Ва бараке агар ДДС < Е
бошад, натичаи хисоб манфй аст ва лоиха самарабахш нест.
Хамзамон даромади софи чорй (ДСЧ,) бакияи гуншуда-
ро хисоб кардан муфид аст, ки барои бахо додан ба
самаранокии давраи К хизмат мекунад.
242
к
ДСЩ к) = ^ фт
т= 1
Хисоби нишондихандахои дигар ба монанди даромади
софи дисконткардашудаи чорй -ДСДЧ,(К) дар давраи К бо
формула сурат мегирад.
к
т -о
Хулоса, бахо додан ба сатхи самарабахшии лоихаи
маблаггузорй хисобу китоби махсус, меъёри муайяни
даромаднокй (масалан, дар сохаи гидроэнергетика ин меъёр
ба 12 фоиз аз маблаги сармоя баробар аст), тартиботи
дисконтикунонй, мукоисаи даромаднокии вок,еъй бо меъёри
дисконт (тахфиф) ва хисоби мухлати чуброни харочоти
сармоягузориро талаб менамояд, ки дар ин холат ба инобат
гирифтани чараёни бекурбшавии пул бенихоят зарур аст.
17.3. Фаъолияти навоварона дар корхона ва

самаранокии он
Тачрибаи чахонй ва ватании таъмини стратегияи рушди

босуботи иктисодй, алалхусус дар сатхи корхонахои истех
солй шаходат медихад, ки вокеан ду рохи пешбурди
фаъолияти сохибкорй вучуд дорад: якум-классикй, ки ба
усулхои маълум ва шинохташудаи ба даст овардани сама-
раи харчи бештар дар фаъолияти иктисодй тавассути
истифодаи ресурсхои иктисодии басо махдуд, асос ёфтааст.
Рохи дуюм - фаъолияти инноватсионии корхона мебошад,
ки иктисодиётро бо суръати нисбатан баландтар ва сифатан
наву устувори иктисодй мебардорад. Ин тарзу услуби наво
варона ва навсозии раванди рушду нумуи сохибкорй дар
сатхи корхона, гарчанде зохиран сода намояд, хам дар асл
ин тавр нест. Вай хатман хиради навоваронаи инсонй,
неруи зехнй, хулоса ба кашфу ихтироот, андешаю даст-
овардхои навтарини илму техника, чорй кардани андешаю
тафаккури инкдлобй ва такондихандаи олимон, муханди-
сон, ихгироъкорон, сохибкорони асилу эчодкор дар истех-
243
солот нигаронида шудааст. Мах,з чунин роху равиши
пешбурди иктисодй хеле ояндадор буда, хар як корхона, x,;i р
як кишварро зудтар ба максади нихой, сатхи баланди
рушди вокей ва босуботи иктисодию-и чти мой мерасонад.
Истилохи навоварй ё навоварона (инновасионй) маънон
ягона надорад. Зери ин мафхум, маъно ва ифодахои басо
гуногун дар адабиёти иктисодии илмию таълимии муосир
бештар дучор мешаванд, ки намунаи онхо ба таври зайл
аст:
1. Инноватсия (анг. innovation) - ин фаъолияте мебошад,
ки ба коркард, сохтан ва пахн кардани намудхои нави
истехсолот, технологияхо, шаклхои ташкилй равона карда
шудааст.
2. Навоварй - ин азхудкунии техника ва технологияхои
нав, усулхои бехтаркунии ташкил ва идоракунй мебошад.
3. Навоварй хамчун чараёнест, ки дар он ихтироот с
акида мазмуни иктисодй мегирад. Онро чун мачмуи чора-
бинихои техникй, истехсолй ва тичоратие, ки пайдоиши
тачхизоти нав ва чараёнхои мукаммалшудаи саноатиро дар
бозор таъмин менамояд.
4. Зери вожаи инноватсия истифодаи падидаи нав ва
навтарин дар намуди технология, намуди махсулот ва
хизматхо, шаклхои нави ташкили истехсолот ва мехнат,
хизматрасонй ва мудирият фахмида мешавад. Бояд маф-
хумхои «новшество» (навгонй), «нововведение» (чараёни
татбики навсозй) ва «инноватсия»-ро аз хамдигар фарк
кард, гарчанде бо хам наздик ва бастагии кавй доранд.
17.4. Барномаи рушди фаъолияти инноватсионй дар

Ч,умхурии Точикистон
Дар раванди вокеан чоннок намудани фаъолияти

навоваронаи корхонахои истехсолй «Барномаи рушди
инноватсионии Чумхурии Точикистон барои солхои 2011-
2020» сахми муносиб дорад ва хохад гузошт. Ин тадбири
судовар ва ояндадор, бешубха, ба такмил додани механизми
хавасмандгардонии корхои илмию техникй ва инноват
сионй, фарохам овардани заминахои меъёрии хукукии
244
барои ташкил ва рушди фаъолияти инноватсионй, чдлби
иотенсиали неруи иителлектуалй, истифодаи илму дониш ва
матич,ах,ои он дар равандхои инноватсионй, истифодаи
самараноки коркарди дастовардхои илмию технологи ва
ихтироот, таъсис ва равнаки сохторхои инноватсионй-
технопаркхо, технополисхо, «ноу - хау», бизнес-инкубатор
ва г. ба таври мусбат мусоидат менамояд.
Тавре маълум аст, макасади асосии барномаи мазкур
татбики амалии низоми самараноки инноватсионие мебо
шад, ки ба баланд бардоштани сатхи технологи ва ракобат-
пазирии истехсолот, ба бозори дохиливу хоричй харчи
бештар баровардани махсулоти корхонахои инноватсионй,
рушди бемайлони молхои истехсоли ватанй ба ивази мол
вой воридотй, суръатбахшии'рушди ичтимоию иктисодй ва
ноилшавй ба хадафхои стратегии миллй мебошад.
Дар барномаи мазкур самтхои асосии рушди фаъолияти
инноватсионй зикр шудаанд, ки мухимтарини онхо
чунинанд:
■ тахия ва татбики лоихахои инноватсионй;
■ таъсис ва рушди инфрасохторхои инноватсионй;
■ ташаккул ва такомули низоми тайёр намудани мута-
хассисон дар сохаи фаъолияти инноватсионй;
■ ташкили низоми иттилотй ва хамкории байналмилалй
дар сохаи фаъолияти инноватсионй.
Дар чахони муосир омили таъсиррасони боэътимод
барои таъмини рушди устувори иктисодиёт ва ноил гарди-
дан ба сатхи баланди зиндагии ахолй бо рохи ба ичтимоёт
нигаронида шудани рушди инноватсионй гузаштани он
мебошад. •; '
Тачрибаи хочагидории чахонй исбот кардааст, ки мам-
лакатхои аз чихати иктисодй нисбатан пешрафта хиссаи
афзоиши М М Д аз хисоби истифодаи сармоягузорй ба
навоварихои илмию техникй дар истехсолот 70-80 фоизро
ташкил медихад.
Х,ар як мамлакат, новобаста ба он, ки дар кадом сатхи
илмию технологй ва ичтимоию иктисодии рушд карор
дорад, бояд ба ташаккули низоми миллии инноватсионии
худ, ки он ба принсипхои умумии фаъолияти инноватсионй
245
1
ва хусусиятхои хоси кишвар (неруи илмию технологи, вазьИ
мусоиди и ц г и с о д и ё т , мавчуд будани захирахои мехнати на
махсулоти хом, шароити табиииву икдимй ва г.) так»
менамояд, бояд пайгирона саъю кушиш намояд ва ба
натичахои баланд ноил гардад. Барои пурзур намудани
фаъолияти инноватсионй, ки пайвандии зичи илм на
истехсолот зарур мебошад, бояд шароит фарохам оварди
шавад, то раванди инноватсионй дар сохаи икдисодиёт ба
таври доимй афзоиш ёфта, ба пешрафти мамлакат ва боло-
равии некуахволии хал к таъсири назаррас дошта бошад.
Аз руйи сатхи фаъолнокии инноватсионй Ч,умхурии
Точикистон аз руйи нишондодхое, ки холати онро инъикоо
менамоянд (неруи илмию техникй, инфрасохтори инноват
сионй, таносуби махсулоти аз чихати технологй баланд дар
сохтори истехсолот ва содирот, тичоратикунонии коркард
хои инноватсионй ва г.) аз кишвархои пешрафтаи иктисодИ
холо хеле ок,иб мондааст.
Агар вазъи фаъолияти инноватсиониро дар чумхурй ба
таври умумй тавсиф намоем, пас гуфтан чоиз аст, ки он
холо танхо дар давраи ташаккулёбй кдрор дорад.
Дар давоми солхои Истикдолияти давлатии Чумхурии
Точикистон аз тарафи Хукумати чумхурй оид ба дастгирии
неруи илмй, зехнй, аклонй, тачдиди сохаи илм ва ба самти
халли масъалахои мухими ичтимоию иктисодй равона
кардан як кдтор чорахо андешида шудаанд. Дар кишвар
тахкими неруи илмию техникй хамчун яке аз шартХрн
зарурй дар такмили иктисодиёт ва гузариши давра ба давра
ба рохи инноватсионии рушд махз чун самти стратеги
баррасй шудааст.
Дар ин маврид конунхо ва кдрорхои дахлдори Хуку
мати Ч,умхурии Точикистон ба тасвиб расидаанд, ки сиё-
сати давлатиро дар сохаи илм ва техника, муайян намуда,
ба дастгирии неруи илмй, рушди корхои тахкикотй - илмй,
истифодаю коркарди технологияхои нав ва татбики онхо
барои пешрафти саноат, кишоварзй, сохтмон, энергетика на
сохахои хизматрасонй равона карда шудаанд:
- К,онуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи илм
сиёсати давлатии оид ба илму техника» (соли 1998);
246
- К,онуни Ч,умх,урии Точикистон «Дар бораи Академияи
Илмх,ои Чумхурии Точикистон» (соли 2002);
- карори Хуку маги Ч,умх,урии Точикистон «Дар бораи
Консепсияи сиёсати давлатии илмию техникии Чумхурии
Точикистон» (соли 1999);
- карори Хукумати Чумхурии Точикистон «Дар бораи
рушди илмхои дакик дар Чумхурии Точикистон барои
солхои 2005 - 2008» (соли 2003);
- карори Хукумати ЧУМ*УРИИ Точикистон «Дар бораи
гасдики Стратегияи Чумхурии Точикистон дар сохаи илм
на технология барои солхои 2007 -- 2015» (соли 2006);
- карори Хукумати Ч,УмхУРии Точикистон «Дар бораи
гасдикд Барномаи тайёр кардани кадрхои илмй дар
Чумхурии Точикистон барои солхои 2009 - 2015» (соли
2008);
- карори Хукумати ЧУМХУРИИ Точикистон «Дар бораи
гасдики Барномаи хамгироии илм ва тахсилоти олии Чум-
\урии Точикистон барои солхои 2010 - 2015» (соли 2008);
гасдики Барномаи татбики дастовардхои илмию техникй
дар истехсолоти саноатии ЧУмхУрии Точикистон барои
солхои 2010 - 2015» (соли 2009);
гасдики Барномаи рушди илмхои табиатшиносй ва риёзиву
техникии Чумхурии Точикистон барои солхои 2010 - 2020»
(соли 2010);
гасдики Номгуи самтхои афзалиятдоштаи тахкикоти илмй
дар Чумхурии Точикистон барои солхои 2010 - 2012» (соли
2010 );
- карори Хукумати ЧУмхУРИи Точикистон «Дар бораи
гасдики Стратегияи Чумхурии Точикистон дар сохаи илм
ва технология барои солхои 2011 - 2015» (Тахрири нав, соли
2011).
Дар Чумхурии Точикистон хамчунин як катор конунхое
кабул гардидаанд, ки баъзе намудхои фаъолияти инноват-
сиониро то андозае танзим менамояд:
247
- «Дар бораи намудхои саноатй» (соли 2004); «Да
бораи ихтироот» (соли 2004); «Дар бораи х,ифзи хукукии
топологиях,ои микросхемахои интегралй» (соли 2006); «Дар
бораи нишонахои молхо ва нишонахои хизматрасонихо»
(соли 2007); «Дар бораи Парки технолога» (соли 2010).
Дар кисми сеюми Кодекси гражданин Чумхурии
Точикистон (соли 2005) Фасли «Моликияти зехнй) вориД
карда шудааст.
Барои тавсифи вазъи хозираи рушди инноватсионй дар
Чумхурии Точикистон баъзе нишондихандахоро овардап
мумкин аст, ки онхоро дар амалияи чахонй барои арзёбми
вазъ ва динамикаи неруи инноватсионии мамлакатхо ни
самаранокии умумии сохаи илмию инноватсионй истифода
мекунанд.
Харочоти дохилй ба хотири ичрои корхои тахкикотй на
коркардхои илмй кариб 0,12 фоизи М МД-ро ташки н
медихад, дар холе, ки дар кишйархои пешрафта онхо Дар
сохаи илм пайваста меафзоянд (соли 2009 он 25 753 хазор
сомониро ташкил медод ва нисбат ба соли 2007. ба кадри 31
фоиз афзоиш ёфт). Вале умуман бо пул таъмин намудани
корхои тахкикотй ва коркардхои илмй хамоно воке; иi
нокифоя мебошад.
Таносуби маблагхои гайрибучетй бар харочоти дохилй
ба тахкикот ва коркардхои илмй 20-30 фоизро ташкил меди
хад. Дар низоми Академияи илмхои Чумхурии Точикистон
он дар соли 2009 53,2 фоиз, дар низоми Академияи илмхои
кишоварзии Точикистон 38 фоизро ташкил дод. Ин нишон
дихандаи чандон кам нест ва бо боварй гуфтан мумкин аст,
ки дар оянда сатхи истифодаи манбаъхои гайрибучетии
маблаггузории сохаи илм бояд афзояд. Сарчашмаи асосии
ин - маблагхои худии корхонахо аст, ки аз хисоби фоида
пурра хохад шуд.
Тибки маълумоти Вазорати рушди иктисод ва савдои
Ч,умхурии Точикистон дар холати то 1 январи соли 2010 дар
сохаи илм 5196 нафар кормандони илмй, аз чумла 3880
нафар кормандони дарачахои илмидор (780 нафар доктори
илм, 3100 нафар номзади илм) ва 1316 нафар бе дарачахои
илмй кор мекунанд. Микдори хайати кормандоне, ки ба
248
тахкикот ва к ор к арддои илмй машгуланд, аз руи хисоби
10 ООО шахсони машгул дар иктисодиёт 24 нафарро ташкил
медихад.
Микдори дархостхои патентй ба ихтироот аз тарафи
шахрвандони мамлакат дар соли 2007 - 117 адад, соли 2008 -
113 адад, соли 2009 - 116 ададро ташкил дод. Ин дар киёс бо
сатхи фаъолияти ихтироотй дар кишвархои пешрафтаи
иктисодй албатта нишондихандаи хеле паст аст.
Дар амал хамаи корхонахое, ки ичрои корхои тахки-
коти илмй машгуланд, ба шабакаи Интернет дастрасй
доранд, вале барои ташаккули инфрасохтори муосири
и гтилоотие, ки ба татбики технологияи навтарини иттило-
оту иртиботй асос ёфта, кобилияти таъмини татбики
еохторхои инновагсиониро дошта бошанд, корхои зиёдеро
анчом додан лозим меояд.
Х,амин тарик, навоварй - ин истифодаи фоиданоки
фаъолияти инноватсионй дар корхонахои истехсолй ва
хизматрасонй, халлу фасли комплекси масъалахои ташкилй
техникй, технолога, иктисодй - ичтимой, истехсолй,
молиявй, тичоратй, идоравй ва г. ба шумор меравад.
1. Мо^ият, намуд, сохтори фаъолияти сармоягузорй ва ман-

баъх,ои бавучудоии онро шарху тавзех дщед.
2. Сармояи истехсолй: мох,ият, мундарица ва рох,х,ои муайян
намудани х,ацми зарурии онро дар шароити муосир амик,
намоед.
3.Сарчаишауои маблаггузории сармояи истехсолй, ба
андешаи Шумо, чи%о ба хисоб мераванд?
4. Усулуои ба^одихии самаранокй сармояи истехсолй дар
мисоли мушаххаси корхонахои истехсолии мамлакат
нишон дода шавад.
5. Нацшаи молиявй чист ва баходщии самаранокии лоихахои
сармоягузорй дар асосй кадом мехнизмхои щтисодй сурат
мегиранд?
6.Мохияти щтисодии инновасия ва таснифоти онро шарху
тавзех намоед?
249
7.Вох,идх,ои инноватсиониро нишон дщ ед ва гуед, ки ощ о бй
фаъолияти корхона чй тавр таъсир мерасонанд?
8.Пешрафти илмй-техникй гуфта чиро меноманд?
9. Сампщои афзалиятноки фаъолияти йнновасиониро дар
мисоли мушаххаси корхона^ои саноатии Точикистон
нишон ди^ед.
Ю.Бауогузории самаранокии ташкилй ва техникии муцад-
димаи навгонии инноватсионй ба кадом рох;у усул^о
т ат бщ карда мешавад, маънидод намоед?
М А В З У И 18.
А Р З И Ш И А С Л И И М А Х ,С У Л О Т
18.1.Мох,ият ва таркиби арзиши аслии махсулот.

18.2.Таснифи харочоти истехсол ва фуруши махсулот.
18.3.Тартиби хисоби харчнома (калкулятсия)-и вохиди
истехсоли махсулот.
18.4.Пешгуй ва накшагирии арзиши аслии истехсоли
махсулот дар корхона.
18Л.Мохият ва таркиби арзиши аслии махсулот
Арзиши аслии махсулот яке аз нишондихандахои

мухими сифатй ва самаранокии фаъолияти иктисодии
корхонаи истехсолй ба шумор рафта, ба сатхи фоиданокй
на нархи махсулот таъсири муассир мегузорад.
Ин нишондиханда ифодаи пулии сарфи чории ресурс
ной моддй, мехнатй ва молиявии корхона барои истехсол ва
фуруши махсулот ва асосй ташаккулёбии нархи мол ба
хисоб меравад. Аз ин лихоз, тагйирёбии он (пасту баланд-
шавй) ба нархи мол ва инчунин ба маблаги фоида ва
фоиданокй - сатхи нисбии он таъсири мустаким мерасонад.
Ба рох мондани сиёсати сарфаю сариштакорй дар харчи
маблагхои пулй барои эхтиёчоти чории корхонаю ташки-
лот амали басо судманд буда, бе шаку шубха, бузургии
фоидаро афзун менамояд. Аз нуктахои зикршуда маълум
мешавад, ки хисобу китоби аник ва сахехи харочоти чории
корхона, донистани таркиби он ва омилхое, ки ба хачми
умумй ва сатхи харочотнокй таъсири мусбат ва манфй
мерасонанд, ахамияти махсус касб мекунад.
Хдсоби харочоти истехсолот дар корхона имкон
медихад, ки масъалахои зерин: муайян кардани сатхи
самаранокй, аз чумла фоиданокии истехсоли махсулот,
нархи махсулот ва захираю имкониятхои то хануз истифо-
данашуда ошкор ва асоснок карда шаванд.
Х,амин тавр, арзиши аслии махсулотро мо метавонем
Хамчун категорияи махсуси фаъолияти корхонаи истехсолй
251
арзёбй намоем, ки он сатхи харочотнокиро дар дойрыи
фаъолияти корхона муайян мекунад. Аз нигохи хисоби
иктисодй, одатан, арзиши аслии махсулот дар се намуд!
сехй, умумиистехсолй ва пурра ё тичоратй вучуд дорад.
Арзиши аслии сехй харчи чории-зерсохтори корхона
(сеххои алохида) барои истехсоли ин ё он навъи махсуло|
дар як давраи муайян мебошад.
Арзиши аслии умумиистехсолй бошад ин мачмуи
моддахо дар таркиби харочоти сехй ва сарфи маблагхои
умумхочагй аст.
Арзиши аслии пурра (тичоратй)-и махсулоти корхона
ин хосили чамъи арзиши аслии умумиистехсолй ва харчхои
гайриистехсолй барои бозорёбй ва тичорати молу хизматхо
мебошад, ки заминаи асосии сатхи нархи яклухти шартно
мавии корхонаро ташкил медихад.
Таркиби харочоти истехсол • ва фуруши махсулот бо
назардошти мазмуни унсурхои иктисодй ё моддахо и
алохида иборат аст аз:
1. ашёи хом ва маснуот (партовхои баргардонида-
шаванда тарх карда мешаванд);
2. сузишворй ва неруи барк барои эхтиёчи технолога;
3. музди мехнати асосии коргарони истехсолй;
4. музди мехнати иловагии коргарони истехсолй;
5. хиссачудокунй ба эхтиёчи сугуртаи ичтимой;
6. харч барои тайёр кардан ва бахрабардории истехсоло i .
7. истехлоки воситахои асосй;
8. харчи нигохубин ва истифодаи тачхизот;
9. арзиши аслии сехй (моддах;ои 1 -8);

Ю.талафот (брак)-и махсулот;
11 .дигар харочоти истехсолй;
12. арзиши аслии умумиистехсоли (моддсщои 9 +10+11); .

13.харчхои гайриистехсолй;
14.арзиши аслии пурра (тичоратй)-и махсулоти корхонаи

саноатй.
252
18.2.Таснифи харочоти истехсол ва фуруши
махсулот
Арзиши аслии махсулоти саноатй аз руи аломатхои

зерин тасниф мешавад:
• вобаста бо мазмуни таъсиррасонии моддахои алохидаи
харочоти истехсолот - мустацим ва гайримустацим ;
• вобаста ба тагйирёбии хачми умумии истехсол ва
фуруши махсулот - доимй ва тагйирёбанда;
• аз руи таркиби харочот - махсус ва комплексу
• аз руи мохияти иктисодии харочот - асосии истехсолй
на гайриистеусолй.
Харочоти мустаким ба истехсоли намуди мушаххаси
махсулот пайвандй дорад ва дар асосй хуччатхои ибтидой
ба арзиши аслии махсулот бевосита дохил мешаванд.
Харчхои гайримустаким бошанд дар мукобили ин
тартиб ба якчанд номгуй махсулот иртибот доранд. Онхоро
ба арзиши аслии махсулот тавассути хисобхои махсуси
таксим ва бо рохи интихоби андозаи муайян, ки ба
тачрибаи хочагидорй такя мекунад, мукаррар менамоянд.
Бояд таъкид намуд, ки кисмати асосй ё бештари арзиши
аслии махсулотро махз харчхои мустаким ташкил медиханд,
ки ин барои дуруст ба рох мондани ба хисобгирии
мухосибй ва иктисодию оморй ахамият дорад.
Арзиши аслии махсулотро инчунин аз руи нишонахои
дигар - ягонагй ва аз назари мохияти иктисодй бо хам
наздик будан новобаста аз намуди корхонахо, таркиб ва
унсурхои иктисодй, моддахои калкулятсионй, алокамандй
бо нишондихандахои микдорй ва сифатии фаъолияти
корхона тасниф намудан ба максад мувофик аст. Дар ин
маврид, масалан, аз руи нишонаи таркиби харочот, онхоро
ба намудхои хаммаънои иктисодй (маснуот, музди мехнат,
истехлоки воситахои асосй) ва комплексй гурухбандй
кардан хеле бомаврид мебошад.
Харочоти комплексй гуфта хамон намудхои арзиши
аслии махсулотро меноманд, ки дар таркиби худ чандин
зернамуд ё моддахои чудогонаи онхоро муттахид месозанд,
253
1
ба монанди харчхои мухталиф: сехй, умумиистехсолй мм

пурра ё тичоратй.
Дар алокамандй бо нишонаи ягонагии мохияти иктисодй
моддахои алохидаи арзиши аслии махсулотро ба гуруххои
зерин тасниф менамоянд: Я
• харчхои моддй;
• харчхо оид ба музди мехнати кормандон;
• хиссачудокунй аз фонди музди мехнат ба эхтиёди
ичтимой;
• истехлоки воситахои асосии худии корхона;
• дигар навъхои харочот.
Дар амалй хочагидорй ин тарзи гурухбандии арзиши
аслии махсулотро ба хотири татбики амалии ба хисобгирии
молиявй ва тахлили иктисодй истифода бурдан мумкин aci
Дар раванди тахлили иктисодй бо назардошти таъсири
омили тагйирёбии хачми истехсоли махсулот дар давраи
тахкивднаванда харочоти истехсолотро ба ду гурух: шартан
доимй ва шартан-тагйирёбанда тасниф мекунанд, ки ин хам
ахамияти махсус дорад.
Харчхои доимй аз хачми истехсол ва фуруши махсуло '1
вобастагии зич доранд. Бо афзудани суръати истехсоли
махсулот, одатан, хачми арзиши аслии махсулот гарчандс
зиёд шавад хам, вале сатхи харочотнокй хатман (бо хисоби
фоиз) кохиш меёбад.
Харчхои тагйирёбанда чунин хислат доранд, ки хатто
бо тагйир ёфтани хачм ва суръати истехсолу фуруши
махсулот маблаги харочот бетагйир мемонад ё андаке
тагйир ёбад хам, аммо сатхи харочотнокй хатман доимЯ,
бетагйир бокй мемонад.
Ба хотири хисоби харочот аз руи унсурхои иктисодй ва
хам чои пайдоиши арзиши аслии махсулот ба моддахои
калкулятсионй (харчномавй) нисбат ба намуди алохидаи
махсулот, харчхои сехй ва дигар зерсохторхои истехсол fi
гурухбандй карда мешаванд.
Арзиши аслии махсулоти корхонахои истехсолиро бо
назардошти нишонахои дигар низ (вакти пайдо шудан ва
тарзи дохил намудан ба таркиби харочоти истехсол ва
254
фуруши махсулот, шаклх,ои истехсоли, гайриистехсоли ва г.)
чудо менамоянд, ки дорой ахамияти фаъолияти тахлилй аст.
18.3.Тартиби хисоби харчнома (калкулятсия)-и

вохиди истехсоли махсулот
Калкулятсия ё тахияи харчнома аз истилохи лотинии

calculation гирифта шудааст, ки маънои хисоб ва хисоб
карданро мефахмонад.
Харчномасозй ин як намуди махсуси амалиёти иктисодй
- мухосибй мебошад, ки дар асосй он андозаи арзиши аслии
вохиди муайяни махсулот (як метр газвор, як чуфт
пойафзоли мардона, як килограмм канд ва f . ) ва гурухи
молхои бо хам монанд дар давраи мушаххаси вакт (сол)
хисоб карда мешавад. Барои анчом додани хисоби сахеху
дурусти сатхи арзиши аслии махсулот мо бояд тарзу
усулхои хисоб, моддахои харочотро барои калкулятсия-
кунонй ва иттилооти заруриро оид ба ин масъала пайдо
намоем.
Харчномасозй аз вожаи калкулятсия ё харчнома бо он
фарк мекунад, ки ифодаи пулии арзиши аслии махсулотро
надорад ва хамчун як амалиёти махсуси иктисодй муаррифй
мегардад. Харчнома бошад маълум аст, ки ба хисобу
китоби андозаи харочоти истехсолот бевосита пайванд
мебошад.
Харчнома се намуд дорад: меъёрй, пацшавй ва уисоботй.
Харцномаи меъёрй дар асосй услуби меъёргирии илмии
сарфи ресурсхои иктисодй ба хар як вохиди истехсол ва
фуруши махсулот ва хисоби дигар нишондихандахои
иктисодии интихобшуда муайян карда мешавад.
Харцномаи накщавиро тавассути хисоб ва тахлили хама-
чонибаи нишондихандахои накшавии харочоти истехсол ва
фуруши махсулот дар даврахои муайян (мох, семоха, сол)
тартиб медиханд.
Харцномаи х^исоботй дар заминаи хисоботи мухосибии
харочоти истехсол ва фуруши махсулот мукаррар мегардад.
255
Харчномаи истехсол ва фуруши махсулот бо назар
дошти иттилооти иктисодй аз руи моддахои зеринн
харочоти истехсолот аз назари иктисодй хисоб ва асосноь
18.4.Пешгуй ва накшагирии арзиши аслии

