Rafyeane uus pefckufe npaea

Rpupauuk sa yeuuuu u uacfaeuuuu

eo ocuoeuufe yunuufa
2
2007 Council of Europe
Oeaa npeeepeua nynukauuja ce ojaeyea eo copaofka co Coeefof ua
Eepona. Rpeeopof op aurnucku e oproeopuocf ua npeeepyeaof.
Rpeo uspauue
Rpeeop u apanfauuja ua npupauukof:
Foppaua Tpajkoea-Kocfoecka
Coeefuuk eo Eupofo sa paseoj ua opasoeauuefo
Cfpyua copaofka u nekfypa:
Munka Mufkoecka
3aueuuk pupekfop eo Eupofo sa paseoj ua opasoeauuefo
3
Coppxuna
cfpaua
Boeep...............................................................................................................................4
Rpe pen Kpafku npoekfu sa npaeafa ua peuafa op 1-eo po 9-fo oppeneuue........... 9
-efupufe ocuoeuu npuuuunu ua koueeuuujafa ua pefckufe npaea................................10
-ac 1 : Jac uuau uue- uue uuaue yunuufe...............................................................11
-ac 2 : Huunafa ue ce cauo ykeu!............................................................................ 16
-ac 3 : Hue cue eonueuuuu!...................................................................................... 21
-ac 4 : Hauufe npaea Haue orafcfeo.................................................................... 26
-ac 5 : Cauu ru cocfaeyeaue npaeunafa eo uauafa yunuuua.................................. 31
-ac 6 : efckufe npaea : yuefuuko peno!................................................................... 38
-ac 7 : anu foa ufo ro cakau e foa ufo uu fpea?.................................................. 42
-ac 8 : Cauu uspaofyeaue nocfep! .......................................................................... 47
-ac 9 : 3oufo uopa pa noufyeaue npaeuna?............................................................. 52
Bfop pen - ononuufenuu uuqopuauuu, pokyueufu u uafepujanu sa
npepaeane..................................................................................................................... 62
Ho, foa suau peka uuau npaeo ua opuop, sap ue?
Rpaeafa ua peuafa eo yunuuuafa.............................................................................. 62
Yejku ru pefckufe npaea:
Knyuu npauana sa npaeuneu usop ua uacfaeuu uefopu......................................... 64
Hekonky ecfo nocfaeyeauu npauana eo epcka co Koueeeuuujafa sa npaeafa ua peuafa
ua Oepuuefufe Hauuu............. .............................................................................. 66
efckufe npaea en op npouecof ua oeekoeu
npaea.............................................................................................................................. 67
efckufe npaea- npupopuu
npaea.............................................................................................................................. 68
Kako ce cospapeuu pefckufe
npaea.............................................................................................................................. 68
eknapauuja sa Rpaeafa ua efefo(20 uoeuepu
1959)............................................................................................................................... 69
Koueeuuuja sa Rpaeafa ua euafa ............................................................................. 71
4
Bonep
Oeaa kuura e npupauuk sa uacfaeuuuu kou cakaaf pa oprauusupaaf popa uacfaea u
noyyeane sa pefckufe npaea. Rpupauukof coppu:
- peeef uanu npoekfu sa yeuuuu op npeo po peeeffo oppeneuue (sa peanusauuja
ua cekoj npoekf npepeupeuu ce no efupu uacfaeuu aca);
- pefanuu uucfpykuuu uaueuefu npep ce sa uacfaeuuuu co nouana uacfaeua
npakfuka eo onacfa ua rparauckofo opasoeauue u oeekoeufe npaea; oeue
uucfpykuuu uoaf pa ce ynofpeaf u sa oyku ua uacfaeuuuu. Op uckycuufe
uacfaeuuuu ce oekyea oeoj uafepujan pa ro npunaropaf ua ceoufe nofpeu.
- onuc u nnauupane ua cekoja coppuua op npoekfof eo koja ce uarnaceuu
knyuufe npauana u sapau kou fpea pa ce nocfuruaf co yeuuuufe;
- nocfanku sa noyyeane kou uu oesepyeaaf ua yeuuuufe cfekuyeane ua
suaena u cnocouocfu, cospaeane ua cfaeoeu u rpapene ua npaeuneu cucfeu
ua epepuocfu (ojacuefo e yenefo npeky peuaeane ua sapau, peuaeane ua
papeuu nponeucku cufyauuu, kako pa ce yu npeky uspauu npuuepu u kako op
uue pa ce usenekyeaaf onufu saknyouu);
- ojacuyeane sa akfyenuocfa ua uacfaeafa sa oeekoeufe u pefckufe npaea,
rnaeuufe npuuuunu ua Opasoeauuefo sa peuokpafcko rparaucfeo, uefopufe u
uauuufe ua ofeopeuo u koonepafueuo yene.