истехсоли махсулот
Максади асосии тахияи пешгуй ва накшагирии арзиши

аслии махсулот ин муайян намудани хачми мутлак бо
хисоби сомонй ва сатхи нисбии он, ошкор намудан на
истифодаи захираю имкониятхои дохилй бо максади кам
кардани харочоти истехсолот дар соли оянда мебошад.
Барои расидан ба ин хадафи корхонаи истехсолй андеши-
дани чораю тадбирхо дойр ба рох моцдани речаи сарфаю
сариштакорй ва халлу фасли пай дар пайи як катор
масъалахои мухими хочагй бенихоят зарур арзёбй мегар
дад. Корхона бояд дар натичаи самарабахш истифода бур-
дани ресурсхои иктисодй, аз чумла моддй, мехнатй на
молиявй бо рохи пешгуй ва накшагирй харочоти барзиёди
исгехсолотро торафт кам намояд ва бештар фоидаи
иктисодй ба даст оварад.
Барои асоснок муайян кардани хачм ва сатхи харочоти
истехсол ва фуруши махсулот дар корхонаи истехсолй бояд
корхои зерин амалй карда шаванд:
1. гузаронидани тахлили хамачонибаи аз чихати илмй
асосноки харочоти истехсолот ва хамоханг намудани он бо
натичахои молиявии корхона;
2. бахо додан ба тамоюли тагйирёбии арзиши аслй аз руи
хачм, таркиб ва сатхи харочотнокй дар давраи 3-5 соли
гузашта, аз чумла дар давраи хисоботи солона ва хисобхои
ичрои накшаи харочоти интизорй;
3. тахлили тагйирёбии нишондихандахои мутлак, нисбй
ва хисоби таъсири омилхои гуногун;
Дар ин бобат харочоти истехсолотро бояд аз руи хачми
умумй дар корхона ва доираи моддахои алохида тахлил
кард.
256
Х,ар як модда, албатта, мохият ва хусусияти ба худ хос
дорад, ки хисобу китоби амику дакикро талаб менамояд.
Масалан, моддаи сарфи ашёи хом ва маснуот дар
корхонахои саноатй хурокворй ва сабук хиссаи аз хама
бештар дар харочоти муомилот дорад дар асосй накшаи
хачм ва номгуи истехсоли махсулот, меъёри харчи ашёи хом
ба хар як вохиди махсулот, нархи хариди ашёи хом хисоб
карда мешавад. Дар ин чо арзиши ашёи хом ва маснуот, ки
ба таркиби харочоти муомилот дохил мешавад бо рохи зарб
намудани микдори истехсоли махсулоти мушаххас дар соли
накшавй ба меъёри харчи ашёи хом ба як вохиди ин навъи
махсулот ва нархи хариди он мукаррар карда мешавад.
Мачмуи арзиши сарфи ашёи хоми тамоми номгуи махсулот
хдмчун моддаи алохида ба арзиши аслии махсулот ворид
Мисоли дигарро мегирем. Фонди музди мехнати
кормандони корхона, тавре, ки дар мавзуи 14.3 зикр
гардидааст, бо рохи тартиб додани чадвали вазифавй ва дар
асосй истифодаи шаклу низомхои амалкунандаи ташкили
музди мехнат муайян карда мешавад. Хдмчунин ин
нишондихандаро тарики зарб намудани шумораи миёнаи
руйхатии корхона (сол) ба музди миёнаи мехнати
кормандон дар хамин муддат меёбанд. Агар мо фонди
музди мехнатро ба хачми фуруши махсулот аз руи накша
таксим намуда, натичаи хосилшударо боз ба 100 зарб занем,
он гох дарачаи нисбии фонди музди кор пайдо мешавад.
Х,амин тарик, бо истифодаи хисобу китобхои техникй-
иктисодй, меъёрй, иктисодй-оморй, иктисодй-риёзй бузур-
гии хар як моддаи харочотро чудогона (харочоти сузиш-
ворй, кувваи барк, истехлокй воситахои асосии худй,
харочоти сехй ва умумиистехсолй, инчунин харочоти
гайриистехсолй ва г.) барои соли оянда мукаррар намуда,
сипас дар хотима, маблаги умумии арзиши аслии
махсулотро меёбанд. Вазифаи мухим он аст, ки захирахои
сарфа кардани харочоти истехсоли як вохиди махсулот ва
хачми умумии махсулот харочоти истехсолот дар давраи
накшавй асоснок ва дуруст муайян карда шавад.
257
Накшаи арзиши аслии махсулотро бо рохи хисобхои
техникй-иктисодй аввал барои хар як моддаи харочот ни
дар интихо хачми умумии онро хамчун чамъи харчи
модцахои иктисодй тахия менамоянд. Дар ин росто,
чараёни накшагирии арзиши аслии' махсулот аз рукнхо»!
зерин иборат аст:
1.смета (накша)-и харочот барои истехсоли махсулот a i
руи унсурхои иктисодй;
2.хисоби харочоти мачмуи махсулоти молй на
фурухташаванда;
3.мукоиса намудани харчномаи накшавй аз рри
модцахои алохида;
4.хисобу китоби кам кардани арзиши аслии м ахсулот
молй аз руи омилхои техникй-иктисодй.
Нишондихандахои сифатии накшаи арзиши аслии
махсулот низ як катор хисо'бхои махсусро пешбинН
менамояд, ки мухимтарини онхо инхоянд: харочот ба яь
сомонй махсулоти молй ё фурухташаванда; арзиши аслии
махсулоти молй ва фурухташуда; харочоти навъхои
чудогонаи махсулот; фоизи кам кардани арзиши аслии
махсулот бо таъсири омилхои гуногун (иктисодй, техникй,
ташкилй ва F.); фоизи кам кардани арзиши аслии махсулоти
киёсшаванда.
Бояд кайд намуд, ки нишондихандаи харочот ба
андозаи як сомонй нисбат ба хачми махсулоти молй бо рохи
таксим намудани маблаги харочоти накшавии истехсоли
махсулот ба арзиши махсулоти молй, ки бо нархи яклухти
корхона хисоб карда шудааст. Бузургии ин нишондиханда
на танхо аз кам кардани арзиши аслии махсулот, балки ач
тагйир ёфтани сатхи нархи яклухти корхона, номгуй ва
сифати махсулот вобастагии ногусастанй дорад. М ахз им
нишондиханда аз сатхи камшавии харочот дар давраи
ояндаи накшавй гувохй медихад.
Накшаи харочоти истехсоли махсулот дар корхонахо,
одатан, дар асосй риоя намудани тартиботи ягона оид ба
хисобгирии мухосибй, тахлил, харчномасозй ва тарзу
услубхои накшагирй сурат мегирад. Умуман, накшаи
258
арзиши аслии махсулот бо назардошти хдчм ва таркиби
махсулоти молии накшавй, арзиши аслии накшавии номгуи
махсулот, сатхи нархи махсулот ва тарифи хизматхои
амалкунанда асоснок карда мешаванд.
Саволу супориш.\о барои такрор:
1. Мо.щят, тасниф ва таркиби арзиши аслии махсулоти

саноатиро шарху тавзех, намоед.
2. Таркиби харчнома (калкулятсия) -ро фах,монед. Он чй тавр
ба нархи бозории мол таъсир мерасонад?
3. Хисоби арзиши аслии нацшавии махсулот ва намудхои онро
дар мисоли ягон корхонаи саноатии Точикистон та^лил ва
баррасй намоед.
4. Усу.щои хисоби масрафхо ва харчномаи воцеии арзиши аслии
махсулотро дар мисоли равшани ягон корхонаи истехсолии
ш.Душанбе дар муцоиса бо нишондщандах;ои соли гузашта
муайян намоед?
5.Ба х,ачм, таркиб ва сапщи харочоти истехсолот дар корхона
кадом омилхои асосй таъсир мерасонанд?
6. Арзиши пурраи харочоти истехсолот кадом унсурхоро дар
7. Харочоти тагйирёбанда ва доимиро чй тавр шартан хисоб
мекунанд.
8. Тагйирёбии нархи ашёи хом, цувваи барк,, сузишворй чй тавр
ба сатхи арзиши аслии махсулот таъсир мерасонад.
9.Ба андешаи Шумо, кадом рохх° ва захирахои паст кардани
харочоти аз нацша бар зиёд вучуд дорад?
10. Арзиши аслии пурра ё тичоратй гуфта чиро меноманд? Он
аз дигар намуди арзиши аслии корхонаи истехсолй чй гуна
фарц менамояд?
259
МАВЗУИ 19.
ФОИДА ВА ФОИДАНОКИ
19.1.Мохият ва намудхои фоида. Фоиданокй.

19.2.Манбаъхои ташаккулёбии фоида.
19.3.Накшагирии фоида дар корхона.
19.4.Самтхои асосии таксим ва истифодаи фоида.
19.1. Мохият ва намудхои фоида. Фоиданокй
Фоида - нишондихандаи самаранокии фаъолияти кор

хона ва сарчашмаи асосии таъмини рушди устувори иктисо
дй ва хавасмандгардонии истехсолот мебошад.
Фоидаи корхонаи истехсолй як хиссаи муайяни арзиши
махсулоти изофа, ки тавассути мехнати пурмахсули кор-
мандон ба вучуд оварда мешавад.
Фоида манбаи асосии маблаггузории тараккиёти кор
хона, ташаккул ва такмилёбии пояи устувори моддию тех
ники, пурра кардани арзиши воситахои гардони худи
корхона, хавасмандгардонии моддию ичтимоии кормандон,
бунёди захирахои пулй ва г. эхтиёчоти пулй ба хисоб
меравад.
Вобаста аз тартиби ташаккулёбй, тартиби таксим на
истифода кардан, одатан, фоидаро ба якчанд намудхои
фарккунанда кисмат мекунанд. Дар ин маврид фоида а»
фуруши махсулот, фоида аз фаъолияти гайриистехсолй,
фоидаи тавозунй, фоидаи софро аз хамдигар бояд фарк
намуд.
Фоида аз фуруши махсулот бо рохи аз арзиши моли
фурухташуда тарх кардани арзиши аслии пурраи тичоратии
корхона муайян карда мешавад.
Арзиши моли фурухташуда баробар аст ба хосили
зарби микдори номгуй махсулоти фурухташуда ва нархи
яклухти саноатии озод (шартномавй). Андозаи нархи хар як
намуди мол дар шартномаи байни корхонаи истехсолй па
истеъмолгар (корхонахои савдо ва хуроки омма) ба
тасвибрасида, зикр мегардад.
260
Фоида аз фаъолияти гайриистех;солй аз сарчашмахои
гуногун маншаъ мегирад. Ба ин сарчашмахо дохил
мешаванд: фоида аз ичораи воситахои асосй, фоида аз
фуруши воситахои асосии зиёдагй, даромад аз фуруши
сахмияхо, маблаги чаримахои иктисодии гайринакшавй, ки
дар натичаи риоя накардани коидахои шаргномаи хочагй
аз чониби хамкорон ба миён омадааст (бо тархи маблагхое,
ки бо ин сабаб ба шарикон супоридааст) ва г.
Фоидаи тавозуни — мачмуи умумии фоида, ки аз хисоби
пешбурди фаъолияти хочагй дар як давраи муайян (мох,
семоха, сол) ва аз хисоби тамоми манбаъхои имконпазири
пайдоиши фоида ба даст меояд.
Х,ар як корхона ухдадор аст, ки тибки Кодекси андози
Чумхурии Точикистон махз аз маблаги фоидаи тавозунй ба
бучети умумидавлатй андозро аз руи меъёри амалкунанда
сари вакт супорад.
Фоидаи софи корхона ин фарки байни маблаги фоидаи
тавозунй ва андоз аз фоида ба бучети давлат мебошад.
Фоидаи соф комилан пурра ба ихтиёри корхона
мемонад ва мутобики тартиботи кабулшуда ба самтхои
гуногун таксим гардида, максаднок истифода бурда
мешавад.
Хдцафи асосии корхона, ки фаъолияти сохибкориро
пеш мебарад, ба даст овардани фоидаи харчи бештар аст.
Фоидаи корхона бо ду нишондиханда чен карда
мешавад: бо маблаги мутлак (сомонй) ва бо хисоби фоиз
нисбат ба бузургии ягон нишондихандаи иктисодй (хачми
фуруши махсулот; арзиши миёнасолонаи воситахои асосй
ва гардони истехсолй; арзиши аслии махсулот; шумораи
кормандон).
Сатх,и нисбии фоидаро, одатан, фоиданокй меноманд, ки
бо рохи таксим кардани фоидаи тавозунй ё соф ба арзиши
миёнасолонаи воситахои асосй ва гардони истехсолй ва
иатичаи хисоб боз ба 100 зарб карда мешавад. Инро бо
формула ин тавр навишта метавонем:
СФ= Е Ф : £ В а + £ В Г) х 100],
261
дар ин чо,
С ф - сатхи фоиданокй нисбат ба арзиши фондхои корхона,
фоиз;
£ Ф - маблаг и фоидаи тавозунй ё софи корхона, сомони;
£ В а - арзиши миёнасолонаи воситахои асосй,сомони;
£В, - арзиши миёнасолонаи воситахои гардон,сомонй.
19.2. Манбаъхои ташаккулёбии фоида
Фоидаи корхона аз манбаъхои зерин ташаккул меёбад:

• аз хисоби истехсол ва фуруши махсулот;
• аз хисоби ичрои хар гуна хизматхо ва хизматрасонй;
• аз хисоби фуруши фондхои асосие, ки дар корхона
истифода намешаванд;
• аз дигар амалиёти истехсолй-иктисодй.
Фоида аз фуруши махсулот (фаъолияти амалиётП)
маъмулан аз хисоби мачмуи маблагхои умумии фойда, ки
танхо онхо рисолат ва хусусияти хоси касбияти корхонаро
инъикос карда метавонад, фахмида мешавад. Он хамчун
фарк байни маблаги фуруши махсулот (ба истиснои андоэ
аз арзиши иловашуда ва андози аксизй) мукаррар карда
мешавад.
Фоида аз фуруши амвол дар хамон маврид ба миён мс-
ояд, ки бо баъзе сабабхо амвол дигар барои корхона ноло-
зим шуда мемонад, дар ин холат фоида аз фуруши фондхои
асосй (воситахои фаъоли моддй), воситахои фаъоли
гайримоддй, когазхои киматноки дигар корхонахо манбаи
мухими он ба шумор мераванд. Бузургии он фарк байни
нархи фуруш ва арзиши бакиявии объекти фурухташаванда
тавассути харочот барои фуруш (насбкунй, харочоти
накдиёт, пардохти агентихои хизматрасонй) муайян карда
мешавад.
Фоида аз амалиёти гайрифуруш — ин фоида аз хисоби
хиссачудокунихои корхонахои муштарак, супоридаип
амвол ба ичораи дарозмуддат (лизинг), дивидендхо аз хи
соби когазхои киматнок, даромадхо аз хисоби ухдадори-
хои к,арзй, маблагхои аз хисоби чаримахои иктисодй ба
даст овардашуда ташаккул меёбад.
Тархи муайянкунии бузургии фоидаи умумй, тибки
манбаъхо ва тартиби ташаккулёбии он барои тахдил ва
кабули карорхои хочагй ахамияти мухим дорад. Аз хама
бештар бояд андоза ва мизони андоз аз фоидаи корхонаро
донист. Мувофики Кодекси андози Чумхурии Точикистон
(с.2013) хачми андоз аз фоида ( А х .ф ) бо формулаи зерин
ифода карда мешавад:
А х .ф = [ ( Д у - Х у) х 15]: 100,
дар ин чо,
Ду - даромади умумй дар даврахои муайян, сомонй;
Ху - харочоти умумй дар хамин даврахо, сомонй.
Даромади асосй аз хисоби маблаги фуруши махсулот
пайдо мешавад. Ба даромад инчунин маблаги фоида аз
фуруши амвол ва амалиёти гайрифуруш низ дохил карда
мешаванд. Харочоти умумй — ин пеш аз хама харочоти
фуруши махсулот ва талафот аз фуруши амвол вобаста ба
афзоиши арзиши тавозунии он нисбат ба маблаги фуруши
дороихо ба шумор меравад. Пардохти маблаги истехдоки
воситахои асосй дар таркиби маблаги умумии харочот чудо
нишон дода шудааст, чунки пардохт ва истифодабарии ин
маблагхо аз чониби макомоти дахлдор бо тартиби махсус
назорат карда мешаванд.
V/
19.3. Накшагирии фоида дар корхона
Накднагирии фоида масъалаи марказии идора кардани

молияи корхона ба шумор меравад.
Максади асосии тахияи накшаи фоида, ки кисми
таркибии бизнес-накшаи рушди корхона мебошад, аз
асоснок намудани маблаги фоида ва фоиданокй барои
даврахои кутохмуддат (то 1 сол) ва миёнамуддат (то 3 сол)
пешбинй менамояд.
263
Маблаги фоидаи нащнавй аз руи тартиботи дар
корхона мукарраршуда ва бо назардошти таъсири омилхои
асосии дохилй ва берунй, аз чумла нишондихандахои
иктисодй муайян карда мешаванд.
Дар шакли умумй маблаги фоидаи накдиавй баробар aci
ба хосили тархн арзиши махсулоти молй ё фуруши он ва
арзиши аслии пурра (тичоратй)-и махсулот дар соли оянда,
семоха ва моххои алохида дар доираи он. Вале бояд
хотиррасон намоем, ки маблаги фоида аз сарчашмахои
гуногун пайдо мешавад ва тамоми бурду бохти фаъолияти
гуногунчабхаи корхона дар нихояти кор ба ин нишонди-
Ханда таъсиргузор мебошад. Бинобар ин, тахияи накшаи
фоида бояд хеле чидцй ва бо масъулияти зиёд ба сомон
расонида шавад. Танхо дар ин сурат корхона метавонад дар
давраи интизорй, яъне давраи накшавй ба солимгардонии
вазъи молиявй ва бомуваффакият; ичро намудани вазифахои
дар назди худаш гузошташуда сарбаландона барояд.
Асоснок намудани тархи бузургии фоида (маблаги
мутлак ва сатхи нисбии он) бо истифодаи услуби хисобй-
иктисодй ба таври намуна дар чадв. 19.1 нишон дода
шудааст.
Х,исоби фоидаи корхонаи истехсоли дар соли оянда
Р/т Н иш ондихандахо Х,азор

сомони
1 2 3
1 Накдоаи хачми фуруши махсулот:
а) бо хисоби нархи яклухти (шартномавй)-и корхона 45 396
б) арзиши аслии пурра (тичоратй)-и махсулот 36 979
2 Ф оида аз фуруши махсулот (сатри 1а - сатри 1в) 8417
3 Даромад аз нчрои хизматхои пулакй 88
4 Даромад аз фуруши воситахои асосй 110
5 Даромад аз ичораи амвол 50
6 Д аромад аз фуруши когазхои киматнок (сахмияхо) 220
7 Гирифтани дивиденд аз сахмияи корхона 100
8 Ба даст овардани фоида аз гузоштани маблагхои 30
муваккат дар суратхисоби бонкй-депозита
264
1 2 3
9 Даромадхои гайринакшавй (гирифтани чаримахои
иктисодй дар х,олати риоя накардани ухдадорихои
шартномавй аз чониби шарикони хочагй, ошкор
гардидани маблагхои барзиёди арзишхои молй-ашёй
ва г.) 215
10 Талафот ва зарархои гайринакшавй (супоридани
чаримахои иктисодй дар холати риоя накардани
ухдадорихои шартномавй аз тарафи корхона,
хисороти сухтор, заминларза ва дигар амалиёт) 120
Маблаги умумии фоида дар соли оянда:
а) бо хисоби мутлак (сатри 2 + сатри 3 + сатри 4 - 9110
сатри 5 + сагри 6 + сатри 7 + сатри 8 - сатри 9)
б) фоиданокй (таносуби маблаги умумии фоида ба
арзиши аслии махсулот —[(9 (10 : 36 979) х 100], фоиз 24,64
Аз иттилоот ва х,исобх,ои иктисодй, ки дар чадвали 19.1

ииъикос ёфтааст, маълум мешавад, ки ба фоидаи умумии
корхонаи истех,солй манбаъхои гуногун таъсир мерасонанд.
Фоида, дар навбати аввал, аз хисоби фуруши махсулоти
гайёр бо нархи яклухти корхона (шартномавй) ва арзиши
аслии пурраи махсулот ташаккул меёбад ва ин 92,4 фоизи
фоидаи умумии корхонаро ташкил медихад. Бокимондаи
фоида дар соли оянда (7,6 фоиз) аз хисоби фоида аз хисоби
амалиёти гайриистехсолй (фуруши амволи гайриманкули
бекорхобида, ичораи воситахои асосй, ичрои хар гуна
хизматхои иловагй, фуруши когазхои киматнок - сахмияхо
ва гирифтани дивиденд аз сахмияхо, даромадхои гайри
накшавй тархи зарар ва талафоти ба накша гирифта-
нашуда ва дигар сарчашмахо) ба вучуд меояд.
Хисоби нуктаи безарарии корхона низ барои давраи
оянда ва хам аз назари идоракунии фаъолияти молиявй
ахамияти аввалиндарача дорад. Ин тарзи хисобро дар асосй
хачми накшавии истехсоли махсулот, харочоти доимй,
харочоти тагйирёбанда ва фоида амалй мегардонанд.
Нуктаи безарарии фаъолияти корхона он хачми
зарурии истехсол ва фуруш дар назар дошта мешавад, ки
тавассути он корхонаи тичоратй кобилияти чуброн
265
намудани харочоти тагйирёбандаро дошта, бояд дар як
муддати муайяни истехсолй фоида ба даст оварад.
Дар фаъолияти минбаъдаи накшагирии фоида аз дама
мухим муайян кардани таъсири омилхои ба он таъсир-
расонанда (+, -) мавкеъ ва накши назаррас доранд.
Омил%е, ки ба афзоиши фоида таъсири мусбат мерасо
нанд аз ищ о иборатанд:
• тагйирёбии (±) хачми истехсол ва фуруши махсулоти
саноатй;
• сатхи нарх ва тагйирёбии он;
• сарфа кардани арзиши аслии махсулот;
• истифодаи пурраи иктидори истехсолии корхона;
• вусъат бахшидан ба ичрои амалиёти хизматрасонии
иловагй дар корхона ва бо ин рох ба даст овардани фоида;
• навоварй, диверсификатсияи истехсоли мах,сулот ва
баланд бардоштани сифати он;
• дар истехсолот чорй намудани технологияи пенщадами
чавобгу ба стандартхои чахонй ва дастовардхои навтарини
илму техника, ки ба баланд бардоштани хосилнокии мехнат
мусоидат мекунад;
• ба рох мондани накшагирии стратегй дар фаъолияти
корхона барои даврахои дарозмуддат ва содироти махсулот
ба бозорхои чахонй ва минтакавй.
19.4. Самтхои асосии таксим ва истифодаи фоида
Дар сиёсати молиявии корхона мавкеи асосиро таксим

ва истифодабарии фоида х,амчун як тарзи маблаггузории
эх,тиёч ба еармоягузорй ва конеъ гардонидани манфиатдои
худи корхона ишгол менамояд.
Тархи шарти мухими истифодабарии фоидаи софи
корхона дар (накшаи 19.1) оварда шудааст.
266
Нацшаи.19.1. Тархи таксим ва истифодабарии фоидаи
софи корхона
Аз фоидаи умумй андоз мувофики шартхои мукаррар-

намудаи конунгузории амалкун^ндаи чумхурй оид ба андоз
аз фоидаи корхона пардохт карда мешавад. Фоидаи боки-
монда пас аз андозбандй (фоидаи соф) пурра ба ихтиёри
худи корхона мемонад ва бо тартиби муайяннамудаи оин-
нома ва карори сохибмулк он аз руи самтхои гуногун
мавриди истифода карор дода мешавад.
Самти мухим ва халкунандаи истифодабарй таксимоти
фоида се самти асосй дорад:
4 фонди истеъмол;
ir фонди андухт;
4- фонди захиравй ва дигар самтхои зарурй.
Хиссаи муайяни фоида барои бунёди фондхои захиравй
ва сармоягузорй равон карда мешавад. Фонди захиравй
маъмулан ба сифати фишанги чубронкунандаи имконият-
хои тафовутнок нисбат ба гардиши хадди акалл хизмат
мекунад.
Ин гуна тартиби умумии таксими фоида хатман дар
сатхи корхона бояд дар асосй шаклхои ташкилию хукукии
гуногун мушаххас гардонида шавад, вале дар чамъиятхои
сахомй он дорой хусусиятхои хос мебошад. Чй тавре
маълум аст, сохибони сахмияхо як кисми фоидаи корпора-
тивй (дастчамъона)-ро дар шакли дивидендхо (даромади
сармоягузорон аз хисоби истифодаи самаровари сармояи
чалб намудаашон) ба даст меоранд. Дар корхонахои сахомй
дивидендхо хамчун як хакки муайяни чалби маблагхо аз
267
хисоби интишор ва фуруши когазхои киматнок дар назар
дошта мешавад.
Таксимоти фоидаи корхона, бузургии дивидендхо ба
хисоби фоиз (d) дар асосй формулаи зайл муайян карда
мешавад:
d = Фд : С„,
дар ин чо,
Фд — як кисми маблаги фоида, ки барои пардохти
дивидендхо пешбинй шудааст;
Со — сармояи оинномавии корхона.
Маблаги мутлаки дивидендхо ба хисоби як сахмия (Д)
мутаносибан баробар аст ба:
Д = Со г М с,
дар ин чо,
Мс — микдори сахмияхое, ки бузургии сармояи
оинномавиро ташкил менамояд ё адади сахмияхои
фурухташуда.
Тачрибаи фаъолияти ширкатхои хори 4 й ва корхонахои
амалкунандаи ватанй собит менамояд, ки хиссаи маблаги
дивидендхо дар ха 4 ми умумии фоидаи соф ба андозаи 30-70
фоизро ташкил менамояд. Агар сатхи он аз 30 фоиз кам
бошад, пас пардохтхо бо ин сабаб камтарин, вале андозаи
он агар аз 70 фоиз беш бошад — хадди нихой хисобида
мешавад.
Саволу супоришх^о барои такрор:
1. Фоидаи корхонаи истехсолй ва манбаъхои ташаккулёбии

онро фах,монед ва фикру андешаи худатонро асоснок
намоед.
2.Нацшаи фоида аз х,исоби фуруши молро шарх; дих;ед.
3.Моуият, намудх,о ва усулхои тахлили омилии фоида дар
корхонаи истехсолй.
268
4. Нишондихандахои хисоби фоиданокиро навишта, маъно ва
истифодаи онхоро дар фаъолияти щтисодии корхона шарх
дщед.
5,Оё фоидаи тавозунй воцеан аз фоидаи соф фарц дорад?
6. Фоидаи софи корхонахои саноатй, ба фикри Шумо, бештар
барои кадом мацсадхо тацсим ва истифода мегардад?
7. Хиссацудокунй ба бучет аз фоидаи тавозунии корхонахои
саноатй вобаста ба хач,ми корхона, шакли моликият холо
ба кадом меъёр баробар аст, дар ин бобат назари Шумо,
чист?
8. Фоидаи софи корхона ба кадом самту мацсад.\о тацсим
карда мешавад?
9. Корхонахои саноатии Тоцикистон аз фоида кадом намуди
андозро ба б уч ет и кишвар месупоранд? Мизони он барои
корхонахо тибк,и Кодекси андози Чумхурии Точикистон аз
1 январи соли 2013 бо кадом меъёр ва имтиёзхо дар ин
бобат муцаррар карда шудаанд?
10. Фоиданокии махсулот, истехсолот чиро ифода менамояд
ва кадом омилхо ба афзуншавии сатхи он таъсир мерасо
нанд ва инро чй тавр бояд хисобу тахлил кард?
269
МАВЗУИ 20.
ФАЪОЛИЯТИ ИКТИСОДИИ БЕРУНАИ
КОРХОНА
20.1.Мохият ва ахамияти фаъолияти иктисодии берунаи

корхона.
20.2.Шартномаи тичоратй-иктисодии корхона ва
таркиби он.
20.3.Намудхои хисоббаробаркунй дар савдои хоричии
корхона ва шархи онхо.
20.4. Истилоххои махсуси шартномаи савдои хоричй.
20.1.Мохият ва ахамияги фаъолияти иктисодии

берунаи корхона
Корхона (ташкилот) ба шарофати огози раванди исло-

хоти иктисодй ва ба даст овардани мустакилияти давлатй к»
иктисодй, таъмини баробархукукии шаклхои гуногуип
моликият ба воситахои истехсолот ва дигар заминахои бо-
эътимоди ташкилй, хукукй ва иктисодй имконияти пурса-
мар пеш бурдани фаъолияти хочагйро дар дохил ва беруии
кишварро касб намуданд.
Фаъолияти иктисодии берунаи корхона - ин ташкил it.i
ба рох мондани фаъолияти мустакилона ва хавфу хатардор
дар мубодилаи молу хизматхо дар сатхи байналмилалП.
харакати доимй ва судманди ресурсхои моддй, молиявй.
зехнй ё интеллектуалй мебошад.
Тачрибаи хочагидории муосир исбот намудааст, КИ
рушди фаъолияти иктисодй - дар сатхи корхона, асосан дар
заминаи таксимоти чамъиятии мехнат, алалхусус гаксимо i и
байналмилалии мехнат имконпазир мегардад.
Таъмини мустакилияти иктисодй имконият медихад, к и
корхона дар заминаи ракобати озоди бозорй худаш мусп
килона мавкеъи муносиби худро пайдо намуда, онро сол н>
сол мустахкам намояд. Корхонаи истехсолй хукук дорад Он
бозори хорича низ ворид шуда, махсулоти ракобаттавонро
бо риояи пурраи тартибу коидахои амалкунандаи сатКИ
270
байналмилалй, хусусан бо назардошти коидахои СУС фаъо
лияти иктисодии берунй, пеш аз хама содиротро бо дигар
кишвархои аъзои ин ташкилот фаъолона пеш барад.
20.2. Шартномаи тичоратй-иктисодии корхона

ва таркиби он
Имруз корхонахо хукук доранд, ки муносибатхои

шартномавии хамкорони хоричиро дойр ба савдо муста-
килона пеш баранд. Тахия ва тасдики ахднома барои тара-
файн судманд ягон монеаи чиддие вучуд надорад, агар ин
шакли фаъолият дар оинномаи корхона расман эътироф
гардида бошад ва бо риояи конуну санадхои хукукии
амалкунанда сурат гирад.
Одатан шартномаи фаъолияти тичоратй-иктисодии
берунаи корхона аз якчанд бобхои бо хам хеле марбут
иборат аст, ки дар онхо шартхои хариду фуруши махсулот
дар миёни фурушанда, харидор зикр мешавад ва оид ба
мазмуну хусусиятхои хоси он дар чараёни гуфтушунидхо
тарафхои хавасманд ба мувофика ё созиш мерасанд.
Таркиби шартнома метавонад стандарта бошад ё бо
ворид кардани баъзе тагйиру иловахои махсус тахия шавад.
Шакли стандартии шартномаи мазкур таркибан аз
бобхои зерин иборат аст.
Боби якум - предмети шартнома. Дар ин чо номгуй
махсулот, микдор, макони пайдоиш ва шартхои заминавии
тахвили махсулот нишон дода мешавад.
Боби дуюм - сифати махсулот унвон дорад ва дар он
тавсифи махсулоти мушаххас, хуччатхои тасдиккунанда ва
тарзи муайян кардани сифат, ки дар тачрибаи байнал
милалй эътироф шудааст, зикр мегардад.
Боби сеюм - нарх ва маблаги умумии карордодро дар
бар мегирад ва дар ин бахш вохиди пул, нархи як вохиди
махсулот ва арзиши кулли молхое, ки аз чониби харидор
бояд пардохт гардад, сабт меёбад.
271
Боби чорум - мухлати тахвил аст, ки дар он мухлати
мушаххаси тахвили молро аз корхонаи истехсолй то ба чое,
ки дар шартнома ишора ёфтааст, инъикос мегардонанд.
Боби нанчум - шартхои пардохт, ки зикри арзе, ки
тибки он хисоббаробаркунии хариду фуруши махсулот дар
байни хамкорони шартнома сурат мегирад, инчунин мухлат
ва чои пардохт, тарз ва шакли пардохт кайд карда мешавад. 1
Боби шашум - супоридан - кабул ном дорад. Дар ин чо
макони ба харидор супоридани махсулот, микдор ва сифати
он, тарз ва мухлати кабул ва супоридани мол ба харидор
акс меёбад.
Боби хафтум - бастабандй ва тамгагузории махсулот
мебошад. Махз дар ин кисмати шартнома бояд кулл и
талабот оиди бастабандй ва тамгагузории махсулот саб!
гардад.
Боби хаштум - мучозот мебошад ва дар он андозаи
чаримахо барои риоя накардани шартхои созишнома оидн
савдои хоричй, тахвил додани моли пастсифат, риоя накар
дани микдор, сифат, нархи махсулот ва г. навишта мешавад
ва харидору фурушанда ин гуна шаргхоро муваззафанд, ки
дар амал катъй ичро кунанд.
Боби нухум - арбитраж ном дорад. Дар рафти ичрои
банд ва нуктахои махсуси шартнома, баъзан масоили
бахснок ба миён меояд ва халлу фасли онхо дар асосй
талаботи конун ва коидахои байналмилалй тавассути
хакамоти додгохй (суди арбитражй) анчом меёбад. Танхо
дар асосй халлномаи ин гуна додгохй махсусгардонидашуда
назорати конунй нисбати риояи катъии моддахои ■шарт
нома нисбати шарикони бевоситаи шартнома таъмин гар-
дида, хак ба хакдор мерасад.
Боби дахум - форс - мажор мебошад. Дар ин боб
холатхои фавкулода ва гайричашмдошт зикр мешаванд, к и
оиди пайдоиши онхо дар лахзаи бастани шартномаи савдои
берунии корхона хеч гуна маълумоти анике вучуд надошт
ва хам боиси интизорй набуд (сухтор, обхезй, заминларза,
тарма, сел, ярч ва г.). Вале ба ин нигох накарда, намудхо ва
мавриди амал карор гирифтани харакатхои зарурй холат-
272
хои форс - мажорй дар муносибатхои шартномавй зикри
расмии худро меёбад.
Боби ёздахум - шартхои дигарро фаро мегирад. Дар ин
чо, ба гайр аз зикри шартхои асосй, боз шарту талабхои
иловагй нисбати хукук ва ухдадорихои дучониба, ки
имконияти пайдошавй дорад, сабт мегардад.
Боби дувоздахум - сурогаи хукукии тарафхо номида
шудааст, ки унвони пурра ё фирмавии корхонаи истехсолй,
макони чойгиршавй ва дигар нишонахои хоси бенихоят
зарур - ракамхои телефон, факс, сайт, почтаи электронй
20.3. Намудхои хисоббаробаркунй дар савдои хоричии

корхона ва шархи онхо
Фаъолияти хисоббаробаркунй дар байни фурушанда ва

харидори махсулот, ки дар асосй шартномаи ба тасвиб
расида сурат мегирад, истифодаи чор намуди асосии хисобу
китобро дар тачрибаи байналмилалй пешбинй менамояд:
1дуччатгузорй бо тарзи хисоби инкассо;
2.хуччатгузорй тавассути аккредитив;
3.интиколи бонкии воситахои пулй;
4.хисоби нисбатан озод.
Пеш аз хама, бояд хотиррасон намуд, ки инкассо ин
интиколи пул мебошад. Вай ду маъно дорад: якум,
гирифтани пул аз руи хуччати мухосибй; дуюм - амалиёти
хисоби бонкй, ки бо супориши муштариён, бонк метавонад
пули харидори махсулотро, яъне шахси карздорро аз сурат-
хисобаш дар бонк гирифта, дар асосй навиштачоти хуччати
расмй, ки имзои рохбари аввали корхона ва бо мухри
мудаввари он тасдик шудааст, ба суратхисоби фурушандаи
мол - шахси дорой салохияти хукукй, яъне содироти мол
гузаронад.
Дар ин маврид, хисоббаробаркунй тарзи ин намуди
хисобу китоб - хуччатгузорй тарики инкассо накши зерин-
ро дорад (ниг. ба накшаи 20.1).
273
Нацшаи 20.1. Хисоббаробаркуни аз руи тартиботи инкассо
Чунон ки аз ин тарх маъЛум мешавад, ташкили
муносибатхои иктисодй, молиявй ва хукукй байни харидор
ва фурушанда бо тартиби пай дар пай сурат мегирад, ки
амалиёти гуногунро бо хам пайванд мегардонад:
• байни содиркунанда ва воридкунанда ё харидору
фурушанда шартномаи тичоратй баста шуда, намояндаи
тарафхо онро тасдик мекунанд;
• фурушанда молро тавассути ин ё намуди кулайи
наклиёт интикол медихад ва аз кашонанда (хамлу накл)-и
махсулот - бор нисбати вокеан фиристонидани он хуччат-
хои заруриро ба даст оварда, дар ин бобат боварии том
пайдо мекунад;
• фурушанда хуччатхои заруриро оид ба интикол додани
махсулот ба унвони харидор (воридкунанда) ба бонки
худаш, ки дар он чо суратхисоб дорад, барои хисоббаробар-
кунй ба инкассо месупорад;
• бонки фурушанда (бонк - ремитент) хуччатхои ба ун-
вонии воридшударо санчида, онхоро ба бонки харидор
(бонк - инкассатор) мефиристонад;
• бонки инкассатор бошад харидори молро оиди мавчуд
будани инкассо сари вакт огох менамояд;
274
• харидор ба боркашонанда хуччатхоро пешкаш намуда,
ба сохибй кардани мол шуруъ мекунад.
Хисоббаробаркунй тарики аккредитив - намуди мухим

ва дигари хисобу китоб дар байни харидор ва фурушандаи
махсулот - мол махсуб мешавад.
Истилохи аккредитив - маънои эътиборнома дорад, ки
тарзи бо аккредитив хисоббаробаркунии хариду фуруши
молро мефахмонад. Ин тарзи хисобу китоб дар муносибат
хои тичорати берунии корхона бо ширкату фирмахои
хоричй тавассути фаъолияти бонкхо вижагихои худро доро
мебошад.
Хисоб дар заминаи аккредитив дар шакли накша ин
тавр аст (накшаи 20.2).
Накшаи 20.2. Хисоббаробаркунй тавассути аккредитив

Аз тархд 20.2 возеху равшан тасаввурот пайдо кардан
мумкин аст, ки хисоби аккредитив хам комилан ба
хуччатхои мухосибй, ки бо супориши харидор (дархост-
кунанда), ки имкони пардохти маблагро ба фурушандаи
мол ба санаи мушаххаси вакт дорад, пулро аз суратхисоби
харидор ба суратхисоби содиркунандаи мол гузаронад.
Дар холати мазкур амалиёти зерини бо хам пайванд
зина ба зина ичро карда мешаванд:
275
• бастан ва ба тасвиб расонидани шартномаи тичорачИ
дар байни корхонаи ватанй ва харидор аз кишвари хорича;
• харидор ба бонки худаш (бонк-эмитент) барои кушода*
ни хисоби аккредитив супориши хаттй ирсол менамояд;
• бонк - эмитент, ки аккредитив мекушояд, хуччатхоро
ба бонки корреспондентии (муросилоти)-и худаш равои
мекунад;
• бонк дар кишвари фурушанда (бонк-ремитент) дар
бобати мавчуд будани аккредитив ба фурушанда хабар
медихад;
• фурушанда тавассути накдиёти муносиб махсулотро
тахвил медихад ва хуччатхои боркашонии наклиётиро
дастрас менамояд;
• фурушанда хуччатхое, ки барои аккредитив заруранд,
ба бонки фурушанда (бонк - ремитент) мефиристонад;
• бонк - ремитент хуччатхоро ба хотири мувофика!
кардан ба талаботи аккредитив месанчад. Дар холати
дурусту бехато будани хуччатхо, ба фурушанда бо мабла! и
пули дар хуччат зикршуда баробар аст;
• бонки фурушанда хуччатхоро ба бонки -эмитент равои
мекунад.
• бонки - ремитент тибки тартиби муайяншуда хучча i
хоро ба харидор медихад ва маблаги дар он кайдшударо бц
хисоби дебит мегузаронад;
• харидор бо дастрас кардани хуччатхои зарурй метаво
над молро сохибй кунад.
Намуди сеюми хисоббаробаркунй дар муносибати тичо*

рати берунаи харидор бо фурушандаи мол хамчун интиколи
бонкй шинохта шудааст. Мохияти ин тарзи хисобу китоб бо
иштироки бонк дар он зохир мешавад, ки харидор ба бон» и
хизматрасони худаш дар бобати интиколи маблаги мушах
хаси пул ва пардохти он ба суратхисоби фурушандаи мои
супориш ироа мекунад. Ба таври намоён инро аз намуди
хисобот бо рохи интиколи пул тавассути бонк мушохидм
кардан имкон дорад (ниг. ба накшаи 20.3).
276
Накшаи 20.3. Хисоббаробаркунй гарики
ИНТИК.ОЛИ бонкй
Амалиёти пай дар пай дар доираи ин намуди хдсоб-

баробаркунй чунинанд:
• фурушанда ба унвони харидор хисоби тичоратй,
х,уччатх,ои наклиётй ва г., ки дар шартнома акс ёфтааст,
равон мекунад;
• харидор бо гирифтани хуччатхо, онх,оро бо супориш
ба бонк медихдд, ки пулро интикол дихад;
• бонки харидор пулро ба бонки фурушанда интикол
дода, супориши пардохтиро равон мекунад;
• бонки фурушанда баъди гирифтани супориш иардохти
маблаги муайяни пулро ба суратхисоби фурушанда ворид
месозад.
Намуди чоруми хисоббаробаркунй дар савдои хоричй -
хисоби озод ба шумор меравад. Аммо бояд зикр намуд, ки
хдм фурушанда ва хам харидор дар доираи ин навъи
хисоббаробаркунй мустакилона хисоб - счет мекушоянд.
Муносибати иктисодй - молиявй дар байни онхо хеле сода
ва бевосита сурат мегирад (накшаи 20.4).
1
Фурушанда Харидор
2
Нацшаи 20.4. Хисоббаробаркунй аз руи хисоби озод
277
20.4. Истилоххои махсуси шартномаи тичораги
Чунон ки аз тачрибаи муносибатхои иктисодй-тичорат||

ва мазмуни шартномахои тичорати хоричй дар байни
фурушандагон ва харидорон маълум аст, дар ин бобат
мафхумхои махсуси ИНКОТЕРМ С 2010 истифода меша
ванд.
Инкотермс (англ. Incoterms, International commerce
terms) - коидахои байналмилалй дар шакли лугати мухта-
сар барои маънидод намудани истилохоти махсуси савдои
берунй, пеш аз хама, нисбати франко-чойи гузашти
масъулият аз фурушанда ба харидор мебошад. Истилохоти
байналмилалии савдо ифодаи стандартии шарти карор-
додхои хариду фуруш, ки каблан дар хуччатхои байнал-
халкй эътироф гардидааст.
Коидаи мазкур бори аввал соли 1936 аз чониби Палатаи
савдои байналмилалй нашр гардида, тахрири ибтидоии ол
хамчун «Инкотермс-1936» маъмулу машхур аст. Тагйиру
иловахо ба он дар солхои 1953, 1967, 1976, 1980, 1990, 2000
ва 2010-ум ворид карда шудаанд.
Принсипхои асосии танзимкунандаи вожахои Инко
термс инхоанд:
• таксими харочоти накдиётй дар байни фурушанда ва
харидор, оид ба тахвили мол, яъне муайян кардани харчдос,
ки фурушанда ба ухда мегирад ва аз кадом лахза ба харидор
мегузарад;
• лахзаи аз фурушанда ба харидор гузаштани хавфу
хатари иллатёбй, аз даст додан ё тасодуфан нобуд шудани
бор;
• санаи тахвили мол, яъне муайян кардани лахзаи вокей и
додани мол ба ихтиёри харидор ё намоядаи у - масалап.
ташкилоти н а к д и ё т й ва бинобар ин ичро ё ичро нашудани
ухдадорй аз руи мухлати тахвил.
Тартиботи амалкунандаи Инкотермс-2010 ва истилохо
ти ба он марбута дар накшаи 20.5 оварда шудааст.
278
Инкотермс 2010
Накшаи 20.5. Тартиботи амалкунандаи Инкотермс-2010 ва

истилох,оти б а он хос
Аз тартиби Инкотермс к,оидаи гузариши хукукй

моликият аз фурушанда ба харидор ва окибатхои ичро
нагардидани ухдадорихои тарафайн тибки карордоди
хариду фуруши молхо, бо назардошти сабаби озодкунии
тарафхо аз чавобгарй берун мемонад. Хамаи ин масъалахои
зикршуда дар асосй меъёрхои хукукй ва конвенсияи Вена
амалй мегарад.
Хар як истилохи муайяншаванда аз се харф иборат
буда, харфи аввали он ба нуктаи гузариши ухдадорй аз
фурушанда ба харидорро нишон медихад:
• Е - аз ч,ойи тахвили мол (англ. departure);
• F - аз терминали боркашонии асосии мол, хиссаи
аксари бори кашонидашуда пардохт нашудааст (англ. main
carriage unpaid);
279
• С - аз терминали боркашонии асосй, хиссаи аксари
бори кашонидашуда пардохт шудааст (англ. main carriage
paid);
• D - аз фурушанда бо арзиши пуррааш расонидани бор
(англ. arrival).
Дар Инкотермс - 2010 - 11 истилохот мукаррар
шудааст, ки 7-тои он барои хама гуна навъи боркашонии
асосй тавассути тамоми намудхои накдиёт истифода
намудан мумкин аст.
1. EXW (англ. ex works, франко-анбор, франко-завод):
харидор молро тибки мукаррароти карордод аз анбори
фурушанда мегирад, вале пардохти бочи содиротй ба
зиммаи харидор вогузор карда шудааст.
2. FCA (англ. free carrier, франко - боркашонанда): мол
бо фармоиши боркашонандаи асосй аз терминали интикол,
мувофики карордоди нишондодаш^да тахвил дода меша
вад, бочи содиротиро харидор пардохт менамояд.
3. СРТ (англ. carriage paid to...): мол ба боркашонандаи
асосии фармоишгар расонида мешавад, кисмати асосии
борро то терминали воридшавй тибки нишондоди шартно
ма танхо фурушанда пардохт менамояд, харчи сугуртаро
харидор ба ухда мегирад, вале интикол аз терминали
омадани боркашонии асосиро харидор ичро менамояд.
4. CIP (англ. carriage and insurance paid tu...): айнан
мисли истилохи СРТ буда, вале боркашонии асосй аз
тарафи фурушанда сугурта карда мешавад.
5. DAT (англ. delivered at terminal)-, тахвил то нуктаи дар
шартнома зикршудаи терминалии гумрукии воридотй
пардохт шудааст ё пардохтхои содиротй ва боркашонии
асосй ва инчунин сугуртаро фурушанда пардохт менамояд,
расмияти гумрукиро оид ба воридот фурушанда ба ухда
мегирад.
6. DAP (англ. delivered at point): тахвил ба чойи таъин-
шуда, ки шартнома муайян кардааст, бочи гумрукй ва
андозхои махаллиро харидор пардохт менамояд.
280
7. DD P (англ. delivered duty paid): мол ба фармоишгар
расонида мешавад, ба чойи муайяншудае, ки дар шартнома
сабт гардида, аз тамоми расмиятхои гумрукй ва хавфу
хатархо озод мебошад.
Инчунин дар Инкотермс - 2 0 1 0 - 4 истилохи махсус, ки
бевосита ба наклиёти бахрй ва наклиёти обхои минтакавй
дахл дорад, мавриди истифода карор дода мешавад:
1.FOB (англ. free on board): мол ба киштии харидор бор
карда мешавад, харчи амалиёти борфурориро фурушанда
пардохт менамояд.
2.FAS (англ. free alongside): мол то ба киштии харидор
оварда мешавад, дар шартнома бандари боркуни нишон
дода мешавад, фаровардан ва боркарданро харидор
пардохт мекунад.
3.CFR (англ. cost and freight): мол гибки мукаррароти
шартнома ба бандари муайян намудаи харидор кашонида
мешавад, сугуртаи боркашонии асосй, фуровардан ва аз чое
ба чои дигар кашонидани борро харидор пардохт мена
мояд.
4.CIF (англ. Cost, Insurance and Freight): мисли вожаи
CFR, аммо боркашонии асосиро харидор сугурта мекунад.
Мазмуни Инкотермс дар хар гуна маридхои дилхох
бевосита тагйир меёбад, масалан. дар Инкотермс - 2010
нисбат ба Инкотермс - 2000 истилохи DAR ба ивази аз
эътибор сокитшудаи истилохи DA F (delivered at frontier,
бурда расонидан то сархдд), DES (delivered ex ship, бурда
расонидани бор то ба болои киштии дар бандари
таъиншуда) ва DD U (delivered, duty unpaid, расонидан ба
макони муайяншуда бе пардохти бочи гумрукй), аммо ба
чои DEQ (англ. delivered ex quey, расонидани мол ба
бандар) истилохи умумии DAT татбик шудааст.
Саволу супоришх^о барои такрор:
1. Фаъолияти щтисодии берунаи корхонаи истехсолй:
моуият ва ауамияти он дар шароити гузариш ба
муносибатхои бозорй кадом масъалах,ои замонавиро дар
281
2. Ташкили муносибатх,ои щтисодй, молиявй, х,ук,уцй дар
байни харидорон ва фурушандагон бо кадом хусусияпщо at
уамдигар фарк, доранд?
3. Бобх,о ва модда^ои таркибии шартномаи тицорати
берунии корхонаро шарх,у тавзех; дщ ед.
4.1±1аклу намудх;ои х;исоббаробаркуниро дар савдои хорицй
тавассути х,уццатх,ои расмии инкассо, аккредитив,
интщоли бонкии воситахои пулй ва уисоби нисбатан озод
мустак,илона маънидод намоед.
5.Бонк-эмитент аз бонк-ремитент дар доираи муносибапщаи
байналмилалй аз руи кадом нишонах,о ва вазифах,ояш фарк;
дорад?
6.Шарт^ои таивши поягии мол гуфта дар муносибат^ои
щтисодии берунаи корхона чиро меноманд?
7.Мох,ияти принсипх;ои асосии танзимкунандаи истилох,х,ои
к,оидах;ои байналмилалии савдои хорициро дар доираи
Инкотермс 2010 фаумонед ва нацл намоед.
8. Вожатой «Франко», «Е», «F», «С», ва «О» дар чорчубаи
тицорати байналмилалй - Инкотермс 2010 (англ.
Incoterms, International commerce terms) чиро мефах,мо-
нанд?
9.Дар Инкотермс 2010 вожатой мухтасари иборат аз се
х,арф м ущ ррар шудааст: EXW, FCA, СРТ, CIP, DAT,
DA Р, DDP, пас маънои онх;оро шару; дщед.
Ю.Дар Инкотермс 2010 боз чор истилох,и дигар: FOB, FAS,
CFR ва CIF бо кадом мак,сад пешбинй шудаанд ва х,ар
кадоми онх,о чй маъно дорад?
МАВЗУИ 21.
М ОЛ И ЯИ КОРХОНА
21.1. Мохияти иктисодй ва мазмуни молияи корхона.

21.2.Холати молиявии корхона ва нишондихандахои
тахлили он.
21.3.Накшагирии молияи корхона.
21.1.Мохияти иктисодй ва мазмуни молияи корхона
Зери мафхуми молияи корхонахо ва сохахои мухталифи

иктисоди миллй мачмуи муносибатхои иктисодй тарики
гашаккулёбй, тарзу усулхои истифодабарй ва афзун
намудани воситахои пулй ё хазинаи пулй барои конеъ
гардонидани эхтиёчи дохилихочагй ва дигар талаботи сатхи
сохавй ва умумидавлатй фахмида мешавад.
Тавре маълум аст, тамоми пахлухои фаъолияти хочагии
корхона ва намудхои иттиходияи онхо ба ресурсхои
молиявй ва самаранок истифода намудани онхо вобастагии
бевосита доранд. Косташавии холати молиявй, нокифоя
будани кобилияту имконоти пардохттавонй ва зарароварии
фаъолияти иктисодии корхонахо, новобаста аз шакли
моликият ва мушкилоти зиёдро дар шароити татбики
амалии хочагидории бозорй эчод мекунад ва ба тамоюли
рушди иктисодию - ичтимой таъсири манфй мерасонад. Аз
ин лихоз, фаъолияти максаднок ва босуръати хочагии
корхона хамеша ба ташкили дуруст ва идоракунии окило-
наи гардиши воситахои пулию молй иртиботи кавй ва
мутакобила дорад.
Бо ифодаи дигар, пул ва муносибатхои иктисодии бо
гардиши он пайванд дар истехсолоти муосир мохияти
гуногун дорад ва дар алокахои корхона бо дигар
иштирокчиёни амалиёти бозорй инъикоси худро меёбанд:
• миёни корхонахо ва сохтору идорахои давлатй,
масалан дар пардохтани андозхо ба бучетхои умуми
давлатй ва махаллй; дастгирии фаъолияти конунии корхо
нахо аз чониби давлат тарики тахия ва тасдики конунхо ва
283
дигар саиадхои меъёри - хукукй дойр ба таъмиии фаъоли
яти мустакилона ва самарабахши корхоиахо;
• миёни корхоиахо ва кормаидоии онхо тавассути
бастани шартномаи мехнати, ташкили шароити мусоиди
кори, риояи катъии интизоми мехнат ва ичрои корхо,
пардохти музди мехнат, хавасмандгардонии моддй ва
маънавй ба натичаи мехнати кормандони штатй ва кироя;
• миёни корхонахои истехсолй ва тахвилгарони ашёи
хом, мавод ва дигар воситахои мехнат;
• миёни корхонахои истехсолй ва корхонаю ташки-
лотх,ои сохаи савдо ва хуроки омма, сохибкории инфиродй
хамчун харидорон дар бозори хариду фуруши махсулоти
истехсолшуда;
• миёни корхоиахо ва бонкхои тичоратй;
• миёни корхона, ташкилот, муассисахои дигар оид ба
ичрои ухдадорихои шартномавй ва пардохти мутакобилаи
воситахои пулй дар ичрои хар гуна корхо ва хизматхо.
Молия тамоми шаклхои муносибатхои пулиро дар бар
мегирад. Молияи корхоиахо чузъи чудонашавандаи молияи
сохаи дахлдори иктисодиёт ва молияи нохиявй (шадрй) ва
умумидавлатй ба шумор меравад. Х,амин тавр, молияи
корхоиахо ва рушду такомули он омили пешрафти босуръа-
ти фаъолияти иктисодй-ичтимоии корхона, нохия, шахр,
вилоят, сода ва иктисоди миллй аст. Вай имкон медихад,
корхона дар ганй гардонидани бучети давлат сахми босазо
гузорад, заминаи модцй-техникии корхонаро мустахкам
кунад, хавасмандгардонии кормандон ва дигар масоили
халталаби иктисодй ва ичтимоиро дуруст ва сари вакт
амалй намояд.
Мохияти молияи корхона дар вазифахое, ки вай дар
амал ичро мекунад, инъикоси худро меёбад. Бинобар ин,
молия хамчун фишанги пурзур ва мафхуми мухими
иктисодй вазифа ё функсияхои зайлро ба ухда дорад:
■ вазифаи фаврй, яъне таъмин намудани талаботи
корхона ба воситахои пулй, ки барои фаъолияти бефосила
ва устувори корхона заруранд;
284
■ вазифаи таксимкунандагй - таксими хазинаи восита
хои пулй ба эхгиёчоти гуногун: ба фонди марказонида-
шудаи давлат, барои пурра кардани фондхои дохилихочагй
- андухт, ичтимой ва захиравй;
■ вазифаи назоратй - назорату мониторинги равандхои
гирдгардиши воситахои гардон, таксим ва азнавтаксим-
кунии фоида, ташаккулёбй ва истифодаи фонди воситахои
пулй дар корхонаю ташкилотхо. Назорат хамчун чузъи
таркибпи идоракунии фаъолияти хочагии корхона бо исрор
такозо менамояд, ки харчи пулй бо даромадхои пулй -
натичахои фаъолияти молиявй киёс карда шавад ва бо ин
рох бузургии фоида (сомонй) ва фоиданокй (фоиз) муайян
гардида, таъсири омилхои таъсиррасон сахех хисоб карда
шавад. Умуман, шахси назораткунанда бояд ба сатхи ичрои
нишондихандахои накшаи молиявй бахои объективона ва
дуруст дихад, захирахои истифоданашудаи истехсолотро
дакикназарона ва шаффоф ошкор намояд;
■ вазифаи дигар - ин таъмини хавасмандгардонии икти
содй мебошад, ки самаранок инкишоф додани истехсолот,
окилона истифода намудани ресурсхои иктисодии корхона
хо ва воситахои пулиро бештар талаб менамояд.
Кайд бояд кард, ки дороихо ё активхои корхона ба
воситахои асосй ва воситахои гардон гурухбандй шудаанд,
зеро онхо хамчун шакли ифодаи молияи корхона хусусияти
хос доранд. Агар мо фондхои асосй ва гардонро бо пул чен
кунем, он гох онхоро бояд хамчун воситахои пулй дарк
намоем. Вале ин фондхоро на танхо дар шакли пулй, балки
бо нишондихандахои натуравй (адад, метри мураббаъ ва г.)
ифода кардан шояд бехтар ва мувофики мантики дуруст
бошад.
Воситахои асосй дар чараёни истехсолот истифода
шуда, барои ин амалиёт шароити мусоид фарохам
месозанд. Онхо дар раванди технологй-истехсолй мудцат-
хои зиёд хизмат намуда, бо ин сабаб арзиши худро кием -
кием тавассути механизми бардошти истехлок вобаста ба
ин ё он намуди воситахои мехнат ба арзиши аслии махсулот
ва хамин тарик ба нархи махсулоти нихой мегузаронанд.
285
Воситадои гардон хамчун предметхои мехнат дар на
муди ресурхои моддй ва пулй хамеша дар гардиши хочагП
буда, шакли худро аз пул ба мол ва баръакс аз мол ба пул
табдил медиханд. Ин дар навбати худ зарурати вокеип
суръат бахшидани гирдгардиши воситахои гардони корхо
наро ба миён мегузорад. Пастшавй ва афзоиши суръат и
бозгардонии воситахои гардон ба хисоби руз нисбат бп
хачми фуруши махсулот ва микдори гардиш андоза карда
мешавад, ки дар ду холати хисоб хам мохияти якхелаи
иктисодй-молиявй дорад.
Воситахои асосй ва гардони корхона, одатан, ду гурухи
сарчашмаи ташаккулёбй доранд: якум, манбаъхои худи
корхона; дувум-манбаъхои карзй ва дигари чалбшуда.
Тачрибаи хочагидорй дар сатхи корхонахо гувохй меди
хад, ки таносуб дар байни воситахои асосй ва гардон дар
корхонахо аз хамдигар фарк дорад ва ин аз чараёни
хусусигардонии сохахои иктисодиёти кишвар ва самту
равияхои фаъолияти иктисодии корхонахо вобастагй дорад.
Аз назари илму амали иктисодй мухим он аст, ки
корхона дар шароити имруза бояд азму талош ба харч
дихад, ки харчи бештар имкон ёбад хачм ва хиссаи
воситахои асосй ва гардони худро бо бехтар кардани
фаъолияти молиявии корхонахо аз хисоби истифодаи
самараноки захирахои дохилй дар оянда то рафт афзун
намояд.
21.2.Х,олати молиявии корхона ва нишондихандахои