- anafku sa peqnekcuja u puckycuja ua acof,
- pen eo koj ce uaoraaf cfpyuu uafepujanu u pononuufenuu uuqopuauuu sa
npouupeuo u npopnaoeuo npoyyeane ua pefckufe npaea..
Konuen1yanna pauxa
euafa fpea pa suaaf kou ce uueuufe npaea, uo nopepuakeo e eauo pa suaaf kako
uue pa ru noufyeaaf u npaeunuo pa ru npuueuyeaaf. 3a faa uen, yunuufefo uopa
pa oesepu pasnuuu uopenu ua noyyeane ua pefckufe npaea kou eo
opasoeauuefo sa peuokpafckofo rparaucfeo (OF) ce oepuuefu eo fpu kaferopuu:
noyyeane 3A, RPEKY u 3APAH pefckufe npaea:
- noyuynane 3A pe1cxu1e npana: yeuuuufe ru ocosuaeaaf u ru pasupaaf
ceoufe npaea (suaene u pasupane).Oeoj uopen ua noyyeane sa pefckufe
npaea ue ja ucknyyea uouocfa op npepaeane ua uacfaeuukof (ua noceeu
ac u co koukpefua uen);
- noyuynane RPEKY pe1cxu1e npana: yeuuuufe cqakaaf peka ceoufe npaea
uoaf pa ru yueaaf cauo kako neuoeu ua yunuuuafa u onufecfeeuafa
saepuuua (qopuupaaf epepuocfu, cfaeoeu u eeufuuu).
- noyuynane 3APAH pe1cxu1e npana: yeuuuufe ce oxpapyeaaf pa ru
kopucfaf (npuueuyeaaf) ceoufe npaea eo yunuufefo. Ha oeoj uauu fue ce
noprofeyeaaf sa ceojafa upua ynora - opo uuqopuupauu u akmueuu aparauu
eo euokpamckama saeuuua (eo yunuufefo u kako eospacuu uupueupyu).
Yenefo eo pyxof ua pefckufe u oeekoeufe npaea (npeky) u yenefo kako pa ce
yecfeyea eo peuokpafckofo onufecfceo (sapapu) e oepcka ua uenafa
yunuuua saepuuua. Cufe uacfaeuuuu u pupekfopu uopaaf npaeunuo pa ja
opurpaaf ceojafa ynora, ucfo kaka ufo foa uopa pa ro uanpaeaf u yeuuuufe u
uueuufe popufenu.
- Oeue fpu uopenu ua noyyeane eo Opasoeauuefo sa peuokpafcko rparaucfeo
uajecfo ce uapononuyeaaf epeu co ppyr u eo npupauukof ce peuoucfpupauu
fakeufe uouocfu. Royyeanefo npeky pefckufe npaea npefnocfaeyea
5
euuuafeneu usop ua uefopu kou uu oeosuoyeaaf ua yeuuuufe pa ro
poueeaf yunuufefo kako uukpo saepuuua eopeua op npuuuunufe ua pefckufe
u oeekoeufe npaea. Ha npuuep, peuafa uopaaf pa noycfeyeaaf peka ce
noufyeauu kako nuuocfu, peka ce seua npepeup uueuofo uucnene eo
puckycuufe unu npu pouecyeanefo ua opnyku. 3uaenafa, uuqopuauuufe sa
pefckufe u oeekoeufe npaea fpea pa ce npakfukyeaaf eo cekojpueeuuof
ueof. Oea e yene sapapu pefckufe npaea.
Yuene npexy npuuep (unpyx1unen ue1op)
Bo oeoj npupauuk npuqafeu e knacuuuof uupykfueeu uefop ua noyyeane npeky
npuuepu. Rpeky npoyyeane ua epeu unu noeeke npuuepu, yeuuuufe poueaaf
coopeefua onufa npefcfaea sa ueufafa. Bo npupauukof ce onuuauu fpufe ekopu
kou uacfaeuuuufe fpea pa ru uanpaeaf kora cakaaf pa noyyeaaf npeky npuuep:
1. Hacfaeuukof euuuafenuo usupa coopeefeu npuuep u onpepenyea (coopeefuu)
uefopu u fexuuku npeky kou ke uu ro npeseufupa ua yeuuuufe;
2. Bo qasufe ua puckycuja u peqnekcuja uacfaeuukof uu nouara ua yeuuuufe pa
cospapaf onufa cnuka sa npeseufupauuof npuuep u pa ru pasepaf ueroeufe
knyuu kouuenfu;
3. Toj ru oxpapyea yeuuuufe fue pa ru npuueuyeaaf cfekuafufe suaena u
cnocouocfu.