тахлили он
Тахлил ва бахо додан ба холати молиявии корхона,

тавре тачрибаи хочагидории чахонию ватанй нишон меди
хад, ахамияти калон дорад.
Хрлати солими молиявй ин таъмин будани субъекта
хочагидорй бо ресурсхои молиявй, истифодаи самарабахши
онхо, кобилияти маблаггузорй, ичрои ухдадорихои дар
назди бучет, бонкхои тичоратй, тахвилгарони мол ва дигар
карздихандагон ва ба даст овардани натичахои бехтари
286
фаъолияти хочагй-молиявиро дар бар мегирад, кафолат
медихад.
Тахлили холати молиявй чузъи мухими механизми
идоракунии ресурсхои молиявй буда, яъне тарзи истифодаи
воситахои пулро нишон медихад. Дар заминаи натичахои
ин гуна тахлил дойр ба масъалаи дар оянда хубтар
чойгиркунй, истифода ва афзун намудани самараи ресурс
хои иктисодй карорхои дахлдори идоракунй кабул карда
мешаванд.
Х,олати молиявии корхона метавонад устувор, гайри-
устувор ва бухронй бошад, ки инро танхо тавассути омузиш
ва тахлили хисоботи молиявии^ корхона ошкор кардан
имкон дорад.
Дар чараёни ташкил ва гузаронидани тахлили молиявй
бояд хадафи асосй, вазифахо ва манбаъхои иттилоотй
муайян карда шавад.
Хадафи асосии тахлили вазъи молиявии корхона ин
сари вакт ва объективона тахкик кардан, бахо додан ба
холати молиявй, ошкор сохтани чихатхои мусбату манфй ва
сабабхои пайдоиши онхо тарики тахлили амудй ва уфукии
хисоботи молиявии корхона бо истифодаи низоми махсуси
нишондихандахои иктисодй дар давраи муайян (сол,
семоха, се-панч соли гузашта) ва дар кисмати хотимавй
асоснок намудани таклифу пешниходхои мушаххас мебо
шад. Аммо барои расидан ба хадафи асосии тахкики масъа
лаи мазкур шахси тахлилгар бояд вазифахои муайянро дар
назди худ гузорад ва онхоро хамачониба ва дуруст халлу
фасл намояд.
Вазифахои тахлили молиявии корхона инхоанд:
1. интихоб ва хисоби бузургии як катор нишондихан
дахои хоси иктисодй - молиявй ва тахлили мукоисавии
амудй ва уфукй;
2. хисоб кардани фаркияти нишондихандахои иктисодй
дар давраи тахлилшаванда ва сабабхои ба тагйиротхо (+,-)
таъсиррасон;
2 87
3. чустучу ва ошкор намудани захирахои х,ануз истифода-
нашуда ва сафарбарии онх,о ба хотири бехгар намудани
вазъу устувории молиявии корхона;
4. тахияи хулоса ва тавсияхои мушаххас оид ба баланд
бардоштани истифодаи самараноки ресурсхои молиявй,
кобилияти пардохттавонй, пешбурди фаъолияти сохиб-
корй ва умуман солиму пурзур намудани вазъи молиявии
корхона.
Манбаи асосии тахлили холати молиявии корхона
хисоботи бухгалтерй ё хисоботи молиявй ба шумор
меравад. Таркиби ин гуна иттилооти расмй иборат аст аз:
• шакли № 1 «Тавозуни бухгалтерй»;
• шакли № 2 «Хисобот оид ба фонда ва зарархо»;
• шакли № 3 «Хисобот оид ба таъгйирёбии сармоя»;
• шакли № 5 «Замима ба тавозуни бухгалтерй» ва дигар
шаклхои хисоботй ва замимахо ба тавозуни бухгалтерй;
• ракамхои хисоби бухгалтерии ибтидой ва тахлили
холати молиявй (экспресс-тахлил) дар асоси шаклхои
давлатии хисоботи оморй ба монанди:
- шакли № 4-ф (тавозун) «Хдсобот оид ба таркиби
воситахо ва манбаъхои ташаккули онхо» (семоха);
- шакли № 12-ф (фонда) «Хисобот оид ба натичахои
молиявй» (якмоха).
- нишондихандахое, ки одатан дар раванди тахлил ва
баходихии холати молиявии корхона истифода мешаванд.
Тахлил ва бахо додан ба холати молиявии корхона дар
заминаи хисобии се гурухи нишондихандахо гузаронида
мешавад:
1.устувории молиявй;
2.пардохттавонй ва ликвиднокй (дороихои ба пул
бадалшаванда)-и корхона;
3.сатхи самаранокии истифодабарии воситахои гардон.
Устувории молиявии корхона аз таркиби дилхохи
сарчашмаи сармоя ё аз таносуб дар байни маблаги восита
хои (сармояи) худй ва воситахои гардон, вобаста аст.
Хамчунин хиссаи воситахои асосй ва гардон барои бахо
додан ба холати молиявй сарчашмахои пайдоиши таркиби
288
сармояро мебояд тахлил кард. Бо ин мак,сад нишондих,ан-
дах,ои зеринро (6-то) дар асоси ракдмхои тавозуни
бахисобгирии мухосибии корхона дар аввал ва охири сол
хатман хисоб мекунанд:
1 . Зариби мухторияти молиявй ( З м . м ) (новобастагй аз
воситахои карзй) - таносуби арзиши сармоя бар мачмуи
маблагхои умумии тавозун баробар буда, онро дар шакли
формула ин тавр ифода мекунем:
Зм.м = Маблаги воситахои асосй : Мачмуи маблагхои

тавозуни бахисобгирии мухосибй
2 . Зариби вобастагии молиявй ( З в . м ) - таносуби арзиши

сармояи карзй бар мачмуи маблагхои умумии тавозун буда,
онро тавассути формулаи зерин муайян кардан мумкин аст:
Зв.м = Маблаги сармояи карзй : Мачмуи маблагхои

тавозуни бахисобгирии мухосибй
3. Зариби устувории молиявй (Зум)- таносуби арзиши

воситахои худй ва воситахои карзии дарозмуддат бар
мачмуи маблагхои умумии мухосибй буда, дар шакли
формула ин тавр аст:
Зу.м = (Сармояи худй + Ухдадорихои дарозмуддат) :

Мачмуи маблагхои умумии мухосибй
Меъёри хадди акали ин зариб ба 0,6 баробар мебошад.

4. Зариби бо пул таъмин намудан ( З п . т ) - таносуби арзиши
сармояи худй бар маблаги сармояи карзй аст ё тарики
формула навишта мешавад:
Зп.т = Сармояи худй : Сармояи карзй
Нишондихандахои дар боло зикршударо бо вазни киёсй

(%) низ ифода кардан имкон дорад ва дар ин чо мо бояд
289
натичаи хосилптудаи хар яке аз ин зарибхоро ба адади 100
зарб намоем.
Х,исоби ин гуна нишондихандаи нисбии зарибхои
махсус нишон медиханд, ки хиссаи воситахои худй дар
тавозуни мухосибй чи кадар аст ва дар охири сол нисбаг бц
аввали сол бо кадом бузургй (зиёд +, ё кам -) таги и р
ёфтааст.
5 . Зариби леверечи молиявй ( З л . м ) - ин таносуби сармояи
карзй бар сармояи худй аст:
Зл.м = Самояи карзй : Сармояи худй
Ин нишондиханда гувохй медихад, ки корхона чи кадар

сармояи карзиро ба як сомонй воситахои худй чалб
кардааст.
6. Зариби таъмин будан бо воситахои худй ( З т . в . г )
таносуби мачмуи сармояи худй - тархи бузургии дороихои
фаъоли гайригардон бар арзиши дороихои гардони
корхона дар давраи хисоботй буда, онро зимни формул.i
муайян мекунанд:
Зт.в.г = (Сармояи худй - Дороихои гайригардон): Дороихои

гардой
Дар доираи гурухи дуюми нишондихандахои тахлилп

Холати молиявии корхона ба ду нишондихандаи (зариби)
мухим:
1.пардохттавонии корхона,
2. ликвиднокии корхона таваччух нишон додан
ахамияти аввалиндарача дорад.
Аввалтар аз усули хисоб кардан бояд донист, ки
нишондихандахои мазкур чй маъно доранд?
Пардохттавонп маънои онро дорад, ки оё корхона
кобилияти аз хисоби воситахои пулии чорй пардохт
намудани ухдадорихои чории берунаи худро дорад ё не?
Корхона дар холате вокеан пардохттавон бахо дода
мешавад, ки агар маблаги дороихои гардон, ба монанди
290
(захирахои молй, воситахои пулй, к,арзх,ои дебиторй ва
дигар дорихо) ба арзиши ухдадорихои берунаи корхона
баробар ё хдтто аз он зиёд бошад.
Ба ухдадорихои берунаи корхона карзхои кутохмуддат
ва дарозмуддат, инчунин маблаги пурраи карзхои креди-
торй дохил мешаванд. Вале дар ин маврид, аз маблаги
«ухдадорихои кутохмуддат» (чамъ дар боби V пассиви
тавозун) арзишхои ду мода «даромадхои давраи оянда» ва
«захирахои харчу пардохтхои оянда», ки ба воситахои
карзй дахл надоранд, бояд тарх карда шаванд.
Ликвиднокй (дороихои ба пул бадалшаванда) - ин
имконияти дар муддати муайяни вакт аз шакли активхо
(фаъолхо)-и корхона ба шакли пул мубаддалшавиро
мефахмонад, ки метавон ин маблагро барои максадхои бо
пул таъминкунии эхтиёчоти хочагй харч кард. Хдр кадар ин
амалиёти молиявй, яъне ликвиднокии дороихо дар фосилаи
нисбатан камтарини вакт амалй гардад, дар натича сатхи
ликвиднокй ахамияти баландтар пайдо мекунад ва ин холат
ба кобилияти пардохттавонии корхона бештар мусоидат
менамояд.
Пардохттавонй ва ликвиднокй нишондихандахои икти-
содии чандон хаммаъно набошад хам, вале бо хамдигар
пайвандии хеле наздик доранд.
Ликвиднокй дар навбати худ нишондихандахои махсус
дорад. Онхо се намуд доранд.
Яке аз онхо зариби ликвиднокии чорй ( З л .ч ) мебошад, ки
чун таносуби маблаги вокеии Воситахои гардони корхона
бар арзиши ухдадорихои фаврй муайян карда мешавад ё бо
формула дар шакли зерин хисобу китоб мешавад:
Зл.ч = Маблаги дороих,ои гардони корхона (чамъи боби II

активхои тавозун) : боби VII (чамъи боби V пассивхои
тавозун) - (сатри 640 + сатри 650 + сатри 660)
Бузургии ин зариб нишон медихад, ки ухдадорихои

кутохмуддат чанд маротиба аз хисоби дороихои гардони
корхона талофй ё чуброн карда мешаванд.
291
Меъёри ин зариб бештар ё баробар ба 2 аст (Зл.н > 2).
Агар натичаи хисоби зариб дар корхона, масалан, дар
аввали сол - 1,7 ва дар охири сол - 1,6 бошад, он гох, вай аз
холати гайриканоатбахши тавозуни -корхона дарак меди-
хад.
Зариби зудликвиднокй (зудбадалшавандагии дороихо) -
таносуби воситахои пулй, когазхои киматнок ва карзхои
дебиторй (боби II активи тавозун) нисбат бар арзиши ухда-
дорихои кутохмуддат (боби V пассиви тавозун) мебошад.
Ин нишондиханда маънои онро дорад, ки кадом кисми
ухдадорихои чорй метавонанд на танхо аз хисоби пули
накд, балки тарики вориди интизории арзиши махсулоти
равонкардашуда ва ич,рои корхо ё хизматхо амалй гарданд.
Зариби ликвиднокии мутлак бошад таносуби маблаги
воситахои пулй ва когазхои киматноки зуд ба фуруш-
раванда (боби II активи тавозун) бар карзхои кутохмуддат
(чдмъи боби V пасиви тавозун - сатри 640, сатри 650 ва
сатри 660) аст. Меъёри муътадили ин зариб - 0,2 -ро
ташкил медихад.
Тахлили самаранок истифода намудани воситахои
гардони корхона, яъне ба холати бозгардони воситахои
гардон алокаманд мебошад ва дар хакикат ин нишон
диханда хеле мухими иктисодй - молиявй ба хисоб меравад.
Хдмин тавр, холати молиявии корхона аз он вобаста аст, ки
то чй андоза воситахо дар шакли дороихои корхона зуд ё
дер ба пул мубаддал мешаванд.
Барой тахлили самаранокии воситахои гардон аз
низоми нишондихандахои махсуси иктисодии бо хам пай-
ванд истифода бурдан зарур аст. Дар ин чо, пеш аз хама, ду
нишондихандаро хисоб кардан бомаврид мебошад:
1. Зариби боздехи воситахои гардон:
3 б.в.г = (Маблаги фуруши молхо : Бакияи арзиши

миёнасолонаи воситахои гардон)
2. Зариби фоиданокии воситахои гардон:
292
а) 3 ф.в.г = (Фоидаи соф : Бакияи арзиши
миёнасолонаи воситахои гардон)
б) Зариби фоиданокии воситахои гардони худй:
3 ф.в.г.х = (Фоидаи соф : Арзиши воситахои гардони

худй)
Гирдгардиши воситахои гардон бо хисоби руз баробар

аст ба таносуби микдори рузх,о дар давра (сол) бар микдори
гардиш (ба хисоби маротиба).
Бо ин максад, дар асоси зернишондих,андах,ои дигар хам
холати самаранок истифода кардани дороихо, аз чумла
дороихои гардонро тахлил-ва бах,огузорй кардан зарурат
дорад. Ба ин катор дохил мешаванд, тахлили карзхои
дебиторй (гирдгардиш, мухлати руёнидан ва хиссаи онхо),
гирдгардиши захираи арзишхои молй - модцй ва зарибхои
хос, мухлати нигохдошти захирахо, фоиданокии дороихои
(амвол), фоиданокии дороихои гардон ва г. Бояд зикр
намоем, ки ин намуди нишондщандауо цаблан дар мавзуъ.уои
цудогонаи китоби мазкур шарх,у тавзех,и мушаххаси худро
пайдо намудаанд ва зарурат ба такрори онх;о намемонад.
21.3. Накшагирии молнии корхона
Дар корхонаю ташкилотхои шакли моликияташон

гуногун тахияи нащнаи молиявй ахамияти халкунанда
дорад, зеро ин амалиёти зарур ва стратегияи бо пул
таъминкунии чорабинихои хочагй дар давраи оянда имкон
медихад, ки барои давраи дарозмудцат (панч сол) ва
кутохмуддат (соли оянда, аз чумла бо нишондоди хар
семоха ресурсхои молиявй ва манбаъхои ташаккулёбии
онхо), самтхои мушаххаси истифодабарии даромадхои пулй
ва хиссачудокунй аз даромадхо барои максадхои муайян-
шуда аз назари иктисодй асоснок карда шавад. Бинобар ин,
накшаи молиявй ё бо ибораи дигар, бучети корхона дар
соли оянда кисмати таркибии накшаи сохибкории (бизнес-
293
накшаи) корхона буда, вокеан тамоми бобх,ою нишондихан
дахои фаъолияти корхонаро барои давраи оянда бо
хамдигар хамоханг ва пайваст менамояд.
Лоихаи накшаи молиявии корхонаи истехсолй дар
шакли тавозуни дахл ва харчи воситахои пулй бо назар-
дошти сахмгузории корхона дар ташаккули даромади
бучети давлат барои соли оянда, аз чумла-хар семоха бо
зикри моххои дахлдор тахия карда мешавад. Лоихаи ин
намуди накша се боби бо хамдигар хело пайвандро мутта-
хид менамояд:
I. Дахли воситахои пулй ва манбаъхои он;
II. Харчи маблагхо ва самтхои мушаххаси онхо;
III. Муносибати молиявии корхона бо бучети давлатй,
НОХ.ИЯВЙ.
Барои дурусту асоснок тартиб додани накшаи молиявй
ба инобат гирифтани заминахои зарурй ё ин ки омилхои
таъсиргузор ба миён меояд, ки ба катори онхо корхои
зеринро шомил кардан ба мак;сад мувофмк мебошад:
> Натичахои тахлили холати молиявии корхона, хусусан
ичрои накшаи нишондихандахои иктисодй - молиявии
фаъолияти корхона дар давраи хисоботи хеле зарур аст,
(бояд хамзамон баходихии интизорй, барвакт, яъне пеш аз
ба охир расидани сол аз чониби мутахассисон анчом дода
шавад);
> Пешгуй ва дурнамои таъгирёбии бузургии нишонди
хандахои мутлак ва нисбии фаъолияти иктисодй-ичтимоии
корхона;
> Тахияи стратегияи рушди молиявии корхона, бо пул
таъмин кардани эхтиёчоти умумии корхона, аз чумла бо
нияти пурра намудани афзоиши талабот ба воситахои асосй
ва гардон, пеш аз хама, эхтиёч ба воситахои гардони
корхона;
> Тартиб додани накша - чорабинихо оид ба татбики
амалии санадхои меъёрй - хукукии амалкунанда дар таъ-
мини фаъолияти бомароми иктисодй - молиявй ва самара-
нокии корхона, мутобикгардонии рушди корхона бо
сиёсати андозгузорй ва андозситонии давлат, сиёсати пулй -
294
карзй, сармоягузорй, таксимот ва истифодаи окилонаи
фоидаи иктисодии корхона, бехтар намудани натичахои
фаъолияти молиявй ва холати молиявии корхона ва г.
Накш аи молиявй дар асоси хисобу китоби амику сахех
ва тахлили комплексии нишондихандахои фаъолияти ик,ти-
содй - молиявй аз руи хисоботи соли гузашта, пешгуии
эхтимолй дар соли чорй хамчун тавозуни даромадхо ва
харочоти пулии корхона барои соли оянда тахия карда
мешавад (чадв. 21.1).
Бояд тахлили холати молиявй дар соли гузашта ва ичрои
интизории нишондихандахои молиявй анчом до да шавад.
Чддвали 21.1
Тавозуни дахл ва харчи пулии корхона
_________ барои соли оянда_____________ ______
Р/т Пишондичандахо Маблаг,
хазор
сомонй
1 2 3
I Дахли воситахои пулй ва манбаъх^ои он:
1 Ф оидаи соли чорй аз фуруши воситахои асосй
2 Ф оидаи соли гузашта, ки ба бучет пардохт мешавад
3 Ф оида ва сарфаи арзиши корх,ои сохтмонй-васлкунй,
ки тавассути худи корхона ичро мегардад
4 Ф оида аз хочагии ёрирасони корхона
5 Бардошти истехлок ба сармоягузорй
6 Бардошти истехлок ба таъмири асосй
7 Зиёдшавии воситахои гайрифаъоли (пассивхои)
устувор
8 Сарфа аз паст кардани маблаги таъмири асосй, ки бо
тарзи хисоби хочагй ичро карда мешавад
9 Сафарбар кардани ресурсхой дохилй дар сохтмони
асосй
10 Даромад аз фуруши амволи зиёдатй ё истифода-
шаванда
11 Сарчашмахои гайримарказонидашуда, ки ба максади
маблаггузорй истифода мешаванд
12 Сарфаи маблаг аз арзоншавии нархи яклухти шартно-
мавии тачхизот
13 Сарфаи маблаг аз кам кардани харочоти маъмурй-
идоракунй
295
1 2 3
14 Маблагхои озоди фонди хавасмандгардонй, ки барои
бо пул таъмин кардани харочоти накдпавй пешбинй
мешаванд
15 Воридоти маблагхо аз ташкилоти болой бо тарики
азнавтаксимкунй (воситахои гардон, бЯрдошти истех,-
лок,гункунй)
16 К арз\ои дарозмуддати бонкхои тичоратй
17 Воридоти дигари воситахои пули
Ч,амъи даромади пулй
18 Зиёдии харочот бар даромадхо
II Харчи маблагх,о ва самтх;ои он
1 Сармоягузорй
2 Пурра кардани воситахои гардони худй
3 Афзунии воситахои гардон дар сохтмони асосй
4 Харочот ба таъмири асосй
5 Хиссачудокунй аз фонда ба фондхои дохилихочагии
корхона (фондхои хавасмандгардонии иктисодй:
фонди хавасмандгардонии моддй, фонди чорабинихои
манзилй-ичтимой, фонди рушди истехсолот)
6 Пардохти маблаги карзй бонкхои тичоратй
7 Хиссачудокунй ба фонди хавфу хатар дар шароити
таъсири ракобати бозорй
8 Харочот ба нигохдошти хочагии манзилию ком-
муналй
9 Харочот барои пардохти фоизи карзй бонкхои
тичоратй
10 Пурра кардани воситахои пулии мувакдатан озоди
фондхои хавасмандгардонии иктисодй, ки дар соли
оянда барои бо пул таъмин кардани харочоти
накшавй равона мегардад
11 Харочот барои нигохдошти муассисахои бачагона
(кудакистонхо)
12 Харочот ва хиссачудокунихои дигар
Намъи харчи маблагхо
13 Андозаи барзиёди даромадхо бар харочот
III Муносибат бо буцет
1 Пардохти андозхо ба бучет:
• хиссачудокунй аз фоидаи соли чорй (хисоботй)
• хиссачудокунй аз фоидаи соли гузашта
• гирифтани истехлоки озод
296
1 2 3
• сахмгузорй ба фонди хавфу хатар дар бозори мах,сулот
ва хизматхо
• пардохтхои дигар
Ч,амъи пардохт ба бучет
2. А ндозаи барзиёди маблагчудокунй (кумаки молиявй
ба таври истисно) пардохт ба бучет
3. Маблагчудокунй (кумак аз бучет ба таври истисно)
• барои сармоягузорй
• ба дигар максадхо ва харочот
Чамъи маблагчудокунй аз бучет
4. Андозаи барзиёди пардохтхо ба бучет ва маблаг
гузорй аз бучет
Тавре аз бахши аввали тавозуни дахл ва харчи пулии

корхона мушохида кардан мумкин аст, «дахли пул ва
манбаъхои пайдоиши он» ба чузъхо ва моддахои алохида
чудо мешаванд:
Гурухи якум - натичаи молиявии хамаи намудхои фаъ
олияти хочагй - фоидаи тавозуниро дар бар мегирад, ки сах-
ми аз хама афзалиятдор дар мачмуи ресурсхои молиявии
корхона дар соли оянда дорад. Андоз аз фоидаи тавозуни
дар кисмати харочоти тавозуни корхона нишон дода
мешавад.
Ба гурухи дувум - хамон манбаъхое дохил мешаванд,
ки онхо аз хисоби сарчашмахои дохилй маншаъ гирифта
сарватхои молиявиро пурра мекунанд ва ба манфиати руш
ди ояндаи корхона истифода мешаванд. Ба ин катор бар-
дошти истехлок ба маблаггузорй ва таъмири асосй; даромад
аз фуруши амволи зиёдатй, ки дар корхона бо сабабхои
гуногун истифода намешавад; сарфа аз кам кардани арзиши
таъмири асосй ва дигар манбаъхои дохилихочагй, шомил
мебошанд. Дар ин 40 бояд зикр намоем, ки маблаги истех-
локи воситахои асосии корхона яке аз сарчашмахои ташак-
кул додани маблаггузории асосй ба хисоб меравад. Мисол:
соли хисоботй арзиши ибтидоии миёнасолонаи воситахои
асосии ЧДМ М «Кафолат» ба 20 450 хазор сомонй ва
маблаги бардошти истехлок 2 760 хазор сомониро ташкил
297
дод. Аз ин чо, меъёри миёнаи истехлок дар соли чорй 13,5 %
[(2 760 : 20 450) х 100] баробар буд. Дар соли оянда тибки
интизории маблаги миёнасолонаи воситахои асосй бояд
22 300 хазор сомониро ташкил дихад. Бинобар ин, маблаги
истехлок ба 3 010 хазор сомони дар як сол [(22 300 х 13,5 %) :
100] мерасад, ки дар мукоиса бо соли хисоботй 250,5
хазор сомони (3 010 - 2760) зиёд хохад шуд.
Ба гурухи савум хамон маблагхое ворид карда меша-
ванд, ки агар онхо аз чониби ташкилотхои болоии молиявй
бо рохи кумак ва дастгирии фаъолияти баъзе корхонахои
давлатй молиявй чудо шуда бошад. Ин амал имруз гар-
чанде хеле кам ба назар расад хам, вале имкони истифода
метавонад карор гирад, бахусус дар корхонахои давлатй ё
корхонахои хусусй ва хамкории онхо бо сохторхои давлатй.
Ба гурухи чорум одатан модцахое дохил карда меша-
ванд, ки агар онхо аз хисоби сарчашмахои молиявии
беруна, аз чумла дар шакли карзхои дарозмуддат (то як сол)
таъсис ёбанд.
Дар бахши «Харочот ва самтхои истифодаи воситахои
пулй» низ шартан моддахои алохидаро аз руи бо хам наздик
будани мохияташон ба чор гурухи асосй чудо кардан ба
максад мувофик мебошад.
Гурухи якум воситахое мебошанд, ки ба рушди фаъо
лияти асосии истехсолй, хочагихои ёрирасон ва ташаккули
фондхои иктисодии ахамияти дохилихочагидошта бештар
алокаманд мебошанд.
Гурухи дувум - воситахои пулие шомиланд, ки барои
пушонидани хар гуна харочоти чорй равона мешаванд,
масалан: харочоти хочагии манзилию коммуналй, ки бо
рохи тартиб додани харчнома ё смета сурат мегиранд.
Гурухи савум - агар як хиссаи микдори воситахои
пулии корхона аз чониби идорахои болой бо максади азнав-
таксимкунии онхо (фоида, истехлок, воситахои гардон ва f .)
так,сим шуда бошанд.
Гурухи чорум - ин пардохти карзхои дарозмуддат дар
натичаи мухайё гаштани воситахои пулии худи корхона аст.
298
Бояд газаккур дод, ки муносибати корхона бо бучет -
ин пардохти андоз аз фонда ва дигар манбаъхои
андозситонй (андоз аз молу мулки гайриманкул, андози
ичтимой, андоз аз арзиши иловашуда ва г.)-ро дар бар
мегирад.
Дар чараёни накшагирии молиявй корхона бояд фаъо-
лияти хамохангсозй ва алокамандии кулли нишондиханда
хои иктисодй - молиявии фаъолияти худро бо максади ош-
кор кардани захираю имкониятхои мавчуд буда, пурзур
кардани интизоми сарфаю сариштакорй, баланд бардош-
тани сатхи фоиданокй ва самаранокии истехсолот, суръат
бахшидан ба раванди бозгардони воситахои гардон, солим
гардонидани вазъи молиявии корхона, аз чумла кувват
бахшидан ба кобилияти пардохттавонй азму талош намуда,
барои тахия ва амалй намудан чораю тадбирхои судманд
собиткадамона пайгирй намояд.
Яке аз шартхои дуруст ва асоснок тахия намудани
тавозуни даромадхои пулй ва харочоти корхона, бавижа
корхонахои калон ва хурд - ин тартиб додани чадвали
шохмотй мебошад. Мохияту мазмуни ин чадвали махсус
дар он ифода меёбад, ки маблаги хар як моддаи кисми
даромад, яъне аниктараш манбаи даромад, бояд тавре ба
харчхои гуногун таксим ё равон карда шавад, ки дар
мачмуъ ба маблаги хамон номгуи ин сарчашмаи даромад
(масалан, маблаги фонда чун сарчашмаи асосии ресурси
молиявй) дар шакли мусовй бошад. Махз, ин гуна хисобу
китоби мантикй ва бо хам пайванд дар шакли чадвали
шохмотй бояд тахия гардад.
Истифодаи максаднок, саривактй ва самарабахши
воситахои молиявй (хам аз они худи корхонахо ва хам аз
берун чалбшуда - карзию вомбаргй) дар заминаи стратегия
бо маблагхои пулй таъмин кардани эхтиёчоти истехсолот
дар давраи чорй ва пешгуишуда - омили мухими рушди
муназзам ва устувори фаъолияти иктисодй ва ичтимоии
корхона махсуб мешавад.
Ш арти дигари басо мухими идоракунии молияи
корхона ин ташкили назорату мониторинги ичрои накшаи
299
м олияв^
тарини *о
C aeoj,^ 5,7,1 Ц0 ^ о ш а д , ки чузъи таркибЯ ва Japyp

СУП°РЧи.. ^*явии корхона ба шумор мсравад.
J . М о л и Ни Чо
онро д * ° Р х оИс чРои такрор:
'■“ иа
и V.' р 0 i
/ш ш о /1(^^Лоди^ u A t^ ят, мазмун ва аутштш ик,пшаи)цц
т а в р \ и<Л;° ,>о</ ** <><иР маънидод намогд.
M aK;ccif^
М сщ ссг^ 06 м е ° 6 Mf^ ° u Ul^ < iu u корхона
1 \1 /р л 1 /п и дар
l / u y / асосй
С П CM
It ни fтми
i 'H M nктЪщ
ffrfflM
JVо л а п г^ в^ Э и ^ н^Н л^исо^й бояд сура/it гн/шд ни он.\орц

. Т V а/ТГхYл' ,7/V
ы л им °лия ^ о . ______
т авр s Q ^ ^ о л Q манбаъхои иттичоочти то\
УУс/ a n r i^ P ° ^ Мо/ * о наро фа^монед.
j c a p x o i ^ Uqu Ij j ^ ju '^дии исоботи молитпш ho/>\omi чп
е Мот ^ б а и иттилоотии то\ чин ио тчщщ

nQjlU вс* G
- / о м б а ^ 1 *ПаР/ Пгаг>^Н (*Ъ () и таркиби он кодом \н ю (1и тщ
HfiU
а ъ н к ^ ^Уней °^ ш мешаванд ва он.\о/н> ии\р \ <*ч\$Щ
~сгдолъ ’од ° "«Л*о ^ С/ 'ц ,^ 2а\ 1и-1и накшаи мо попта h></>\&
°л* ■ иёщу;ои онуоро ба топ/ш нг‘ш
л р о Чi f
б о ( $ 7 »гПавР м M?P q Q#>?mW om %олати иошнтш
sи »} ^ р о м ^ ^ н с°Чад?Зариби пардошпимШЛ
j ф .v г ° / а ■Vo ^^Р да н мумкин аст?
ё Х уд? Исп^ аблаг* ои воридопши М Цшк
/ > х о * 1 ^ * aP'iu e° cu ^ UjloXu дигар, бучспт л.</<
4ыр - '\ ; ^ >° ЧЦ (){ e°eUf Qjfou щтисодй UiOMWI \нЖ„
’у н с * ^ , ° ° б 8q Uf) 6Qp h(L\ou пулии maeoiymi iH fll
/> y .H £ 6а>Пц .C°c,iOfrteeuPad ва ощоро (ю/юн гНЩ|
?Qe3<?-V "кУнанд?
^ о ед бг<лам корхонаи допишИШЖ
300
ЗАМ ИМ А^О
Замимаи 1
К О Н СЕП СИ ЯИ НАКШ ЛИ СО Х И БК О РЙ (БИЗНЕС - ПЛАН)-И

БУНЁДИ ЗАВОДИ КАН Д
[Манбаъ: Интернет, лоихаи инвеститсионии Точикистон]*
УНВОНИ НАК1ПАИ СОХИБКОРЙ: ИСТЕХСОЛИ КАНД ДАР

ЧУМХУРИИ ТОЧИКИСТОН
Нащнаи сохибкорй (бизнес -план)-и истехсоли канд аз

бобхои зерин иборат мебошад:*
1. Ш архи лоиха (резюме).
2. Сертификатсияи фаъолияти корхона оиди истехсоли
канд.
3. Маркетинг:
3.1. истилохот;
3.2. бозори канди Точикистон;
3.3. истеъмоли канд. Ангезаи истеъмол;
3.4. нархгузорй дар бозори канд;
3.5. мухити ракобатй дар бозори канд. Истехсолгаро-
ни асосии канд;
3.6. хусусияти дистрибутсияхо.
4. Ташкили фаъолияти корхона.
5.Накш аи истехсоли:
5.1. технологияи истехсоли канд;
5.1.1. ашёи хом;
5.1.2. истехсоли канд;
5.2. кормандон;
5.3. чойгиршавии корхона.
6. Баходихии хавфу хатархо ва роххои кам кардани
онхо.
7. М олия.
Аз забони руси ба забони точики тарчумаи муаллифони китоби дарсй

(С.Х, ваМ.Ч;.)
1.ШАРХ.И Л О И ^А (РЕЗЮ МЕ)
Воридоти шакар ба кдламрави Точикистон имруз ба

таври оммавй ба рох монда шудааст, аммо ба ин нигох
накарда истеъмоли он сол то сол бештару бештар мегардад
ва дар ин бозор хдмеша чои холй бокй мемонад.
Дар доираи лоихди мазкур таъсис до дани заводи хурд
(мини - завод) оид ба истехсоли канд пешбинй мешавад.
Истехсолоти бузург сармояи ибтидоии калон ва харчи хеле
зиёдро такозо менамояд. Гузашта аз ин, корбурди истех
солот осонтар аст, агар он ба шахрхои хурди худамон майл
дошта бошад ва дар оянда ба тадрич имкони ба сатхи
балантар баромадан мумкин аст.
Истехсоли шакар ба коркарди ашёи хоми канд асос
меёбад. Минбаъд, имкони технологияи коркарди лаблабуи
канд ба рох монда шавад. Истехсолот вокеан пурра механи-
конида мешавад.
Максади асосии бунёди заводи хурди канд *- таъмин
кардани бозори дохилии Чумхурии Точикистон бо махсу-
лоти канд аст.
Аз руи хисобу китоб тибки иктидори истехсолй ва
хосилнокй, хар як заводи хурд бояд на кам аз 20 хазор
тонна шакар тавлид кунад, ки ин такрибан 10 фоизи хачми
умумии талаботи кандро ташкил медихад. Талаботи ахолй
ба канд ва имкониятхои парвариши лаблабуи кандро дар
шароити иклими Точикистон ба назар гирифта, дилпурона
зикр кардан чоиз аст, ки сохтмони заводи канд пурра
самаровар ва сатхи фоиданокии иктисодиаш баланд
мебошад.
Дар накшаи сохибкорй бозори канди Точикистон
мавриди хамачонибаи тахлил карор гирифта, тамоюлхои
мавчудбудаи бозори мазкур ошкор гардида, чалбнокии
бунёди корхонаи нав бахогузорй карда шуда, мушаххасан
даврахои созмон додани корхонаи истехсоли канд
хамачониба нишон дода мешавад.
302
2. СЕРТИФИКАТСИЯИ ФАЪОЛИЯТИ КОРХОНА
ОИ ДИ ИСТЕХСОЛИ КАНД
2.1. Зарурати бакайдгири ва литсензия
Завод бояд дар Минтакаи озоди иктисодй ба к,айд

гирифта шавад. Он дорой макоми корхонаи муштарак аст.
Литсензия дар назар дошта нашудааст. Сертификат аз
Агентии Точикстандарт дастрас мегардад. Назорати сани
тарию эпидемиологи ба зиммаи СЭС вогузор карда
шудааст.
2.2. Танзими давлатии сифати канд
Д ар Минтакаи озоди иктисодй озмоишгохи худй ба

фаъолият o f o 3 менамояд ва он сифати махсулоти истехсол-
шударо мавриди омузишу тахкик карор медихад.
3. М АРКЕТИНГ (бозорёбй)
3.1. Истилохот
Канд - номгуи таркибии он сахароза мебошад. Канди аз

найшакар ва лаблабуи канд (шакар, канди сафедкардашуда)
истехсолгардида яке аз мухимтарин махсулоти гизой махсуб
меёбад. Одатан канд, хамчун сахароза, ба гурухи ангиш-
тобхо дохил гардида, яке аз киматноктарин моддаи гизодех
ба хисоб рафта, чисми инсонро бо гармии зарурй таъмин
менамояд. Крахмал (охар) низ ба гурухи ангиштобхо
шомил аст, вале чисми инсон онро бо охистагй хазм
мекунад. Аммо сахароза бошад дар узвхои хозимаи инсон
ба глюкозаю фруктоза табдил шуда бо тези хал гардида, ба
рагхои хунгард ворид мешавад.
Канд - мафхуми муродифи ангиштоб; ин номгуй аз
хисоби аввалин ихтиротхои онхо, ки дорой мазаи ширин
доштанд, ба миён омадааст.
303
3.2. Бозори канди Точикистон
Эхгиёчи ахолй ба канд
Тибки иттилооти агента оид ба пешгуии Ч,умхурии

Точикистон барои таъмини такозои хадди акали инсон дар
як сол 29,3 кг канд зарур мебошад. Истеъмоли вокеии канд
тули солхои 1991 - 2003 дар Ч,умхурии Точикистон ба як
истеъмолгар дар як сол 24 кг-ро ташкил дод.
Вазъи камбизоатй боиси он гардид, ки асосй рагсиони
гизоии кисмати бештари сокинони Точикистонро нон, чой
ва канд ташкил намуд.
Ба хисоби миёна хар сол Чумхурии Точикистон 176 ха-
зор тонна канд ворид менамояд, барои хариди он бо нархи
миёнаи соли 2000-ум 61 миллиону 600 хазор доллари ИМА
маблаг сарф карда шудааст.
Дар Ч,умхурии Точикистон то ба имруз ягон заводи
истехсоли канд бунёд карда нашудааст, аз ин ру дар сатхи
истехсолоти махаллй ба зикри мавчудияти ягон хели
ракобат хочат намемонад.
Х,амин тарик, хам имруз ва хам дар ояндаи наздик Ч,ум-
хурии Точикистон мачбур аст, ки хар сол ба андозаи 180-
200 хазор тонна канд, дар хачми 160-180 миллион доллари
ИМ А воридот намояд.
3.3. Истеъмоли канд. Ангезаи истеъмол
Соли 2009 ба вилояти Сугд ба андозаи 35 000 тонна

канд ворид шуда буд. Дар ин давра ба Ч,умхурии Точи
кистон бошад кариб 30 000 хазор тонна канд ворид гардид.
Воридот аслан аз кишвархои назди сархадй: К^иргизис-
тон, Узбекистон, Афгонистон сурат гирифтаасг.
Тахвили канд бо бастабандии халтагй аз Русия, Украи
на ва Полша ба рох монда шудааст. Мачмуи махсулоти во-
ридшудаи канд ба стандарти Аврупой мувофикат мена
мояд. Бастабандии он комилан дар чои дахлдор сурат
мегирад.
304
Харидорон ва истеъмолгарони канд дар мамлакат
ахолй, корхонах,ои каннодй, заводхои консервабарорй ва г.
ба шумор мераванд.
Вазни киёсие, ки дархосткунандаи лоиха ба назар
гирифтаанд, то 20 фоизро ташкил хохад намуд.
3.4. Нархгузорй дар бозори канд
Дар шароити кунунй нархи канд аз тарафи биржаи

молию ашёй мукаррар карда мешавад. Ба гайр аз ин ба
нархи канд инчунин арзиши боркашонй, харчи гумрукию
дар анборхо нигохдорй ва нархи бариловаи фурушанда зам
Давлат холо нархро тасдик ва танзим наменамояд.
3.5. Мухити ракобатй дар бозори канд. Истехсолгарони

асосии канд
Дар Чумхурии Точикистон истехсоли канд ба рох монда

нашудааст, пас ракибони тавлидотй низ ба назар
намерасанд.
Ба мамлакат канд тавассути сохибкорони хусусй ва
ширкатхои зерин, ба монандй:
• «Авангард», мавкеи чойгиршавиаш ш.Хучанд;
• ЧДМ М «Хомид ОИЛ» ш.Истаравшан;
• Ч,ДММ «Вектор» ш.Душанбе;
• Фабрикаи Ширин (холо бо Бразилия карордод ба
имзо расонида шудааст) ворид карда мешаванд.
3.6. Хусусияти дистрибутсияхо
Кднди ба мамлакат воридгардида, аз анборхо тавассути

бозорхо ба истеъмолгарон - ахолй дастрас карда мешавад.
4.ТАШ КИЛИ ФАЪОЛИЯТИ КОРХОНА
4Л. Консепсияи корхона оид ба истехсоли канд
Ташкили фаъолияти заводи канд
Заводи канд чдраёни мунтазами технологие мебошад,
ки хамаруза 50 тонна ашёи хоми кандро коркард менамояд.
Махсулоти ба даст овардашудаи он шакар мебошад.
5.НАКЩ АИ ИСТЕХСОЛИ
5Л. Технологияи истехсоли канд
5ЛЛ. Ашёи хом
Барои истехсоли канд ашёи хоми канд истифода меша

вад, ки он бештар барои истехсоли мунтазам бо микдори
муайян дар давоми сол аз кишвархои хорич ворид мегар-
дад. Ашёи хоми зикршуда асосан аз Бразилия ва Аргентина
оварда мешавад. Холо якчанд тахвилгарони фаъоли он
мавчуданд.
Минбаъд имконияги истифодаи лаблабуи канд, хамчун
ашёи хоми гаронбахои истехсоли канд дар Чумхурии
Точикистон мавчуд аст ва он тавассути икдими мусоиди ин
кишвар ба рох монда мешавад.
Тибки акидаи мутахассисон дар заминхои обии Ч,умху-
рии Точикистон мумкин аст, хосили 250-400 сентнерии лаб
лабуи канд аз хар як гектар истехсол намуд, дар натичаи
коркарди он бошад метавон 4-5 тонна канд ва 50-60 тонна
гизои чорво (шелуха, баргу пояи лаблабу ва г) ё худ 7700-
9400 вохиди хурокаи чорво ба даст овард.
5Л.2. Истехсоли канд

Истехсоли шакар дар заводхои лаблабуи канд аз руи
тархи технологияи намунавй ё худ мувофики тархи ба
чойхои парвариши он наздик амалан ба рох монда
мешавад. Тархи технологияи намунавй дар асосй дасто-
вардхои муосири илмиву техникй тахия гардида, он барои
306
ба даст овардани сифати баланди махсулот шароити мусоид
фарохам меоварад. Барои ичрои амалиёти алохида дар
тархи технологи тачхизоти технологии намунавй мавриди
истифода кдрор дода мешавад.
5.2. Кормандон
Барои кору фаъолияти заводи хурд чадвали вазифахо
дар шумораи 12-14 нафар зарурат дорад. Ба хайати кор-
мандони он мутахассисони баландихтисоси дорой тачрибаи
пешкадам дар бахши истехсолот интихоб ва чобачогузорй
5.3. Нойгиршавии корхона

С'охтмони заводи канд дар вилояти Сугди Чумхурии
Точикистон дар худуди М интакаи озоди иктисодй ба накша
гирифта шудааст.
4. Баходихии хавфу хатархо ва роххои кам кардани

онхо
Хавфу хатархо Сабабхо Р оххои рафъи он
Х олатхои форс - Заминларза ё худ Сугуртакунонии завод
мажорй дигар ходисахои
фавкулода
Бекористии истехсолот Н абудани неруи барк Х ариди генераторхои
аз х,исоби набудан ё дар даврахои зимистон дорой иктидорхои
норасогии неруи барк ё худ норасогии он аз зарурй дар мавридхои
хисоби садама дар камбуд ё худ набудани
пойгоххои баркй ё ин неруи барк, эхтиёчоти
ки дар хатхои завод аз хисоби он
интиколи он руйпуш карда меш авад
Бефаъолиятии - соли камхосилй; -сохтмони анбор барои
истехсолот аз хисоби - риоя накардани нигохдории ашёи хоми
набудани ашёи хом ш артхои ш артнома ё воридгардида бо
худ ворид нагардидани захираи хадди акалл
ашёи хом хангоми ба барои нимсола
миён омадани
ихтилофхо дар
сархадот
307
5. Молия
Барои сохтмони заводи канд ва ба истифода додани он

3000 ООО доллари ИМА воситахои молиявй лозим аст, аз
чумла:
- хиссаи корхона 300 000 доллари ИМА;
- зарурати сармоягузорй 2 700 000 доллари ИМА.
Мухлати чуброн намудани маблагхои карзй 4 сол аст.
6. Сурога
ГК «АМА», Чумхурии Точикистон, ш.Душанбе, кучаи

А.Дониш 26.
Барои тамос ба директори ширкати «Алка - С»
Ш липаков М ихаил Анатолевич мурочиат намоед.
Телефони дастй +992 919979879
Телефони корй +992 37 2264141
308
Замимаи 2
НАКШ АИ РУШ ДИ СОХ.ИБКОРИИ
КОРХО Н АИ ИСТЕХ.СОЛИИ
ЧДМ М «КАФОЛАТ»
Душанбе - 2014
Мундарича:
Сах.
Мукадцима.....................................................................................3
Кисми 1. М укова...................................... _...................................4
Кисми 2. Хулоса ё худ лоиха...................................................... 5
Кдсми 3. Тахлили вазъи фаъолияти соха.................................6
Кисми 4. Накшаи истехсолй....;.................................................7
К^исми 5. Накшаи бозорёбй.........................................................8
К^исми 6. Накшаи ташкилй......................................................... 9
К^исми 7. Накшаи молиявй......................................................... 10
Адабиёт........................................................................................... И
Замимахо........................................................................................ 12
Мукаддима
Накшаи сох,ибкорй хуччати заруриест, ки корхона,

ташкилот ва муассисахо, новобаста аз шакли моликия-
ташон, барои ич,рои имкониятхои иктисодию молиявии хеш
ба макомоти молиявию бонкии кишвар ва дигар бунёду
фондхои гуногуни ватанию байналмилалй барои ба даст
овардани маблагхо тахия менамоянд.
Ин санади мухими иктисодй дорой фаслу кисмагхо
буда, дар онхо роху услуби тартиб додани накшаи сохиб
корй, талаботи маблаггузорон, механизми пешниход, услу
би баргардонй, андоза, меъёрхо ва дигар омилхо ба таври
мушаххас муайян карда мешаванд.
Кисми 1. «Мукова»
Тархи накшаи сохибкорй ки сохибкорон ба тартиби

дархост ба озмун барои дастрас кардани маблагхо аз бучети
рушди Ч,умхурии Точикистон ба дигар сохторхо, макомоти
давлатй ва хазинаву фондхои байналмилалй пешкаш
менамоянд, иборат мебошад.
Накшаи сохибкорй чузъи таркибии дархости сохибкор
барои иштирок дар озмун буда, ба таври мутамарказо-
нидашуда таксимоти маблагхо (ресурсхо) дар назар дошта
мешавад.
Накшаи сохибкорй барои як сол пеш тартиб дода
мешавад. Дар тархи накшаи сохибкорй накшахо ва чадвал-
хои лоихавии тичоратии комил, бо нишондоди мухлатхои
руйпуш кардани харочот барои на кам аз ду сол оварда
мешаванд.
Х^собу китоб дар накшаи сохибкорй дар асосй нарххои
миёнаи солона, ки дар озмун муайян карда мешаванд,
газаронида мешавад.
Дар кисмати аввали накшаи сохибкорй тасдики накшаи
сохибкорй, имзо ва мухри корхона ба расмият дароварда
мешавад.
311
Накшаи сохибкорй
(фишурдаи матлаби тавсифи лоихд)
1.Ном ва сурогаи корхона.
2. Муассисони асосй, сахми хар яки онхо дар сармояи
оинномавй.
Цисми 2. «Хулоса ё худ лоиха»
Тархи накшаи сохибкорй
Лоихаи мукаддимаи накшаи сохибкорй ё худ резюме

( 3-4 сахифаро дар бар мегирад)
Дар ин кисмати накшаи сохибкорй тавсифи умумй дар

бораи лоиха, максад ва манфиатхои он аз тарафи
сохибкорон нишон дода мешавад. Дар он мохияти лоиха,
дара чаи он аз рун мохият ва сатхи афзалиятнокии номгуи
махсулот, ракибон дар мукоиса бо истехсолгарони миллию
хоричй мукаррар карда мешавад. Аз хама мухим, дар ин
кисмати накшаи сохибкорй андоза ва хачми дурнамои
такозои махсулот, талабот ба сармоя ва мухдати
баргардонии воситахои карзй инъикоси худро пайдо
менамояд. Аз хама мухим, ба андешаи мо, татбики амалии
лоихаи нишондодашудаи масъалахои ичтимой, ки имруз аз
барномаи паст кардани сатхи камбизоатии кишвар манбаъ
мегирад, бахусус ташкили чойхои кории нав ва истифодаи
иртиботи муосир, васеъгардонии фонди манзил, чалби
самараноки мехнати маъюбон ва гайрахоро нишон додан
зарур ва самарабахш мебошад.
Кисми 3. «Тахлили вазъи фаъолияти соха»
(дар ин чо тавсифи умумии соха, рушди босуботи он ва

холатхои таназзулёбии он дар хачми 3-4 сахифа муайян
карда мешавад)
312
1. Дар кисмати мазкур тавсифи умумии эх,тиёч,от ва
хачми истехсоли махсулот ва фуруш дар худуди нохия,
шахр, минтака, вилоят ва умуман чумхурй нишон дода
мешавад. Ба гайр аз ин, мохият ва зарурати истехсолоти
номбаршуда ва рушди ичтимоию иктисодии мамлакат ва
минтакахои он хаматарафа вобастагй дорад.
2. Вазни к,иёсии пешбинишавандаи дурнамои истехсол
ва фуруши махсулот дар минтакдхо ё худ дар Точикистон
ба инобат гирифта мешавад.
3. Ракибони дорой иктидорхои пуркувват (дар ин чо
номгуй ва нишонаи молхои асосии истехсолй, тарафхои
пуркувват ва заифи он) зикр карда мешавад.
4. Кай ва дар кадом давра (дар 3- соли охир) хамин гуна
махсулот ба бозори тавлидотии мамлакат ворид мешавад.
К^исми 4. «Нацшаи истехсоли»
(мохияти ин фасл - аз интихоби асоснокии чараёни

истехсолот ва тавсифи нишондихандахои мухими иктисо-
дию техникй мувофики асноди лоихдвию харчномавии
тасдикшуда то 5-сахифаро дар бар мегирад)
Дар ин кисмати тархи накшаи сохибкорй бештар ба

масъалахои зерин диккати махсус дода мешавад:
1. барномаи истехсол ва фуруши махсулот;
2. талабот ва ташкили истехсолот;
3. таркиби тачхизоти асосии корхонахои истехсолку-
нанда ва тахвилдихандаи онхо (дар шакли ичора ё ин ки
хариди онхо, тачхизоти лизинга);
4. корхонахои истехсолкунанда ва тахвилдихандаи ашёи
хом ва масолех (шароит, тарзи тахвил ва нарххои пешакй
мукарраркардашуда);
5. манбаъхои алтернативии таъминот бо ашёи хоми асосй
ва ёрирасон;
6. шумораи кормандон ва харочоти музди мехнати онхо;
7. арзиши фондхои асосии истехсолй;
313
8. шакли истехдок (одй ва суръатнок) меъёри пардохти
истехдоки фондхои асосии вокей барои кабули меъёрхои
суръатноки истехлокй;
9. харочоти солонаи истехсоли махсулот, харочоти доимй
ва таыйирёбанда, арзиши аслии хар як вохиди махсулот;
10. арзиши сохтмон, сохтори маблагхои асосй дар асноди
лоихавию харчномавй ва хисоби харчнома, аз чумла Kopxoil
сохтмонию васлкунй, харочот барои тачхизот ва дигар
намуди масрафхо.
11. арзиши умумии лоихаи маблаггузорй, таъмини беха-
тарй иктисодию ичтимой ва г. дар назар дошта шудааст.
Кисми 5. «Накшаи бозорёбй»
(дар ин кисмат, фуруши мол он кадар хам масъалаи

мушкил нест, вале хачми харочоти фуруш ахамияти
махсус дорад ва он то 5-сахифйро дар бар мегирад)
Х,ангоми тартиб додани фасли мазкур сохибкор бештар

ба масъалахои зерин бояд диккати зарурй дихад:
1. махсулоти истехсоли хоричй, ки талаботашон дар
бозори дохилй мавчуд аст ва масъалаи иваз кардани ин
молхои воридотй бо сатхи пасти иктидорхои истехсолии
корхона давра ба давра тибки баронома ё консепсияи
рушди инкишофи сиёсати воридотии мамлакат бояд ба рох
монда шавад.
Инчунин вазъи фаъолияти патентикунонй, химояи
нишонахои моли дар мамлакати литсензиат дар бозори
дохилй ва имконияти содиротии ракибон дар истехсоли
махсулоти зарурй бо риояи хукуки патентии харифон ба
эътибор гирифта мешавад;
2. ташкили фаъолияти хариду фуруш, низоми фаъолияти
хариду фуруши махсулоти шарикон нишон дода мешавад;
3. асосноккунии хачми сармоягузорй ба фуруши мах
сулот алокаманд, харочоти корхонахои хариду фуруш ба
назар гирифта мешавад;
314
4. кадом имкониятхоро ракибон метавонанд дар страте
гиям фаъолияташон истифода мебаранд, бояд маълумоти
дакик дошта бошанд;
5. асосноккунии нархи мах,сулот.
Нархи яклухти мол дар асосй талаботи васеи мавчуд-
будаи бозори дохилй ва берунй, инчунин сатх,и фоиданокй,
ки барои дастгирии устувори холати молиявй ва кобилияти
иардохташавандагии ташкилот зарур мебошад, муайян
карда мешавад;
6. даромад ва харочоти хизматрасонии баъд аз фуруш
ба миён омада;
7. барнома оид ба ташкили реклама, хачми тахминии
харочоти он;
8. барномаи фуруши махсулот, маблагх,ои аз хисоби
фуруш умуман ба миён омада ва дар алох,идагй ба хар як
гурухи молхо, дар асосй нишондихандахои хдчми истехсол
дар 3-мох,ах,о ва солона, дарача ва мухлати аз худ намудани
иктидори истехсолй ва инчунин нархх,о хаматарафа хисоб
карда мешавад. Ба гайр аз ин, карордодао дойр ба фуруши
молхо ва нарххои пешних,одкардашуда ба назар гирифта
мешаванд.
Цисми 6. «Накшаи ташкили»
Дар ин кисмати накшаи сохибкорй дар бораи сохдбкор

маълумоти кофй пешкаш карда мешавад.
Он бояд андозаи сармояи оинномавй, сохтори ташкили
идора, вазъи молиявй ва дигар маълумотхоро дар бар
гирад.
Х,исоби зариби баходихй, сохтори ташкили идораи
сохибкорон, ба монанди зариби воситах,ои фаъоли чорй,
таъмини воситахои худй ва таносуби онхо ба хдчми
воситахои карзй дар таркиби лоихди воситахои молиявй,
баркароркунй, пардохтшаванда дар асосй карори хукумат
ва К,онуни Ч,умхурии Точикистон «Дар бораи муфлисша-
вй», ба мисли:
315
1. услуби хисоби зарибхо дар асосй замимаи карори
Хукумати Чумхурии Точикистон ва низомномахои методй
оид ба бах,одихии вазъи молиявии корхона ва дигар
хуччатхои зарурй истифода карда мешаванд;
2. шакли моликияти сохибкорон, моликиятхо ва ча-
мъиятхо дар асосй шарти бунёдшавиашон, чамъиятхои са-
хомй бошад дар асосй таркиби сахомони асосй ва хиссаи
сахмияи ба онхо дахлдошта ташкил карда мешаванд;
3. чамъиятхои сахомии шакли кушода (Ч.СК) хачми
сахмияхои интишорёфтаи онхоро ташкил медиханд;
4. хайати Шурой директорон ва маълумоти мухтасар
дар бораи тарчумаи холи онхо.
5. кнхо хакки имзо кардан дар хуччатхои молнявнро
доранд;
6. таксимоти вазифахо дар байни хайати кормандони
идораи корхона;
7. дастгирии лоиха аз тарафи маъмурият ё ин ки
макомоти давлатии махаллй ва г. ба хисоб гирифта
мешаванд.
К^исми 7. «Накшаи молиявй»
(кисмати мазкур фасли чамъбастй ва мухими накшаи

сохибкорй буда, харочот ва ба амал татбик намудани
лоиха, инчунин роххои хисоби самаранокии ба нащна
гирифташудаи он, то 5- сахифаро дар бар мегирад)
Хангоми тартиб додани ин фасл сохибкор бештар ба

масъалахои молиявии корхона, роху усулхои истифодаи
онхо ва манбаъхои бадастоварй диккат медихад.
Дар ин бахш розигии бонкхои тичоратй ва дигар
карздихандагон хангоми ба даст овардани ин маблагхо, аз
асноди тасдикшудаи он ба нишондодхои карз, аз кабили
мавчуд будани кафолоти давлатй, мизони фоизхо, мухлат
ва давраи баргардонии карз ва инчунин талаботи иловагии
дороихоро нишон додан зарур мебошад.
316
Д ар фасли мазкур инчунин натичаи молиявии татбики
лоихаи сармоягузорй (накшаи фоида), таксимоти маблаг
хои фуруше, ки аз хисоби фуруши молхо ба даст оварда
шудаанд, ва инчунин хачми фоидаи соф дар 3-мохахо ва
умуман дар як сол нишон дода мешавад.
Мухимтарин нишондихандахои муайянкунии самара-
нокии лоихаи сармоягузорй маълумотхои накшаи ворид-
шавй ва пардохти маблагхо нишон дода мешавад.
Нишондихандахои самаранокй ё худ самаранок истифо
да намудани лоихаи сармоягузорй аз руи нишондиханда-
хои зерин: ба мисли мухлати руйпушкунии харочот, накшаи
безарарй ва самараи маблагхои бучетй бахогузорй карда
мешаванд.
Нишондихандахои дигари руйпуш кардани харочот, ин
вакти аз ибтидо татбик намудани лоихди хамин накшаи
сохибкорй, то он даврае, ки маблагхои гункардашудаи
фоидаи соф дар якчоягй бо маблаги бардошти истехлокй ва
хдчми харочоти маблаггузорй, фарки онхо ин натичаро
бояд муайян карда тавонад.
Мухлати руйпуш намудани харочот дар асосй нишонди
хандахои оморй хисоб карда мешаванд.
Хачми харочоти сармоягузорй дар амалй гардонидани
лоиха дар асосй нишондихандахо муайян карда мешавад.
Хднгоми муайян намудани лоихаи самаранокй нишон-
дихандаи фоидаи соф, бардошти истехлокй танхо ба татби-
ки амалй лоихаи маблаггузорй ба назар гирифта мешавад.
Нишондихандахои вокеии фаъолияти корхона нуктаи
безарарй, хачми фуруши махсулот ва г. инъикос карда
мешаванд:
1. Нуктаи безарарй - он ба хачми фуруш аз ибтидои
давраи истехсоли махсулот то гирифтани фоида таъсир
мерасонад.
2. Хачми фуруш хатман б о иктидори лоихавии
корхонаи бунёдшаванда мукоиса карда мешавад.
Нуктаи безарарй - ин таносуби андозаи харочоти доимй
ба фаркияти истех,сол ва хачми харочоти тагйир-ёбанда
нисбат ба хачми фуруши махсулот хисоб карда мешавад.
317
Харочоти доимй ва тагйирёбанда дойр ба ин масъала овар-
да мешавад.
Самараи бучети лоихаи сармоягузорй хамчун маблаг
хои бакияи ба бучети чумхуриявй воридшуда ва аз он
пардохтнашуда барои амалияи ин лоихд тибки нишонди-
хандахои оморию мухосибии чамъият х,исоб карда
мешавад.
Дар хисоби ин нишондихднда хачми дисконтикунони-
дашудаи хачми маблагхои дохилшуда ва пардохтхои он, аз
руи солхои татбики лоиха ба амал бароварда мешавад.
Даромади софи дисконтикунонидашуда хамчунин аз
татбики амалии лоиха аз руи хачми маблагхои дохилшавй
ва пардохтшавандагии бучет бо нарххои соли аввали лоиха
хисоб карда мешавад.
Т А В З Е Х .О Т
Андоз - пардохти хатмие мебошад, ки онро шахсони

вокей ва хукукй дар асосй мукаррароти Кодекси андози
Чумхурии Точикистон ва дигар санадхои меъёрию хукукии
амалкунандаи кишвар ба бучети умумидавлатй ва бучетхои
махаллй ворид менамоянд.
Андози аксиз - изофаандоз, як навъи андози гайримустаким
аз фуруши навъхои алохидаи молхои зераксизй (нушокихои
беспирт ва спиртдор, махсулоти тамоку, гази моеъ, шина,
автомобилхои сабукрав ва г.) аст, ки пурра ба бучети
умумидавлатй ворид мегардад.
Андозх;ои мустакцм - пардохтхои пулие мебошанд, ки
бевосита мувофики меъёрхои мукарраргардида аз манбаи
маблаги андозбандии шахсони вокей ва хукукй маншаъ
гирифта, ба бучети давлат ворид карда мешаванд.
Андозцои гайримустаким - гурухи дигари андозхое мебо
шанд, ки на аз манбаи асосй, балки тавассути нарх ва
тарифхо мукаррар мешаванд. Ба ин гурухи махсуси андоз,
пеш аз хама навъи аксизхо, андоз аз арзиши иловашуда ва г.
мансубанд.
Андоз аз даромад - ин яке аз намудхои асосии андози муста-
ким махсуб меёбад ва бо фоиз аз маблаги умумии даро-
мадхои пулии шахсони вокей ва тарх кардани харочоти дар
заминаи хуччатхои тасдикшуда бо назардошти конун-
гузории амалкунанда муайян мегардад.
Андоз аз фоида - ин намуди алохида ва эътирофшудаи
андози мустакдм буда, онро хамаи корхонахои ватанй ва
хоричии дар каламрави Точикистон фаъолиятдошта хамчун
шахсони хукукй - андозсупорандагон ба бучети умумидав
латй месупоранд.
Андоз аз арзиши иловашуда - намуди асосии андози гайри
мустаким ба хисоб меравад. Тавассути ин андоз як хиссаи
муайяни арзиши иловашудае, ки дар тамоми мархилахои
истехсолу муомилоти молхо, ичрои корхо ва хизматрасо-
них,о, ки дар каламрави Ч,умх,урии Точикистон ташаккул
меёбанд, ба кисмати даромади бучети умумидавлатй
пардохт мешавад.
Андози ичтимой - намуди андози хатмй мебошад, ки барои
максадхои сугуртаи ичтимой аз чониби супорандагони ан
дози ичтимой мувофики меъёрхои мукаррар намудаи
Кодекси андози Ч,умхурии Точикистон аз маблаги умумии
музди мехнат пардохта мешавад.
Андоз аз истифодабарандагони рох^ои автомобилгард -
хамчун намуди алохдда хамаи корхонахои резидентй ва
хоричие, ки ба таври доимй дар Чумхурии Точикистон ба
фаъолияти сохибкорй машгуланд, онро ба бучети умуми
давлатй месупоранд.
Андоз аз фуруши нахи пахта ва алюминийи аввилия - навъи
пардохти хатмй буда, ба бучети умумичумхуриявй равона
карда мешавад. Дар асосй Кодекси андози Чумхурии
Точикистон супорандагони андоз аз фуруши нахи пахта ва
алюминийи аввалия шахсони хукукй ва вокеие мебошанд,
ки ин молхои истехсолшударо ба бозорхои дохилй ва
берунй тахвил медиханд. Меъёрхои андоз аз фуруш барои
хисоби маблаги андоз бо фоиз нисбаги арзиши биржавии
андозбандишаванда барои нахи пахта 10 фоиз ва барои
алюминийи аввалия 3 фоиз муайян карда шудааст.
Андоз аз воситахои нактст - як намуди андози хатмй буда,
пурра ба бучетхои махаллй ворид мегардад. Супорандагони
ин намуди андоз сохибони воситахои наклиёт мебошанд, ки
дар идорахои бозрасии давлатии автомобилии Вазорати
корхои дохилии Чумхурии Точикистон ба кайд гирифта
шудаанд.
Андозхо аз молу мулки гайриманкул (хонахои истикоматй,
хучрахо, бустонсаройхо ва дигар намудхои иморату
иншоот) - навъи андозхое, ки ба бучети махаллй ворид
мешаванд. Супорандагони ин намуди андоз шахсони вокей
ва хукукй, яъне моликон ва истифодабарандагони молу
мулки гайриманкул мебошанд.
Аккредитив - маънои эътиборнома дорад, ки тарзи бо
аккредитив хисоббаробаркунии хариду фуруши молро
I мефахмонад. Ин тарзи хисобу китоб дар муносибатхои
тичорати хоричии корхона бо ширкату фирмахо тавассути
фаъолияти бонкхо амалй карда мешавад.
Аксепт, пазира: 1. кабули шарти ахднома; 2. накдпардохт;
тарзи бо пули накд баробар кардани хисобу китоб байни
корхонаву ташкилогхо; 3. розигй барои додани пул дар
асосй хуччат.
Амортизатсия - истех;лок: 1. фарсудашавии тачхизот,
мошинхо, воситахои наклиётй, биною иншоот ва дигар
намудхои воситахои мехнат дар натичаи истифодабарии
дуру дароз, бо таъсири омилхои табий - барфу борон,
инчунин фарсудашавии маънавй; 2. сатхи фарсудашавй аз
руи меъёри мукарраршуда ба арзиши аслии махсулот дар як
давраи муайян (моххо ва сол) дохил карда мешавад.
Арзиши аслии махсулот - ифодаи пулии сарфи чории
ресурсхои моддй, мехнатй ва молиявии корхона барои
истехсолу фуруши махсулот ва заминаи ташаккулёбии
нархи мол мебошад.
Арзиши аслии сехй - харчи чорй дар худуди зерсохтори
корхона (сеххо) барои истехсоли ин ё он навъи махсулот дар
як давраи муайян аст.
Арзиши аслии у мумии стех; соли - нишондихандаи иктисо-
диест, ки арзиши аслии сехй ва сарфи маблагхои умумихо-
чагиро дар бар мегирад.
Арзиши аслии пурра (тичоратй)-и мах,сулоти корхона
хосили чамъи арзиши аслии умумиистехсолй ва харчхои
гайриистехсолй мебошад, ки заминаи асосии сатхи нархи
яклухти шартномавии корхонаро ташкил медихад.
Арзиши ибтидоии воситахои асосй-маблаги воситахои асосй
дар лахзаи бахисобгирии мухосибй ё истифодадихй ба
истехсолот дар асосй нархи шартномавии харид ва пардохти
арзиши хакикии он ба тахвилгарон аст. Ба бузургии ин
нишондиханда инчунин маблаги тавассути наклиёт кашо-
нида овардан ва насб кардани воситахои асосии истехсолй
дохил мешавад.
Арзиши барцарории воситахои асосй - маблаги тагйирёфтаи
воситахои асосй махсуб меёбад, ки дар натичаи баланд
321
шудани хосилнокии мехнат ва паст шудани арзиши аслии
махсулот нархи намудхои алохидаи воситахои асосй дигар
мешавад. Аз ин ру, аз сари нав бахо додан ба арзиши
воситахои асосй дар шароиги нави иктисодй ба миён меояд.
Арзиши бакцявии воситахои асосй - маблаги хакикии онхоро
инъикос менамояд, яъне аз арзиши ибтидоии воситахои асосй
маблаги фарсудашавии воситахои асосй тарх карда мешавад.
Ах;ди фючерсй, ах;ди пешхарид - амалй дар оянда бо мол
таъмин намудани харидорон. Ахду паймонест, ки тибки он
дар биржахои молиявй ва молй ба хотири пардохти
маблаги дар ахднома зикршуда, танхо пас аз бастани он ва
бо назардошти нарххои фючерсй дар давраи оянда исти
фода мегардад.
Б
Баланс - тавозун, тарознома, мувозина - ч а м ъ б а с т и
м аблагхои дахлу харч, м а с а л а н ,. т а в о з у н и м ухосибй;
тавозун и м оли яи к орхон а; таво зу н и дахл ва харчи пули
а х о л й в а г.
Бацайдгирии давлатй-амаля м а к о м о т и в а к о л а т д о р и д а в л а т й
д а р хусуси б а р а с м и я т д а р о в а р д а н и в о к еи я т и х у к у ки и
таъ си сёбй , азн авташ ки лд и х й ва бархам дихии ш ахсони
ХУКУКЙ, ш а х с о н и в о к е й б а с и ф а т и с о х и б к о р о н и и н ф и р о д й в а
катъ нам удани ф аъоли яти онхо м ебош ад.
Бардошти истехлокй - ифодаи пулии фарсудашавии восита
хои асосиро мефахмонад ва ба арзиши аслии махсулот ворид
мешавад.
Барномаи истехсолй - муайян кардани хачми умумй ва
таркиби истехсоли махсулот барои давраи оянда (сол, аз
чумла семоха ва мох) бо хисоби амики иктидори истехсолии
корхона.
Бизнес-накциаи корхона - як тарзу рохи тахияи самтхои
афзалиятдори фаъолияти сохибкории корхона барои
давраи оянда мебошад, ки аз бобу нишондихандахои
иктисодй, ба монанди мукаддима, омузиш ва пешгуии вазъи
бозори махсулот, накшахои истехсоли махсулот, арзиши
аслии махсулот, молияи корхона, хавфу хатархо, стратегияи
маблаггузорй ва дигар бахшхои мухим иборат аст.
322
Биржа - як навъи ташкилоти тичоратй мебошад, ки ба
хариду фуруши яклухти ашёи хом ва махсулоти тайёр
махсус гардонида шудааст. Биржахо ду навъ мешаванд:
умумй ва махсус гардонидашуда.
Боздех;и фондов - яке аз нишондихандахои мухими сатхи
самаранокии воситах,ои асосй, ки хамчун таносуби хачми
фуруши махсулоти саноатй бар арзиши миёнасолонаи
воситахои асосй мукаррар карда мешавад.
Бозор - муносибатхои иктисодие мебошад, ки ба чараёни
озоди хариду фуруши мол ва хизматхо асос ёфта, арзаи мол,
такозои ах,олй, нарх, ракобати бозорй ва фоидаро дар бар
мегирад.
Бозори фурушанда - муносибати иктисоди бозорй мебошад,
ки дар он накши асосиро фурушанда-истех,солгари мол
ичро менамояд. Фурушанда дар ин бозор хамеша кушиш
мекунад, ки молро ба харидорон бо нархи харчи гаронтар
фурушад.
Бозори харидор - муносибати иктисоди бозорй мебошад, ки
дар он мавкеи хдлкунандаро харидорон ё истеъмолгарони
молу хизматхо мебозанд. Харидор дар ин бозор хдмеша
талош менамояд, ки молро аз фурушандагон бо нархи
арзонтар харидорй кунад. Дар натичаи бо хамдигар
мутобик шудани ахду паймон дар байни фурушандаи мол
ва харидори он як нархи озоди бозорй пайдо мешавад.
Бозтамвил (рефинансирование) - нишондихандаи махсуси
бонкй мебошад, ки муносибати мутакобилаи бонки
марказиро бо бонкхои тичоратй танзим мекунад. Сатхи ин
нишондиханда бо хисоби фоиз ахдмияти вокей дорад.
Боцу хироци гумрукй - намуди хатмии андоз махсуб меёбад,
ки дар холати аз хоричй кишвар ворид шудани молхо ба
каламрави мамлакати дигар ба манфиати бучети умуми
давлатй аз чониби хадамоти гумрук ва сохторх,ои минта-
кавии он ситонида мешавад.
В
Вакансия - номгуи вазифахои касбие, ки дар чадвали
мансабхои корхона барои як сол тасдик шуданд, вале бо
сабабхои гуногун, хусусан набудани корманди муносиб ва
тахассусдор муваккатан озод мондааст.
Воситах,ои асосии корхона - ифодаи пулии воситахои
мехнати дар корхона истифода шуда, ки дар раванди
бемайлони силсилаи истехсолй муддати аз як сол зиёд
иштирок намуда, як кисми арзиши худро тавассути
механизми бардошти истехлокй давра ба давра ба арзиши
аслии махсулот мегузаронанд ва бо ин васила ба
ташаккулёбии нархи махсулоти тавлидшуда сахми худро
мегузоранд.
Воситахои гардони корхона - мачмуи воситахои пулии кор
хона 'барои ташаккулёбй ва рушди хочагии корхона
истифода шуда, дар як сикли истехсолй иштирок мекунанд
ва шакли худро аз пул бо мол ва баръакси он иваз
мекунанд.
Воситах,ои к,арзй - карзхои кутохмуддат (то 1 сол), миёна-
муддат (аз 1 то 5 сол) ва дарозмуддат (аз 5 сол зиёд), ки
бонкхои тичоратй ба корхонахои истехсолй бо риояи
катъии шарту коидахои махсус (пулакй будани карз,
истифодаи максаднок, саривактй баргардонидани карз ва
г.) пешкаш менамоянд.
Воситах,ои худи корхона-мачмун дороихои гардон мебо
шанд, ки пешрафти фаъолияти пай дар пайи корхонаро
таъмин мекунанд. Сарчашмаи ташаккулёбй ва рушди онхо
аз хисоби сармояи оинномавй, фоида ва дигар маблагхои ба
онхо баробаркардашуда (хадди акали карз дойр ба музди
мехнат, харочоти даврахои оянда ва f . ) .
Г
Гирдгардиши воситахои гардон - вакти муомилот мебошад,
ки бо ду нишондихандахои асосй - гирдгардиши мол бо
хисоби руз ва маротиба хисоб карда мешавад. Нишонди-
хандаи мазкур ва тагйирёбии мусбати онхо далели
самаранок истифода бурдани воситахои гардони корхона ё
шарти таъмини фаъолнокии сохибкорй аст.
д
Даромади дисконтикунонидашудаи соф - нишондихандаест,
ки дар шароити муосир бо истифода аз он самаранокии
324
истифодаи маблаггузориро бо назардошти омили вак,т
х,исоб мекунанд. Вожаи англ. дисконт - тахфиф карданро
дорад. Ниг. ба истилохи дисконтикунони.
Дебитор - кдрздори корхонае, ки маблагхои корхонаро бо
х,ар гуна сабабхои объективй ва субъективй ба муддати то
як сол ва аз он зиёд истифода мебаранд, вале онх,оро ба
суратхисоби корхона барнамегардонанд. М аксади ин ибора
он аст, ки карзхои дебиторй бояд саривактй ва пурра ба
сохиби аслиаш баргардонида шаванд ва мухосиботи
корхона бо иштироки хукукшинос ин амалиёти молиявй-
мух,осибй зери назорати катъй гиранд.
Девалватсия - бекурбшавии арзи миллй - бо сабаби паст
гардидани курби тиллоии вбхиди арз ва кохиш ёфтани пули
когазй иборат аст.
Декларатсия - эъломия, из^орнома, изворот, баёнот : 1.
баёноти расмй оид ба амалиёт; 2. баёноти расмй, ки купли
даромаддои пулии шахсони вокеиро тасдик менамояд; 3.
эъломияи расмй, ки дар вакти аз сархади мамлакат
гузаштани молу пул, онро пур карда, ба намояндахои
макомоти гумрук месупуранд.
Депозит - супурда, амонат, сармояи ба ихтиёри бонк буда: 1.
пул ё когазхои киматбахо, ки барои ба карздиханда додан ё
нигох доштан ба муассисахои карзй супурда мешаванд; 2.
як тарзи муваккатан нигох доштани пули шахсони хукукй
ва вокей дар бонкхо, ки ба сохиби пул дар шакли фоиз
даромади иловагй меорад; 3. чузъи таркибии авуархо буда,
маблаги пасандози ах,олй, корхонаю ташкилотх,оро дар ин ё
он бонк нишон медихдд.
Дефитсит - каср, камбуд, камёфт, камчинй, танкисй, зиёд
будани маблаги харочот нисбат ба хачми даромад, нараси-
дани мол ё пул дар иктисод.
Дефлятсия: !. паст шудани сатхи умумии нарх дар иктисоди
миллии кишвар, ки бо рохи кам кардани микдори пули
когазй бо максади баланд бардоштани курби он амалй
карда мешавад; 2. усули устуворсозии муомилоти пул бо
рохи аз муомилот гирифтани пулх,ои когазии барзиёд.
Диверсификатсия, афзоиши анвоъ, воридгарй ба cox.au гайр -
васеъ намудани сохди фаъолият дар бозори молхои нав, ки
ба истехсолоти асосй алоцамандй надорад.
Дивиденд - ^сищи ссщм, суди схщмия, суди сах,ом: 1. фоидаи
сахмдорон, ки мувофики сармояи худ аз ширкат мегиранд ё
як хиссаи фоидаи корхона, ки дар байни сахмдорон хамчун
фоиз ба арзиши сах,мия илова мегардад; 2. як хиссаи
фоидае, ки дар байни сахмдорон дар охири сол таксим
мегардад.
Дисконт - тахфиф: 1. к;айду хисоби вексел; 2. фоизе, ки дар
вакти кайди вексел нигох дошта мешавад; 3. фоизи хисоби
бонкй, ки аз амалиёти векселй ба даст омадааст; 4.фарки
байни нархи хадди акали когазхои киматнок ва курби
биржавй.
Дисконткунонй - маънии онро дорад, ки бо назардошти
таъсири омили вакт арзиши пули давраи хозира аз андозаи
пули давраи оянда зиёд буда, онро ба як вакди ибтидой
(заминавй) хисоб кардан хеле мухим аст.
Дистрибутер, миёнарав - шахси мустакиле, ки накдш
миёнаравиро дар савдои яклухти мол ба ухда дорад.
Дистрибютор, миёнарав - миёнарави мустакдлест, ки дар
бурда расонидани молу хизматхо, аз истехсолкунандагон то
ба истеъмолгарон махсус гардонидашудааст.
Дотатсия - кумакхарцй, кумакхазина, тарзи бебозгашт
додани пул аз буцет, кумаки хазина - аз тарафи давлат ба
ягон идора, муассиса ё ташкилот хамчун пули бебозгашт
чудо кардан; кумаки бебозгашт; кумаки молиявии беподош;
мусоида.
3
Зариби воздел;и воситахои асосй = Хачми истехсол (фуруш)-и
махсулот, хисобот, сомонй : Арзиши миёнасолонаи
воситахои асосй, сомонй.
Зариби фоиданокии воситахои асосй = М аблаги фоидаи соф,
хисобот, сомонй : Арзиши миёнасолонаи воситахои асосй,
сомонй.
326
Зариби гунцоиши воситахои асосй — Арзиши миёнасолонаи
воситахои асосй, сомонй : Х,ачми истехсол (фуруш)-и
мах,сулот, дисобот, сомонй.
Зариби мусаллахнокии м е\иат бо воситахои асосй -
М аблаги миёнасолонаи воситахои асосй, сомонй : Шумо-
раи миёнасолонаи кормандон, нафар.
Зариби мусаллахнокии техникии мехнат = Арзиши миёна
солонаи тачх,изоти истехсолй, сомонй : Ш умораи миёна
солонаи кормандон, нафар.
Зариби навшавй = Арзиши воситахои асосии воридшуда дар
давоми сол, сомонй : Арзиши воситах,ои асосй дар охири
сол, сомонй.
Зариби хоричшавй = Арзиши хоричшудаи воситах,ои асосй
дар як сол, сомонй : Арзиши воситахои асосй дар сол,
сомонй.
Зариби афзоиши воситахои асосй = [(Арзиши воридшудаи
воситахои асосй, сомонй - Арзиши хоричшудаи воситахои
асосй, сомонй) : Арзиши тавозунии воситахои асосй дар
аввали сол, сомонй].
Зариби истехлок ( фарсудашавй) = М аблаги истехдоки
воситахои асосй, сол, сомонй : Арзиши ибтидоии воси-
тах,ои асосй, сомонй.
Зариби коршоямй = Арзиши бакиявии воситах,ои асосй,
сомонй : Арзиши ибтидоии воситахои асосй, сомонй.
Зариби бастнокии истифодаи тацхизот (аз РУи намуд^ои
он) = Вакти кори тачлизот дар як шабонаруз ё рузи пурраи
корй (хамаи се бает), соат : Вакти кори тачдизот бо микдори
аз х,ама зиёди корй бо х,исоби дастгох - соат.
Зариби гирдгардиш (мщдори гардиш) бо рох,и таксим
намудани арзиши махсулоти фуруш мувофики нархх,ои
амалкунандаи яклухт дар даврахои муайян нисбат ба ба-
кияи миёнаи воситахои гардони хамин давра хисоб карда
мешавад.
Зариби истехсоли пурра - ин нишондихднда баръакси
зариби гирдгардишро ифода менамояд.
Зариби мухторияти молиявй (новобастагй аз воситахои
царзй) - таносуби арзиши сармояи худи корхона бар
мачмуи маблагхои умумии тавозун мебошад.
Зариби вобастагии молиявй - таносуби арзиши сармояи
карзй бар мачмуи маблагхои умумии тавозун.
Зариби устувории молиявй - таносуби арзиши воситахои
худй ва воситахои карзии дарозмуддат бар мачмуи
маблагхои умумии мухосибй мебошад.
Зариби бо пул таъмин намудан - таносуби арзиши сармояи
худй бар маблаги сармояи худй аст.
Зариби левереци молиявй - ин таносуби сармояи карзй бар
сармояи худй аст.
Зариби таъмин будан бо воситахои худй - таносуби мачмуи
сармояи худй - тархи бузургии дороихои фаъоли гайри-
гардон бар арзиши дороихои гардони корхона дар давраи
хисоботй.
Зариби ликвиднокии цорй - таносуби маблаги вокеии восита
хои гардони корхона бар арзиши ухдадорихои фаврй.
Зариби зудликвиднокй (зудбадалшавандагии дорощ о) -
таносуби воситахои пулй, когазхои киматнок ва карзхои
дебиторй (боби II активи тавозун) нисбат бар арзиши ухда
дорихои кутохмуддат (боби V пассиви тавозун) мебошад.
Ин нишондиханда маънои онро дорад, ки кадом кисми
ухдадорихои чорй метавонанд на танхо аз хисоби пули
накд, балки тарики вориди интизории арзиши махсулоти
равонкардашуда ва ичрои корхо ё хизматхо амалй гарданд.
Зариби ликвиднокии мутлац - таносуби маблаги воситахои
пулй ва когазхои киматноки зуд ба фурушраванда (боби II
активи тавозун) бар карзхои кутохмуддат (чамъи боби V
пасиви тавозун - сатри 640, сатри 650 ва сатри 660) аст.
Меъёри муътадили ин зариб - 0,2 -р о ташкил медихад.
Зариби боздех;и воситахои гардон: Зб.в.г = (Маблаги фуруши
молхо : Бакияи арзиши миёнасолонаи воситахои гардон).
Зариби фоиданокии воситахои гардон: а) Зф.в.г = (Фоидаи соф
: Бакияи арзиши миёнасолонаи воситахои гардон); б)
Зариби фоиданокии воситахои гардони худй: Зф.„.г.х =
(Фоидаи соф : Арзиши воситахои гардони худй)
328
и
Икрпидори истех^солии корхона - ин хадди аксари имкон-
пазири истехсоли махсулот дар як вохиди вакт мебошад, ки
бо ченаки микдорй дар накшаи истехсоли номгуи мушах
хаси махсулот зикр шудааст.
Имтиёзи андоз - кисман ё худ пурра озод намудан аз
супоридани андоз, тамдиди мухлати пардохти андоз муто-
бики мукаррароти Кодекси андози Ч,умхурии Точикистон
сурат мегирад.
Индексатсияи даромадхо - намоябандии даромад, ба сатхи
нави нарххо мувофик гардонидани даромади ахолй.
Индуксия - кцёс - тартиби фикрронй аз кулл ба чузъ; ё усули
аз кулл ба чузъ гузаштан.
Инкассо - интицоли пул: 1. гирифтани пул аз руи хуччат; 2.
амалиёти хисоби бонкй, ки бо'супориши муштариёни бонк
пулро аз карздорон гирифта, дар асосй хуччатхо ба хисоб-
хои шахсони дорой хукукй ё вокей мегузаронанд.
Инкотермс (англ. Incoterms, International commerce terms) -
коидахои байналмилалй дар шакли лугати мухтасар барои
маънидод намудани истилохоти махсуси савдои берунй,
пеш аз хама, нисбати франко-чойи гузашти масъулият аз
фурушанда ба харидор мебошад. Истилохоти байналми-
лалии савдо ифодаи стандартии шарти карордодхои хариду
фуруш аст, ки каблан дар хуччатхои байналхалкй эътироф
гардидааст.
Инноватсия - навоварй, сармоягузорй дар асосй ихтироъу
патент, татбики амалии техника ва технологияи навтарин,
корхои илмию тадкикотии инноватсионй. Сиёсати наво-
варона аз андешаю гояхои нав cap карда, то татбики
бевоситаи он дар истехсолот бояд пайгирона анчом ёбад.
Инноватсия (анг. innovation) - 1. фаъолияте мебошад, ки ба
коркард, сохтан ва пахн кардани намудхои нави истехсолот,
технологияхо, шаклхои ташкилй равона карда шудааст.
Интенсификатсия-шиддатафзой, бсщраафзой - самти таъми-
ни самарабахши иктисод бо рохи истифодаи дурусти
шидцатнокии мачмуи кулли ресурсхои хочагй, тавассути
суръатафзоии пешрафти илмй-техникй, баланд бардоштани
329
хосилнокии мехнат, суръатбахшй ба раванди ислохоти
иктисодй, такмили идоракунй ва г. ба даст меояд. Ин рох аз
назари иктисодй камхарч, мебошад.
Инфлятсия - таваррум, таеарруми пул, бекурбшавии пул -
дар натичаи аз хад зиёд баровардани пули когазй; афзоиши
сатхи умумии (миёнаи) нарххо дар иктисоди миллй.
Инфраструктура - зерсохтор, зербино; сохторхои ёридихан-
даи щтисоди бозорй; мачмуи сохахои ёрирасони иктисод,
ки ба истехсолоти саноатй, кишоварзй, сохахои наклиёт,
алока, савдо ва F. чудо мешаванд.
Ислохоти ицтисодй - раванди гузаштани низоми иктисодии
бехад марказонидашуда ба низоми иктисоди бозорй,
амалисозии чораю тадбирхои комилан чиддиро талаб
менамояд.
Истехлокй воситахои асосй - ин раванди табдилдихии
арзиши пешпардохтшудаи хама намуди воситахои мехнат
ба арзиши махсулот бо максади пурра баркарор намудани
онхо бояд фахмида шавад.
Истехсолоти нотамом - ин махсулоти ба итмом нарасйдаи
истехсолиест, ки аз чониби шуъбаи назорати техникй кабул
нашуда ва ба анбор насупорида шудааст.
Ихтисос - ин як намуди фаъолияти зарурй касбй дар
доираи хамин касбу пеша мебошад, ки аз кормандон
донишхои устувор, хамачониба ва малакахои дар амал
татбик намудани онхоро такозо менамояд.
Ицора, кироя, рента: 1. вожаи иктисодй; 2. даромади
муайяни сармоя, амвол, китъаи замин, ки фаъолияти сохиб
кориро талаб намекунад; 3. воми бемухлати давлатй дар
мамлакатхои мутараккй, ки сохиби он даромади доимй
дорад.
К
Картел - иттиходияи сармоядорони калони саноатй ё
иттиходияи якчанд корхонаи якхела, ки бо максади ба худ
тобеъ кардани бозор ва бисёртар гирифтани фоида аз
ракобати байни хамдигар даст мекашанд.
Касбу хУнаР ё пеша - ин мачмуи махсусй донишхои назария-
вй ва малакахои амалй буда, аз худ кардан ва донистани
330
хусусиятхои хос ва нозуки онхо барои ичрои намудхои
мушаххаси кор дар ин ё он сохди икдисод бенихоят
ахамияти махсус доранд.
Касри тавозун : 1. чамъбасте, ки дар он маблаги харч аз
хачми дахл зиёд аст; 2. бештар ин амалиёт хоси тавозуни
молиявии баъзе корхонахо аст.
Квота - хисса, сахм, меъёри худудцор: 1. вазни к;иёсй дар
истехсол, фуруш, содирот ё воридоти мол ба иштирок-
дорони алохидаи бозор; 2. махдудият дар фурухтани ин ё он
навъи махсулот бо рохи содирот, ки онро идорахои давлатй
муайян менамоянд.
А'онс«гня/исмя-амонатфиристй, ирсоли амонатй - супориши
як чониб (ширкат) барои фурухтани мол ба чониби дигар
(корхона) аз номи ширкати сохиби мол ба шарту коидахои
муайян, ки дар шартнома зикр шудааст.
Консортсиум - иттиход: 1. иттиходи якчанд бонк ва сохибо-
ни бонк барои ба чо овардани ягон нащна ё гадбири
молиявй; 2. як шакли ташкилии мувакдатан муттахид
гаштани бонкхо ё корхонахои саноатй бо мак,сади маблаг-
гузории якчоя, амалй гардонидани чорахои калони
молиявию тичоратй.
Консерн-ттих,од - иттиходи мустакилонаю озоди корхона
хои сохахои мухталиф, ки тавассути тадкикотхои мушта-
раки низоми шарикй, созишномахои литсензионию патента
дар пайвастагй бо хамкорихои истехсолй, фахмида меша
вад.
Кооперативонй(?<;амкори)-\ш робитаи тавлидотии корхона,
коргох, бахшхо буда, дар истехсоли махсулот, хамкории
бевоситаи муштаракона доштаро меноманд.
Кооператсия: 1. хамкорй дар истехсолот ва г.; 2. ширкат.
Кооперативы истехсолй - корхонаи тичоратие мебошад, ки
дорой мак,оми шахси хукукй буда, иттиходияи ихтиёрии
шахрвандонро барои ичрои кори якчояи судманд ташкил
дода, мак,саду маромаш ба амал баровардани фаъолияти
муштараки истехсолй (бо рохи муттахид намудани моли-
кият ва кушиши тарафхо) ё худ ягон навъи дигари хочаги-
дорй (истехсол, коркард, фуруши махсулоти саноатй,
331
кишоварзй ва махсулоти дигар, ичрои корх,о, савдо,
хизматрасонии маишй, хизматрасонихои дигар) мебошад.
Кормандони корхона - ифодакунандаи ресурси мехнатй буда,
хамзамон истифодаи пурсамари онхо яке аз омилхои поягии
таъсиргузор ба фаъолияти самарабахши корхона махсуб
мешаванд.
Корхона - объекти мустакили хочагидорй, ки дорой
салохияти шахси хукукй мебошад, бо тартиби созмондихии
конунгузории амалкунанда муайян гардида, барои истехсо
ли махсулот, ичрои кору хизматхо, бо максади конеъ гардо-
нидани талаботи бозор ва ба даст овардани фоида фаъо-
лият менамояд.
Корхонаи вох;иди давлатй - чунин корхонаеро меноманд, ки
мах,з бо карори макомоти ваколатдори давлатй ташкил
Корхонаи вохиди мах,алш - чунин корхонае аст, ки танхо бо
карори хокимияти давлатии махаллй таъсис меёбад.
Кредит 1 - хисоби дахлу харч: 1. барои хисобхои фаъол
(актив) ин нишондиханда дар тарафи рости амалиёти
мухосибй, ки карзхо ва харочот навишта мешаванд, ба
хисоб гирифта мешавад; 2. барои хисобхои гайрифаъол
(пассив) ин амалиёти баръакс афзоиши воситахоро ба хисоб
мегирад.
Кредит 2 - карз, насия - аз тарафи бонк ба мухлати муайян
бо рохи карз додани пул ба ах,олй ва корхонах,о, бо максади
аз ин амалиёт ба даст овардани даромад дар шакли як
андозаи муайяни фоиз.
К
Карз-маблагхои пулие, ки карздиханда ба як мухлати
муайян бо шарти баргардонидани он бо фоиз ба муштариё-
наш медихад.
Л
Ликвиднокй - дороихое, ки дар мухлати муайян (зуд ё дер-
тар) ба пул бадал мешаванд.
332
IVI
Маркетинг - бозорёбй - илмест, ки вазъи бозорро аз руи
консепсияхои рушди истехсоли махсулот, такозои ахолй ва
омилхои он, нарх, савдо ва дигар тарзу усулхои ба назария
ва амалияи ба худ хос меомузад, тахкик мекунад, пешгуй
мекунад. Тибки назарияи маркетинг дар маркази диккат
аввалтар аз истеъмолгарон, такозою дархости онхо ба мол
ва хизмат меистад.
Маркетолог - бозоршинос, бозордон - мутахассисе, ки
талаботро дар бозор омухта, вазъи онро тахлил ва пешгуй
менамояд.
Махсусгардонй - ин дар сатхи корхона ва бахшхои чудогона
ва махсусгардонии тавлидрти махсулоти якхела, якнавохт ё
ичрои даврахои алохидаи равандхои технологиро мено-
манд. Рушди махсусгардонии истехсоли махсулот ба баланд
шудани хосилнокии мехнат боис мешавад.
Махсусгардонии предмета - ин истехсоли номгуи муайяни
махсулоти тайёр: мотосикл, велосипед, автомобилхо ва г.
дар сатхи корхонахо дар назар дошта шудааст.
Махсусгардонии к,исмх;ои эх;тиётй - як чузъи таркибии
махсусгардонии предметй буда, ба истехсоли кисмхои
эхтиётии чудогона: мухарик, очор, мурват, халкахои флузо-
тию пластмассй, чарххо, маводи гизой ва гайригизой
мебошанд.
Махсулоти моли - он мачмуи махсулоте, ки дар корхона
истехсол шуда, барои фуруш пешкаш шудааст ва хамчунин
нишондихандаи асосии накшаи истехсол ба шумор рафта,
заминаи муфиди хисобу китоби махсулоти умумй ва фуруш
хизмат менамояд. Арзиши махсулоти моли арзиши хамон
кисми махсулоти истехсолнамудаи корхона, ки бевосита
барои фуруш дар назар дошта шудааст, ба хисоб меравад.
Менецер - мутахассиси сохаи идора ё мудирият дар икти-
соди бозорй; мутахассиси сохибкасб дар бахши менечмент,
ки бештар бо тамоми кормандони корхонахо фаъолияти
густурда дорад.
Менецери сох,ибкор - идоракунандаи касбй дар сохаи
истехсолот ва фуруши молу хизматхо.
333
Менецмент - шарт ва усулхои пешкддами идоракунии
замонавии истехсолот, илми муосир, фанни таълимй;
мудирият.
Метод - усул, равиш, роху равиш ё тарзу усули идрокй ё
азхудкунии амалй ё назари вокеият.
Мех;натталабии махсулот - нишондихандаи иктисодиест,
ки бо рохи таксим кардани кулли вакти барои истехсоли
махсулот сарфшуда бар хачми истехсоли махсулот ёфта
мешавад.
Меъёри вакт - хамон микдори вакти корй махсуб меёбад, ки
дар асл барои истехсоли як вохиди махсулот ё ичрои хачми
кор дар шароити мушаххаси ташкилй-техникй зарур мебо
шад.
Миссия - ин хадафи олй, фалсафаи стратега - фаъолияти
дарозмуддати корхона мебошад ва тахияи асосноки он
барои хар як корхона, сарфи назар аз шакли моликияташ,
дар замони муосир бенихоят зарур аст. Вай боз хадафу
вазифахо ва дигар чузъиётхои махсусро такозо менамояд.
Молия - ташаккулёбй, истифодабарй ва рушди воситахои
пулй буда, барои таъмин кардани эхтиёчоти корхона сарф
Музди мех^нат - шакли ангезаи кор ё пардохти пул бар
ивази микдор ва сифати мехнати сарфшуда буда, омили
мухими ичтимой мебошад. Хдмзамон, як кисми даромади
миллй аст, ки асосан дар шакли пул ва дар асосй
шартномаи мехнатй дар байни корхона (корфармо) ва
корманд (ичрокунанда) ба тасвиб расида, барои ичрои кори
мушаххас дар вакти муайян, масалан мох ва сол бо
нишондоди риояи ухдадорихои тарафайн, ба корманд
пардохта мешавад.
Музди мехнати вакртайъ - хамчун намуди музди мехнат
бояд сарфи вакти кориро дуруст ба эътибор гирад, одатан
барои хамон гурухи кормандони корхона (рохбарон,
мутахассисон ва F.) метавонад истифода шавад, ки агар
харчи микдори мехнати онхо бо хисоби меъёри вакт (руз ва
соат) андоза гардад.
334
М узди мехнати корбайъ - намуди дигари музди мехнат аст,
ки кормандони корхонаро (коргарон ва F . ) ба натичаи
мехнаташон хубтар хавасманд мегардонад. Дар асосй
меъёри ичрои кор ва нархномаи музди мехнат хисоб карда
мешавад.
М узди мехнати иловагй - маблаге, ки корманд ба гайр аз
мохонааш, боз иловапулй дар шакли мукофот мегирад.
М узди кори номиналы - мачмуи пулест, ки ба корманд бар
ивази кори ичрокардааш хисоб карда мешавад.
М узди кори реалй - маблагест, ки корманд вокеан бо назар-
дошти сатхи чории нархи мол ва тарифхо дар бозор дар
даст дорад ва онро барои бехдошти зиндагониаш сарф
мекунад.
Мухити дохилии корхона - омилхое, ки ба фаъолияти кор
хона таъсир мерасонанд ва мавкеи дохилихочагй доранд
(технология, кормандон, иттилоот, истифодаи самарабахши
воситахои асосй ва воситахои гардон), шомил кардан ба
максад мувофик, аст.
Мух,лати хизмати воситахои асосй - одатан хар як намуди
алохидаи воситахои асосй мухлати хизмати муайян (сол)
доранд.
Мухити берунии корхона - сиёсати иктисоди ва ичтимоии
давлат дар мархилахои алохидаи рушди кишвар, фаъолияту
муносибати корхона бо идораю сохторхои давлатии марка-
зй ва нохиявию шахрй, тахвилгарон, бонкхо, истеъмолга-
рони молу махсулот, ахолй, ракибон, сармоягузорон,
ташкилогхои чамъиятй, инчунин сулху субот, вахдати
миллй ва г.-ро дар бар мегирад.
Муфлисшавй - шахсони хукукй, сохибкорони инфиродй ва
шахсони хукукди хоричй барои конеъ намудани талабхои
кдрздихандагон аз руи ухдадорихои пулй ва ичрои пардохт-
хои хатмй ба бучет аз хисоби амволи онхо воридшаванда
к,одир набуда, хисобида мешаванд.
Н
Навоварй - раванди азхудкунии техника ва технологияхои
нав, истифодаи усулхои инноватсионии ташкил ва идора-
кунии истехсолот мебошад.
335
Накща - пояи онро пешгуии асоснок ташкил менамояд, ки
таъсири тагйирёбии омилхоро барои давраи оянда дар бар
мегирад
Нащиагирй - раванди пай дар пайи тадияи накшаи рушди
иктисодй ва ичтимоии фаъолияти корхона мебошад ва
чузъи мухиму таркибии менечмент ба хисоб меравад.
Нащиагирии кормандон - максади асосии накшагирии кор
мандон аз муайян кардани талабот, шумораи умумй ва
хайати кормандон барои давраи оянда мебошад.
Накшагирии «ирадаегй-тархрезии самту намудхои афзалият-
дори фаъолияти корхона, истифодаи самарабахши ресурс-
хои иктисодй бо максади ба даст овардани натичахои
бехтарин бо харочоти камтарин ва хамзамон бо назар-
дошти истифодаи дастовардхои илмй - техникй, тарзу
услубхои пешкадами илму амали иктисодй асоснок карда
шударо меноманд. Дар накшагирии? рушди стратегии
корхона дар навбати аввал тахлили вазъи корхона, муайян
кардани миссия, максади фаъолияти корхона ва тахияи
накшаи стратегй ахамияти хосса пайдо мекунад.
Нащиагирии цорй ё тактики - дар корхона бо максади тахия
намудани накшаи рушди фаъолияти иктисодй ва ичтимоии
корхона барои даврахои кутохмуддат (то 1 сол) ва миёна-
мудцат (то 3 сол)-и оянда тартиб дода мешавад; намуди
накшагирй буда, барои давраи кутохмуддат ба рох монда
мешавад.
Нацшагирии фаврй - тахия ва асосноккунии мушаххаси
накшахои стратегй ва чориро пешбинй менамояд ва он
муддати нисбатан кутохтар (руз, хафта, мох, семоха,
шашмоха ва нухмоха)-ро мефахмонад.
Накшагирии арзиши аслии махсулот - асоснок намудани
маблаги мутлак, нисбй ва таркиби харочот аз руи моддахои
иктисодй барои соли оянда мебошад. Ичрои он тахлили
харочоти истехсолотро дар даврахои гузашта, аз чумла дар
соли гузашта талаб менамояд. Бо назардошти рушди
иктисодии корхона дар соли оянда накшаи арзиши аслии
махсулот бояд тахия ва асоснок карда шавад.
Нарх - ифодаи пулии арзиши мол нарх номида мешавад.
336
Нархгузорй - амалиёти иктисодие мебошад, ки ташаккулёбй
ва асоснок намудани сатхи нархи мол ва таркиби онро дар
шароити таъсири омилхои дохилй ва берунии корхона дар
бар мегирад.
Нархи якпухти корхона - агар ба бузургии пурраи арзиши
аслии махсулот ва сатхи фоидаи кифояи корхона инчунин
маблаги андоз аз арзиши иловашударо чамъ намоем, он гох
нархи яклухти озоди корхонаи истехсолй хосил мешавад,
Нархи яклухти саноатй - сатхи нархи яклухти саноатй
одатан хосили чамъи нархи яклухти корхона ва тахфифи
савдои яклухт аст. Бо ин нарх мол ба корхонаю ташкилот-
хои савди чакана ва хуроки омма фурухта мешавад.
Нархи чакана - шакли нихойи низоми нарх буда, молхои
истеъмолй тавассути он ба ахолй фурухта мешаванд. Ин
намуди нарх хосили чамъи нархи яклухти саноатй ва
тахфифи савдо аст.
Нархи озоди бозорй - нархест, ки дар шароити муносибат-
хои бозорй бо назардошти вазъи вокеии бозор, арзаю
такозоро бе дахолати давлат муайян мекунанд.
Нархи шартномавй - нархи нисбатан озод буда, тарики
шартномаи хочагй дар байни фурушанда ва харидор
муайян карда мешавад.
Низоми андозбандй - мачмуи муносибатхои иктисодй-молия-
вии дар Кодекси андоз пешбинишуда, тартиби андозгузорй
ва пардохти андозхо, инчунин сохтори ташкилии макомоти
андоз, шаклхои ташкилй, хукуку ухдадорихои шахсони
хукукию вокей ва масъулиятро барои вайрон кардани
конунгузории андоз дар бар мегирад.
Нишондих;андах;ои ицтисодии корхона-низоми нишондихан
дахои мутлак ва нисбии иктисодй буда, дар заминаи онхо
ба фаъолияти корхона дар як давраи мушаххас бахо дода
мешавад; раванди пешгуй ва накшагирии рушди корхона
амалй мегардад.
О
Объекти /ияд;лмл-фаъолияти корхона, натичахои иктисодй-
молиявй, ичтимой ва тагйирёбии онхо зери таъсири омил-
хои гуногун ба шумор меравад.
337
Объектной андозситонй аз даромад, фонда, арзиши
иловашудаи махсулот (кору хизматрасонй), истифодаи
сарватхои табий, амвол, арзиши гумрукии молу махсулот ва
дигар манбаъхо, ки конунгузории амалкунанда дар
Точикистон муайян намудааст, махсуб мешавад.
Омор - илмест барои ташаккул ва тахлилу тахкики
иттилооти микдорй ва сифатии фаъолияти иктисодй ва
ичтимой сару кор дорад.
Омил\о - сабабхое, ки ба нишондихандаи омухташаванда
гаъсир мерасонанд ва дар натичаи тахлил бахои микдорй ва
сифатй мегиранд.
Оферта - мазмуну мундаричаи хамаи шартхои асосии
амалиёти минбаъдаро дар бахши дисоббаробаркунй дар худ
пурра тачассум менамояд.
Офертаи цатъй - пешниходи хаттй барои фуруши микдори
муайяни мол, ки оферент ба харидор мукаррар намудааст,
ба хисоб меравад, Дар он инчунин мухлат ва дигар амалхо
Офертаи озод - он пешниходи хамон андозаву хачми
муайяншудаи номгуи молхо ба якчанд харидорони дорой
имконияти заруридошта мебошад. Дар он, мухлат ва
чавоби хаттй чой дода намешавад.
П
Пакеты назоратй - ин мачмуи арзиши сахмияхоеанд, ки
хукукй идоракунии чамъиятро медихад ва хар як пакети он
хукукй як овозро дорад.
Пассив - гайрифаъол, асосан сарчашмахои асосии бо пул
таъмин кардани дороихои корхонаро нишон медихад.
Пассив аз воситахои худи корхона ва карзй бонкхо
ташаккул меёбад.
Патент - имтиёзнома, имтиёз - шаходатномае, ки ба сохиби
он хукукй ихтироъкор ва амалиёти навоваронаро тахия ва
асоснок мекунад.
Пеня - чарима, чаримаи пулй - барои ичро накардан ё риоя
накардани нуктахои созишномаи ба тасвиб расида,
мебошад.
338
Переотсенка - амалест, ки аз сари нав бахо додан ба молу
мулки корхонаро мефахмонад; нархгузории дубора ба
арзиши молу хадамот бо сабаби тагйирёбии нарху тарифхо,
рух медихад.
Преференсия-бартарк, имтиёз, имтиёзи тичрратй-имтиёзхо,
сабукихое, ки аз р}и карордоди байни давлатхо барои
корбурди тичорати мутакобила дода мешаванд.
Принсипи махсусгардонй-раванди тайёр ва истехсол намуда
ни номгуи махдудиятноки махсулот ё ичрои кору фаъоли
яти махсусгардонидашуда.
Пролонгатсия - тамдиди мухлат, дароз намудани мухлати
амалй карордод.
Профитсит - вожае, ки нисбати бучети давлат истифода
мешавад ва зиёдии маблаги кисмати даромадхои пулй
нисбат ба кисмати харчи бучет гувохй медихад.
Р
Раванди истех;солй - ин мачмуи амалиёти максадноки
фаъолияти истехсолии кормандони корхона мебошад, ки
табдилёбии ашёи хом, маснуот ба махсулоти тайёр ва
хизматхоро мефахмонад. Максади асосии пеш бурдани ин
раванди иктисодй истехсол ва фуруши махсулоти босифат
аст.
Расенка - (андозаи нисбии музди мехнат тарщи корбайъ)-
ташкили музди мехнати корбайъ бар он асос меёбад, ки
бузургии он хамчун таносуби маблаги музди мехнати
коргар ё гурухи коргарон дар як сол бар хачми кори
ичрошаванда ёфта мешавад.
Реквизитно - мушаххасот, мусодирахо-маълумоти хатмй
дар асноди хукукй, ки бе он муомила беэътибор шуморида
мешавад.
Реклама - таблигот, эълон, намоиши молу мавод барои
фуруш; реклом - иттилоот дар бораи молхо, хадамот ва г.
бо максади огох сохтани харидорон ва пайдо намудани
талабот ба онхо дар бозор.
Реконструксия - тацдид, навсозй, бозсозй, таъмир - чараёни
тачдиди катъии истехсолоти амалкунанда бар заминаи
ташаккули фаъолияти ташкилию техникй буда, дорой
339
навгонихои комплекси ва мучаххазсозии воситахои асосй
мебошад.
С
Сайлонияти кормандон ( бо забони русй текучесть кадров
ном дорад) - ба масоили аз кор рафтани кормандони
корхона дахл дорад. Дар ин маврид, зариби сайлонияти
кормандони корхона ё ташкилотро бо рохи таксим кардани
шумораи кормандони бо хар гуна сабабх,о аз кор рафта бар
шумораи умумии кормандон буда, натичааш ба раками 100
зарб карда мешавад.
Самара - натичаи фаъолияти хочагидорй, ки дар намуди
фоида ва хачми фуруши мол, суди ичтимой инъикоси худро
меёбад.
Самаранокй - нишондихандаи нихоии нисбй буда, таносуби
фоида, хачми фуруши молро бар хачми ресурсхои иктисодй
(воситахои асосй ва гардон) аст.
Сах^мия, сах;м - когази киматноке мебошад, ки онро
чамъияти сахомй мебарорад ва ин когаз ба дорандаи он
барои аз фоидаи чамъияти сахомй хисса гирифтан дар
шакли дивиденд хукук медихад.
Сармояи воцей - хамон намуди маблаггузории дарозмуддат
мебошад, ки барои инкишофи сохахои истехсолоти модцй
гузошта шудааст.
Сармояи .иолмявй-маблаггузории кутохмуддат ва дарозму-
дат аст, ки бо хуччатхои гуногуни молиявй сармояи асосиро
зиёд карда, максади ба даст овардани даромадро дорад.
Сармоягузорй-гузоштаяи (чалби) воситахои пулй ба объект -
хои сохибкорй ва рушди воситахои асосй бо максади ба
даст овардани фоидаи иктисодй ва суди ичтимой бо рохи
самарабахш истифода бурдани онхо мебошад.
Сармояи пешпардохтшуда - решааш бо вожаи франсавии
avancer - пешпардохт, пардохти пешакй пайванд мебошад. Ин
маблаги махсуси сармоя махсуб мешавад, ки сохибмулк
барои пешбурди фаъолияти корхонаи муайян бо максади ба
даст овардани фоидаи иктисодй маблаггузорй мекунад, он
аслан барои харидани воситахои истехсолот ва куввахои
кории кироя масраф карда мешавад.
340
Сармояи acocii-як кдсми арзиши дороихои корхона аст, ки аз
арзиши воситах,ои мехнат (бино, иншоот, мошинх,о, тачхдзот)
иборат мебошад ва дар раванди истехсолот истифода мегар
дад.
Сармояи гардон-он хамон кисми воситахои пулии корхона
мебошад, ки барои харидорй кардан дар бозори предметхои
мехнат (ашёи хом, маводу маснуоти ёрирасон) ва дар шакли
музди мехнати кормандон ифодаи худро меёбад.
Сармояи царзй (цалб кардашуди) дар намуди карзх,ои
кутохмуддат ва дарозмудцат вучуд дорад ва самарабахш
истифода бурдани он ахамияти мухими иктисодй дорад.
Сарпараст, х;омй, кумакрасон - шахсони вокей ва хукукие
мебошанд, ки дар холатхои лозимй ба шахсон ё корхонахои
ба ин неъматхо эхтиёчдошта ва мухточон кумаки молиявй
ва моддии худро мерасонанд.
Сарпарастй, \ом и гари, кумакрасонй - фаъолиятест, ки
максаду маромаш дастгирй намудани корхонаву сохибко-
рон ва шахрвандони кишвар дар холатхои бухронй, фав-
кулода бо кумакхои бегаразона (хасана) ё бо фоизхои
мусоид аз чихати молиявй ва моддй хизмат мерасонанд.
Сатх;и л/н^ягм-дарачаи таъмини ахолй бо неъматхои моддй,
маънавй ва ичтимой.
Санатсия - мачмуи чорабинихое, ки давлат бо максади
бехтар намудани вазъи молиявии корхонахо ё бонкхо амалй
мегардонад.
Санксия - муцозот; чорау;ои цазодщй, царимаситонй -
чорабинихои мачбурие, ки дар холатхои риоя накардани
шартхои умумии созишномахои хочагй (корхона, муассиса)
мувофики асноди хукукди мамлакат аз тарафи ин ё он
иштирокдори созишнома истифода мегарданд.
Сех - вохиди асосии истехсолии корхонаи калон буда, дар
истехсолот накши мухим мебозад. Китъахо бошанд, дар
навбати худ ба сеххо мансубият дошта, накши иловагй -
хизматрасониро ичро мекунанд.
Сегменти бозор - банду басти бозор - гурухи истеъмол-
гароне, ки ба хамон як номгуи омилдои хавасмандии
бозорёбй хиссиёти якхела зохир менамоянд.
341
Сертификата мутобик^ат - тасдицномаи мутобщат, когази
курбдор; ша^одатномаи пулй - барои он хуччати боваринок
ва тасдиккунандаи зарурй хисобида мешавад, ки он бево-
сита метавонад хаммонандии мувофики махсулотро бо
стандартхои мушаххас ё худ дигар хуччатхои меъёри,
комилан чавобгуи он бошад.
Сикли истехсолй - вакди так,вимй аст, ки аз лахзаи истифо
даи ашёи хом ва мавод дар раванди истехсолот огоз шуда,
то вакди анчом ёфтани тавлидоти махсулоти тайёр ва
хизматхои пулакиро дар бар мегирад.
Синтез-вожае, ки тахлили иктисодиро мукаммал менамояд,
яъне дар асосй тахлили масъалахои хурд, чудогона боз
хулосабарории умумиро мухайё месозад.
Сохибкорй - фаъолияти мустакдлона ба таваккали худ амали-
шавандаи шахсони ба чунин сифат бо тартиби мукаррар-
намудаи конун бакайдгирифташудае мебошад, ки барои
мунтазам ба даст даровардани фоида‘аз истифодаи самара-
ноки ресурсхои махдуди иктисодй, молу мулк, истехсол, фу
руши мол, ичрои кор ё хизматрасонй равона карда шудааст.
Сохибкории истехсолй ба тавлиди махсулоти тайёр, кор-
карди ашёи хом, ичрои кору хизматхои гуногун фаъолияти
навоварона дар асосй дастовардхои пешкадами илмию
техникй нигаронида шудааст.
Сохибкории тицоратй хариду фуруши молхои истех-
солшуда, воридотй, фаъолияти миёнаравй, пешниходи хиз-
матрасонихо, савдои биржавй, музоядавй ва дигар амалиё-
ти тичоратиро дар бар мегирад.
Сохибкории молиявй ичрои вазифахои хизматрасонии
молиявй ва бонкй, пешбурди хисоботи молиявй, сугурта,
аудит, лизинги молиявй ва г.-ро амалй мегардонад
Сохибкории машваратй ба халлу фасли идоракунии илмии
истехсолот, идоракунии кормандон, бозорёбй, тахлили
фаъолияти хочагй, тахияи накшаи сохибкорй, хизматрасо-
нихои ХУКУКЙ ва f. махсус гардонда шудааст.
Сохибкории инфиродй - фаъолияти мустакилонаи шахси
вокеие мебошад, ки бидуни таъсиси шахси хукукй (корхона ё
342
ташкилот) аз номи худ ва хавфу хатар б о масъулияти
амволии худ, ба гирифтани фонда равона карда шудааст.
Сохцбкории шахси \укукц - фаъолияти мустакили ба хавфу
хатари худ амалишаванда корхонаест, ки барои мунтазам
гирифтани фонда, истифодаи молу мулк, фуруши мол,
истехсол, ичрои кор ё хизматрасониро пайгирй мекунад.
Субъекты андозбанди - андозсупоранда, корхона (шахси
хукук,й) ё худ шахрванд (шахси вокей), ки вазифаи хатмии
супоридани андозро доранд, ба шумор меравад.
Ставкаи андоз - ин меъёри тасдикшудаи андозе мебошад,
ки аз манбаи андозбандишаванда, масалан, арзиши нахи
пахта ва F. ситонида мешавад.
Ставкаи андози к,атъй - маблаги мутлак ба хар як вохиди
ситонидашавй новобаста аз андозаи даромадхо мукаррар
Ставкаи андози мутаносиб - бо хисоби фоизи ягона,
новобаста ба андозаи даромадхо муайян карда шудааст.
Ставкаи андози пешк^адам - бо назардошти афзоиши
андозаи ситонидашавандаи даромадхо мустакиман афзун
мегардад.
Ставкаи андози регрессионй (у;адди ацалл) - баръакс бо
мурури афзоиши даромадхо сатхи он кам карда мешавад.
Стагнатсия - шахшавй, рукуд, - шах шудан ё дар як сатх
карор гирифтани иктисоди миллиро мефахмонад.
Стагфлятсия - таварруми гилолуд, рукуд - дар иктисод
вазъе мебошад, ки тибки он шахшавй бо вусъати чараёни
бекурбгардии пулхои когазй хамоханг мегардад.
Стандартонй - ин катъиян мукаррар намудани номгуи
меъёрхои сифат, шакл ва андозаи мошинолот ва кисмхои
эхтиётй, махсулоти тайёр мебошад. Он барои махдуд
намудани фехристи махсулоти истехсолй ва афзоиши
худудхои истехсолоти он заминаи муфид фарохам меорад.
Стандарт - костинг - низоми харчномавии арзиши аслии
махсулот буда бо рохи тасдик намудани мохияти стандарт -
хои максаднок ё худ накшавй фахмида мешавад.
Стратегия - роху равиши дарозмудцати корхона аст, ки
тахлили комплексии вазъи корхона, муайян кардани миссия
343
- хддафи олии фаъолият, вазифахои асосй ва тах,ияи
асосноки накшаи рушди корхонаро такозо менамояд.
Субвенсия - шакли кумаки давлатй тарики додани восита
хои пулй аз бучети давлат ба шахсони хукукй ройгон ва
бебозгашт.
Субсидия - шакли кумаки давлатй бо рохи ба шахсони
хукукй додани воситахои пулй аз бучети давлат, вале бо
шарти карзхои кредита.
Т
Тавозун - баробарии ду тарафи тавозун, масалан, активхо
бо пассивхо, дахл ва харчи пули ахолй, дахл ва харчи
молияи корхонаро мефахмонад.
Тавварум (инфлятсия) - бекурбшавй, паст шудани коби-
лияти харидории он дар бозор. Ду шакли таваррум: 1.Т.
такозо; 2. Т. харочот вучуд дорад. Т. такозо хамчун окибати
харчхо бошад дар натичаи баланд шудани харочоти миёнаи
махсулот ва паст шудани арзаи кулл ,рух медихад. Умуман,
т. кушод бо сабаби болоравии сатхи нархи мол ва хизматхо,
инчунин т. пахшшуда бо таъсири омили камчинии молхо
дар иктисоди миллй метавонад мушохида гардад.
Талабот - зарурати объективии дархост ва такозои ахолй,
корхона ва ташкилотро ба ягон чиз - махсулот ва хизматхо
мефахмонад.
Такрзои ах;олй - ифодаи пулии такозои ахолй, яъне талаботи
истеъмолгарони молу хизмат бо микдори даромадхои пулй
махдуд аст.
Тахассуснокй - кулли донишхои муосиру замонавй ва
малакахои амалй мебошанд, ки кормандро ба ичрои ин ё он
кори муайяни мураккаб омода менамояд ва хукукй кор
карданро ироа медорад.
Тахлили иктисодй - тарзу усулх,ои омузиши вазъи муосири
фаъолияти хочагии субъектхои бозор дар давраи мушаххас
бо максади муайян кардани сатхи ичрои накшаю супо-
ришхо, таъсири омилхои гуногун ба нишондихандаи
иктисодй ошкор кардани захирахои то хануз истифода-
нашуда, асоснок намудани хулоса, таклифу пешниходхои
муфид барои кабули карорхои идоракунй ва меъёрхо аст.
344
Тахлили муцоисавй - як услуби тахлили иктисодй, ки бо
рохи мукоиса кардани нишондихдндаи хисоботй бо накша,
хисоботи соли охир бо нишондихандаи солх,ои гузашта ва г.
дар назар аст.
Тахлили оморй - услуби махсуси тахлили иктисодй мебошад,
ба хисобу китоби амики таъсири омилхо ба бузургии
нишондодашудаи натичавй аст.
Тариф ё боцу хироци гумрукй - андозхое, ки дар холати
воридоти мол аз хоричи кишвар гузошта мешавад ва он
пурра ба бучети давлатй дохил мешавад.
Ташкили илмии истехсолот - максади бунёди окилонаи
низоми технологияи пенщадам ва техникаи муосир дар
сатхи корхона мебошад.
Ташкили илмии идоракунии корхона - сохтори ташкилии
самаранокй замонавй, истифодаи тарзу услубхои судманд
ва пешкадами идоракунй дар шароити амалй муносибатхои
бозорй ба шумор меравад.
Технопаркхо - мачмуи ширкатхои хурди илмию технологие,
ки фаъолияти сохибкорй пеш мебаранд. Онхо дар асосй
хамкории навоваронаи мактабхои олй, истехсолот ва
хокимияти махаллй фаъолияти хешро ба рох мемонанд, ки
амалй замени муосир ва хеле муфиду судманд мебошад.
Транзит - гузар - мусофиркашонй ва молкашонй аз як
мамлакат ба мамлакати дигар ба воситаи роххои мамла-
кати савум; ба истгоххои мобайнй нафароварда кашондани
мол ва мусофирон.
Трансферт - вогузорй - ройгон ё бебозгашт додани маблаг
хо аз бучети давлатй барои максадхои ичтимоии ахолй,
табакахои камбизоати он, сохаи маориф, фарханг, илм,
тандурустй ва F.
У
Услуби нацшагирй - як тарзи ояндабинй ва муайян наму
дани роху равиши фаъолияти корхона барои ба даст
овардани натичахои боз хам баландтари иктисодй бо сарфи
окилонаи ресурсхои иктисодй.
Услуби тавозуни - василаи бомароми бо хамдигар алока-
манд кардани нишондихандахои иктисодй бо рохи баробар
345
кардани бузургии ду ё якчанд нишондихдндаи пули ё
натуралй дар шакли тавозун ба хисоб меравад.
Ф
Фаъолияти ицтисодии берунии корхона - ин ташкил ва ба
рох мондани фаъолияти мустакилона ва харфу хатардор дар
мубодилаи молу хизматхо дар сатхи байналмилалй,
харакати доимй ва судманди ресурсхои моддй, молиявй,
зех,нй ё интеллектуалй мебошад.
Фарсудшиавй - воситахои асосии истехсоли дар раванди
истифодабарй дар муддатхои хеле зиёд ё тулонй ногузир
фарсуда мешаванд, ки онро дар адабиёти иктисодй хамчун
вожаи «истехлок» мешиносанд.
Фарсудашавии маънивй - дар хамон холат рух медихад, ки
зери таъсири дастовардхои илмй - техникй ва инноватсионй
дар истехсоли мошину тачхизот ва кисмхои чудогонаи онхо
тагйиру дигаргунихои чолиб ба миён мерянд.
Фарсудашавии цисмони - хамагуна олоти мехдат (мошинхо,
тачхизот)-ро метавон ба ду гурух таксим намуд: яке бо рохи
давра ба давра гузаронидани таъмир аз б айн бурда мешаванд
ва дигаре - онро ислох намудан имкон надорад.
Фоида - ифодаи пулии як кисми даромади соф аст, ки бо
мех,нати кормандони сохаи истех,солй ба даст оварда
мешавад. М аблаги фоида - ин фарк дар байни нархи мол ва
харочоти истехсоли махсулот махсуб мешавад.
Фоидаи корхонаи истехсоли як хиссаи муайяни арзиши
махсулоти изофа, ки тавассути мехнати пурмахсули
кормандон ба вучуд оварда мешавад.
Фоида аз фуруши мол - бо рохи аз арзиши моли фурухта-
шуда тарх кардани арзиши аслии пурраи тичоратии
корхона муайян карда мешавад. Агар одитар гуем, фоида аз
фуруши мол бо рохи аз нархи фуруши махсулот тарх
кардани арзиши аслии он аст.
Фоида аз фуруши мах,сулот (фаъолияти амалиётй) маъмулан
аз хисоби мачмуи маблагхои умумии фоида, ки танхо онхо
рисолат ва хусусияти хоси касбияти корхонаро инъикос
карда метавонад, фахмида мешавад. Он хамчун фарк байни
346
маблаги фуруши махсулот (ба истиснои андоз аз арзиши
иловашуда ва андози аксизй) мукдррар карда мешавад.
Фоида аз фуруши амвол дар хамон маврид ба миён меояд, ки
бо баъзе сабабхо амвол дигар барои корхона нолозим шуда
мемонад, дар ин холат фоида аз фуруши воситахои асосй
(воситахои фаъоли моддй), воситахои фаъоли гайримоддй,
когазхои киматноки дигар корхонахо манбаи мухими он ба
шумор мераванд. Бузургии он фарк байни нархи фуруш ва
арзиши бакиявии объекта фурухташаванда тавассути харо
чот барои фуруш (насбкунй, харочоти накдиёт, пардохти
агентихои хизматрасонй) муайян карда мешавад.
Фоида аз амалиёти гайрифуруш - ин фоида аз хисоби хисса-
чудокунихои корхонахои муштарак, супоридани амвол ба
ичораи дарозмудцат (лизинг), дивидендхо аз хисоби когаз
хои киматнок, даромадхо аз хисоби ухдадорихои карзй,
маблагхои аз хисоби чаримахои иктисодй ба даст оварда-
шуда ташаккул меёбад.
Фоиданокй - сатхи нисбии фоидаро, одатан, фоиданокй
меноманд, ки бо рохи таксим кардани фоидаи тавозунй ё
соф ба арзиши миёнасолонаи воситахои асосй ва гардони
истехсолй ва натичаи хисоб боз ба 100 зарб карда
мешавад. Фоиданокй - он хамчун таносуби бузургии фоидаи
корхона нисбат ба хачми маблагхои фондхои гардон
мебошад.
Фоидаи тавозунй - мачмуи умумии фоида, ки аз хисоби
пешбурди фаъолияти хочагй дар як давраи муайян (мох,
семоха, сол) ва аз хисоби тамоми манбаъхои имконпазири
пайдоиши фоида ба даст меояд.
Фоидаи софи корхона - фарки байни маблаги фоидаи
тавозунй ва андоз аз фоида ба бучети давлат мебошад.
Фоида аз фаъолияти гайриистех;солй - аз сарчашмахои
гуногун маншаъ мегирад. Ба ин сарчашмахо дохил меша
ванд: фоида аз ичораи воситахои асосй, фоида аз фуруши
воситахои асосии зиёдатй, даромад аз фуруши сах,мияхо,
маблаги чаримахои иктисодии гайринакдлавй, ки дар
натичаи риоя накардани коидахои шартномаи хочагй аз
347
чониби хамкорон ба миён омадааст (бо тархи маблагхое, ки
бо ин сабаб ба шарикон супоридааст) ва г.
Фондхои асосй - воситахои мехнате мебошанд, ки дорой
арзиш буда, бо шакли истеъмолии бевоситаи худ дар раванди
истехсолот мухлати нисбатан дуру дароз фаъолият намуда,
арзиши худро ба тадрич ба арзиши аслии махсулот зимни
амалй вокеии фарсудашавй ва механизми бардошти истехлок
мегузаронанд.
Фондхои гардон - як одсми воситахои истехсолот дар шакли
муайяни предметхои мехнат буда, унсурхои он комилан дар
хар як давраи истехсолот истеъмол мешаванд, яъне намуди
аслии худро пурра ё бо рохи тагйирёбии истеъмолот аз даст
медиханд ва арзиши худро ба нархи махсулот мегузаронанд.
Форс-мажор - вазъият ё холате, ки ба тарзи фавкулода рух
медихад. Истилохи махсусе, ки дар карордоди хариду
фуруши мол истифода мешавад. Маънии он ухдадорихо дар
мавриди сухтор, чанг, заминларза ва F. аст, ки руй додани
чунин холат ба ичрои созишнома таъсир мекунад.
X
Харцнома (калкулятсия) - хисобу китоби харчи истехсол ва
фуруши махсулоти корхонаи истехсолй, ки ба як вохиди он
рост меояд. Харчнома метавонад накшавй ва хисоботй
шакл гирад.
Харцномаи меъёри - дар асосй услуби меъёргирии илмии
сарфи ресурсхои иктисодй ба хар як вохиди истехсол ва
фуруши махсулот ва хисоби дигар нишондихандахои
иктисодии интихобшуда муайян карда мешавад.
Харцномаи накщавиро тавассути хисоб ва тахдили хамачо-
нибаи нишондихандахои накднавии харочоти истехсол ва
фуруши махсулот дар даврахои муайян (мох, семоха, сол)
тартиб медиханд.
Харцномаи хисоботй дар заминаи хисоботй мухосибии
харочоти истехсол ва фуруши махсулот мукдррар мегардад.
X
Хадафи асосии фаъолияти икртисодии корхона (ташкилот) -
истехсол ва фуруши махсулот, ичрои кору хизматхо, конеъ
намудани талаботи бозор ва бо ин васила ба даст овардани
фоидаи иктисодй мебошад.
Х,исоббарорбаркунй дар шакли интик,оли бонкй-тарзи хисобу
китоб бо иштироки бонк дар он зохир мешавад, ки харидор
ба бонки хизматрасони худаш дар бобати интиколи
маблаги мушаххаси пул ва пардохти он ба суратх,исоби
фурушандаи мол супориш ироа мекунад.
Хосилнокич мех,наш дар сатхи корхона бо рохи таксим
намудани маблаги фуруши махсулот ба шумораи миёнаи
коргарони истехсолй ёфта мешавад.
Ч
Чандирнокии так,озои а.\олй - аз руи нархи мол дар бозор -
ин таносуби тагйирёбии андозаи такозо бар тагйирёбии
фоизии нарххо дар шароити баробари мукоисашаванда
мебошад. Зариби ч. такозо бо тагйирёбии сатх,и нархи мол
бо формулаи Зч.т = AQi : APi х 100, дар ин 40 Qi -
тагйирёбии такозои ахолй, Pi - тагйирёбии нарх; Д -
афзоиш. Тагйирёбии фоизи нарх баробар аст [(Р2 - Pi) х 100
: (Р 1+Р 2) : 2]. Чандирии такозо аз руи нарх = Тагйирёбии
андозаи такозо (±) : тагйирёбии фоизи нарх (±) ё [(Q2-Q 1) :
(Р 1+Р 2) : (Р 2 - Pi) + Q 2]. Ч.такозо аз руи нарх барои хамаи
молхо якранг набуда, ба он омилх,ои зиёд таъсир мерасо
нанд. Бо ин формула хеле наздик (агар ба чои такозои
ахолй бояд пешниходи мол гирифта шавад), ч. арзаи молро
аз руи тагйирёбии фоизии нарх низ метавон муайян кард.
Ч
Чамъияти дорой масъулияти мах,дуд - як шакли мутахид-
кардашудаи сармоягузорй мебошад. Иштирокчиёни ин гуна
чамъият тибки ухдадоридояшон факат дар чорчубаи сах-
мияхои худ бори чавобгарй доранд, вале аз руи амволашон
бошанд деч ягон масъулиятро ба зимма надоранд.
Чамъияти вобаста - чамъияти дигари бартаридошта
бештар аз 20 %-и сах,миях,ои чамъияти сах,омй ё 20 %-и
сармояи оинномавии чамъияти дорой масъулияти махдудро
ба ухда дошта бошад, пас чунин чамъият чамъияти
хочагидории вобаста эътироф мешавад.
349
Чамъияти дорой масъулияти иловагй - намуди субъекта
хочагидории тичоратй дониста мешавад, ки аз чониби як ё
якчанд шахе таъсис ёфта, фонди оинномавии он мувофики
коидахои дар хуччатхои таъсисй муайянгардида ба хисса-
хои амик таксим мешавад.
Цамъияти сах,омии шакли кушода - мувофики конунгузории
амалкунандаи Чумхурии Точикистон муттахидшавии гуру-
хи шахрвандон ва шахсони хукукй мебошанд, ки ба хотири
пеш бурдани фаъолияти мустакилонаи хочагидорй таъсис
ёфтааст. Вай дорой масъулияти махсус буда, онро дар
заминаи арзиши сахмияхои аъзоён дар амалия татбик
менамояд.
Чамъияти са.\омие, ки сахмияхои он танхо дар байни
муассисон ва аъзоёни инфиродии он таксим мешаванд,
чамъияти сахомии шакли пушида эътироф мешавад. Чунин
чамъият ба обунаи озоди сахмияхои интишор додааш ё ба
шахсони гайриаъзо фурухтани онхоро ичозат намедихад.
Цамъияти фаръй - чамъият ё ширкати хочагидорй дар
натичаи иштироки фаъоли худ дар сармояи оинномавии он
ё мутобики карордоди ба тарики дигар имконияти муайян
намудани карорхои аз чониби чунин чамъият кабулшударо
дошта бошад, нас чунин чамъиятро чамъияти хочагидории
фаръй меноманд.
Цараёни истех,солот - дар заминаи таъмини шарти ягонагй
ва алокамандии бевоситаи се унсури бозори мехнат:
куввахои корй, предмет ва воситахои мехнат ба рох монда
мешавад.
«Чои холй дар бозор», «чой дар бозор», бозорчой, «мавкеи
шухрат дар бозор» - ниша - рынка.
Чойх;ои корй - унсури сохтори истехсолй буда, барои пеш-
бурди фаъолияти корй дар хайати як ё якчанд нафар коргар
ва барои ичрои ягон амалиёти алохида бо назардошти
таъмини шароити корй таъсис до да мешаванд.
Ш
Шартнома - ин тарзи хаттии ба созиш, хамфикрии
дутарафа омадани субъектхои иктисодии манфиатдор
мебошад, ки пас аз ба имзо расонидани чунин хуччат
350
хукуку ухдадорихои худро бо риояи кдтъии конунхо ва
дигар санадхои хукукии амалкунанда ичро мекунад.
Шартх;ои тахвили махсулот - дар шартнома ба кучо ва бо
кадом роху равиш молистехсолкунанда вазифаи тахвил-
гариро ба зимма мегирад: ба харидоре, ки бо тавлидгар дар
як минтака чойгир мебошад, ё худ ба сурогаи харидор
тахвил намудани он, агар у дар дигар минтакаи ахоли-
нишин чойгир бошад, ва ба нишонаи корхонахои дигар
тибки фармоишоти пешакй сурат мегирад. Дар шартнома
мухлати пешниходи дархост ва мазмуну мундаричаи он
Ширкати ба боварй асосёфта - хамон ширкате дониста
мешавад, ки дар он дар баробари иштирокчиёне, ки аз номи
ширкат фаъолияти сохибкориро пеш мебарад, хамзамон
дар ухдадорихои ширкат бо арзиши амволи худ масъулият
доранд.
Ширкати комил - корхонаи тичоратиест, ки барои амали-
созии фаъолияти сохибкорй бо максади гирифтани фоида
ду ё зиёда аз ин шахсонро муттахид менамояд; инчунин
иштирокчиёни он бевосита дар фаъолияти ширкат иштирок
намуда хар кадоми онхо аз руи ухдадории чамъият на танхо
тибки сармояи чалбшуда, балки бо арзиши амволашон
пурра чавобгаранд.
351
ХАБИБОВ САФИУВЛО
ЧАМ Ш ЕДОВ М АХМ АДНАЗАР
ИКТИ СО ДИ КО РХО Н А (ТАШ КИЛО Г)-ХОИ

ИСТЕХСОЛИ
Кисми 1
Китоби дарсй барои мактабхои олй
Мухаррири ороиш: Исоев А.

Мухаррири техники: Шарифов М.
Т аррох,ии компютерй: Бунафша Ч,абборова
БИ 5294
Ба чоп 25.12.2014 имзо шуд.

А ндозаи 60x84 Ч\6. Когази офсет. Чопи офсет.
Чузъи чопии шартй 22,0. Чузъи нашрию хисобй 16,0.
Адади нашр 250. Супориши № 69.
Муассисаи нашриявии «Ирфон»-и Вазорати фарханги

Чумхурии Точикистон, 734018,
ш. Душанбе, кучаи Н. Каробоев, 17.
E.mail: irfon_compony @ mail.ru
Китоб дар матбааи ЧДМ М «Нашриёи Бухоро» чоп шудааст.

ш. Душанбе, хиёбони. «Дустии халкхо», 47.
Тел: 227-61-47.
| ( афим(. 1о Хабибов - юктрп ii. i m \ oii iik i n o > in.
н р о ф е о о р . Л р б о б п ................... I o 'iiikiici
А кадем ики А кадем ияи илмхои педагоги ва

ичтимоии Федератсияи Россия. Солхои тулонй дар
вазифахои мудири кафедра, декани факултет ва
ноиби рсктори Доншнгохи давлатии ш чорати
Т о ч и к и с т о н ф а ъ о л и я т н а м у д а а с т . Х,оло
п роф ессори каф едраи и кти со д ва таш ки ли
гохибкории доншнгохи мазкур мебошад. Муаллифи зиёда аз 250
:icapx,on илмй ва гаълимй-методй, аз он чумла зиёда аз 15 ки гоби дарей,
восита\ои таълимй ва монографияхои илмй дар сохаи иктисоди
бозорй, менечмен I ва i ичораi и байналмилалй.
М а\м адназар Чамшедов - номзади илмхои

иктисодй, д отсен т, А ълочии коои ератсияи
матлуботи Ч,умхурии Точикистон. Мудири маркази
бозомузй ва такмили ихтисоси Доншнгохи давлатии
ш чорати Точикистон. Муаллифи зиёда аз 100
асархои илмй ва таълимй-методй, аз он чумла
к и т о б х о и д а р е й , в о с и т а х о и т а ъ л и м й ва
м о н о г р а ф и я х о и илмй д а р сохаи иктисоди
корхонахои савдо ва хуроки омма, тичорати
Зайиалмилалй, накншгирии сохибкорй, бозомузй ва такмили их i исосн
кормандонисавдо.
ISBN 978-99975-0-211-7
“Ирфон”

I Tisodi Korkhona Tashkilot Oi Iste Soli

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

I Tisodi Korkhona Tashkilot Oi Iste Soli

Загружено:

Сведения о документе

Оригинальное название

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

I Tisodi Korkhona Tashkilot Oi Iste Soli

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

Х .А Б И Б О В С ., Ч А М Ш Е Д О В М .

Килоби ларей барои маклабш олй

ДОНИШ ГОХИ ДАВЛАТИИ 1И ЧО РА 1И

ХАБИБОВ С., ЧАМШ ЕДОВ М.

Китоби дарсй барои мактабуои олй

Хабибов С., Чамшедов М.

Д ар фасли якуми китоби дарей м авзуъуои асосии фаъолияти корхона дар

ISBN - 978 -99975-0-211-7 ББК 65.5

Корхона рукни таркибй ва басо мухими иктисоди муо­

1 . 1 .Корхона: мафхум, накш ва ахамияги он дар замони

1.1. Корхона: мафхум, накш ва ахамияти он

Фаъолияти муваффаконаи корхонахо аз омилхои воке-

Тавре, дар боло ишора намудем, корхона барои ноил

1.3.Таснифи корхонахои истехсоли

Корхонахоро, одатан, дар асосй нишонахои гуногун j

На катори нишонахои асосии таснифи корхонахо дохил

1.4. Нишонахо ва асосхои меъёрй-хукукии

Корхона нишонаю аломатхои ба худ хос дорад. Дар ин

1.5. Иттиходияи корхонахо

Корхона хукук дорад, ки ба иттиходияхо, ассотсиат-

Саволу cynopuut^o барои такрор:

1. Объект ва субъекти фаъолияти сохибкориро дар мисоли

2.1 .Мухити дохилии корхона.

2Л. Мухити дохилии корхона

Ба нишондихандахои фаъолияти хочагй дар корхона

Нацшаи 2.1. Унсурхои асосии мухити дохилии корхона

2.2. Мухити берунии корхона

Омилхои мухити берунаи корхона сиёсати иктисодй ва

Накцгаи 2.2. Чузъхои таркибии мухити берунаи

Саволу супоришхо барои тикрор:

1.Ба андешаи Шумо, омилхои ба мухити дохилии корхона

3.1 .Ш иркатхои хочагидорй:

ЗЛ. Ширкатхои хочагидорй

3.1.1. Ширкати комил

Корхонаи муосир метавонад дар шакли ширкати комил

3.1.2. Ширкати ба бое при асосёфта

Ширкати ба боварй асосёфта хамон ширкате дониста

3.2. Ч,амъиятх,ои хочагидорй:

3.2.1. Ч,амъияти дорой масъулияти мах^дуд

Ч,амъияти дорой масъулияти махдуд ( ЦДММ) як

Чамъияти дорой масъулияти иловагй (ЧДММ) намуди

3.2.3. Чшмъияти сах;омии<шакли кушода

3.2.4. Чамъияти сахомии шакли пушида

Чамъияти сахомие, ки сахмияхои он танхо дар байщ]

3.2.5. Чамъияти фаръй

Агар дигар чамъият ё ширкати хочагидорй дар натичаи

3.2.6. Чамъияти вобаста

Агар чамъияти дигари бартаридошта бештар аз 20 %-и

3.3. Кооперативхои истехсолй

3.4. Корхонахои вохиди давлатй ва махаллй

Корхонаи вохиди давлатй ташкилоти хочагидорие

1. Ширкати комил чист ва хусусиятхои хоси фаъолияти онро

4 .I .Максад ва вазифахои таъсис додани корхона.

4.1. Максад ва вазифахои таъсис додани корхона

Дар хамаи мархилахои рушди иктисоди кишвар

4.2. Тартиби бакайдгирии давлатии корхона

Аз кайди давлатй гузаронидани (таъсиси) корхона тиб»|

4.3.Сармояи оинномавии корхона

Сармояи оинномавии корхона (хисса, сахмия, хакул-

Корхона рукни таркибй ва басо мухими иктисоди муо

Накшаи сохибкорй кисми таркибии фаъолияти сохиб

Яке аз шаклхои одй ва маъмултарини кабул ва супори

Намудхои гуногуни нарх ва тартиботи мукаррар кар