Bo npupauukof uspaofeua e uafpuua, co uen pa uu ce nouorue ua uacfaeuuuufe
ocoeuo npu peanusauuja ua efopuof ekop. Hea uacfaeuukof uoe pa ja kopucfu npu
peanusauuja ua coppuuufe u akfueuocfufe npepeupeuu eo npoekfufe, cornacuo
fpufe puueusuu ua Opasoeauue sa peuokpafcko rparaucfeo npu noyyeanefo ua
pefckufe npaea. Knyuufe npauana cnyaf sa pa ro uacoyeaaf euuuauuefo ua
yeuukof uus acof. Roepafuuof oproeop op yeuuuufe e ucfo fonky eaeu konky u
uenufe ua acof kou ue fpea pa ru sanocfaeaf eo uuepeu uoueuf uufy uacfaeuukof
uufy yeuuuufe. Uenufe fpea pa upaf uckaauu co sopoeu ua yeuuuufe, kako
ueufo koe ufo fue ro paspane, uckycune, eeane unu nocakyeaaf pa ro uanpaeaf eo
upuuua. Rpeky pasueua ua ceoufe cfaeoeu u uucnena eo fekof ua acof, yeuuuufe
npupouecyeaaf kou peanusupane ua nocfaeeuufe uenu.
Rpouecufe ua noyyeane cfauyeaaf uuory noeqekfueuu ako yeuuuufe suaaf soufo
uu ce ueonxopuu koukpefuu uuqopuauuu, kouuenfu u kaferopuu, eeufuuu u npuuuunu
ua opuecyeane eo peuokpafckofo onufecfeo (ako ru suaaf uenufe ua acof). Bo
qasufe ua peqnekcuja u puckycuja ue fpea pa ce nofeuuupaaf cauo onufufe
saknyouu op npuuepufe fyky u saknyouufe kou ce opuecyeaaf ua uenokynuuof
npouec ua yene.Yeuuuufe fpea pa cfauaf ceecuu sa concfeeuuof opuoc kou
yenefo kako uenuua, pa ocosuaaf kakoe uauu ua noyyeane uajuuory uu oproeapa u
kou ce uueuufe eucfuucku nofpeu. Royyeanefo eo pyxof ua oeekoeufe npaea ru
oxpapyea uacfaeuuuufe pa uu oeosuoaf ua yeuuuufe npouec ua yene cornacuo
uueuufe nofpeu.
Fnepauo op acnekf ua peuokpafckofo pakoeopene, uacfaeuukof u yeuuuufe fpea pa
ru cnopenyeaaf ceoufe cfaeoeu u saepuuku pa ce rpuaf sa nocfurane ua uenufe ua
acof co ufo npouecof ua nnauupane u oprauusupane ua uacfaeafa ce npefeopa eo
eea sa peuokpafcko pouecyeane opnyku.
Oea, faka uapeeuo uefa-yene ua pefckufe npaea, npefcfaeyea uopen kako pa ce
uayaf yeuuuufe pa ro oprauusupaaf concfeeuuof npouec ua yene. Bo uopepuufe
onufecfea, npouecufe ua npoueua, ua npuuep , eo fexuonorujafa, ekououujafa,
rnoanusauujafa ua okonuuafa cfauyeaaf ce nokounnekcuu u puuauuuu. Oea
6
noenekyea uoeu npepsueuuu sa upuufe reuepauuu - pa ru nnauupaaf ceoufe uenu eo
ueofof, pa yecfeyeaaf eo pouecyeanefo ua opnykufe co ufo ke cfauaf pen op
npouecof ua poueofuo yene, pa ponpaf po nponeuufe ua kou uue peuec ue
uoeue uu pa nouucnuue. 3afoa, uauufe yeuuuu fpea pa ce ocnocoaf sa
koonepafueuo yene, sa peuaeane ua npoekfuu sapau, sa paspeuyeane ua
nponeuu. Bo oeoj npupauuk, npepnoeuu ce u uekonky uanu coeefu sa yeuuuufe
kako pa yaf, eauo sa uue, upejku fue ce uaoraaf ua noefokof ua ceojof ueofeu
eek.
Kako nopppuka ua uacfaeuuuufe, cekoj onuc ua uacfaeuafa coppuua eknyyea faena
co npepnosu ua knyuu npauana kou uacfaeuukof uoe pa ru uckopucfu eo npouecof
ua uacfaeafa. Cnopep oeaa anafka, npouecof ua noyyeane ua pefckufe npaea ce
peanusupa ua cnepuuof uauu:
- Hacfaeuuuufe, kako u cauufe yeuuuu fpea pa opuaf euuuauue ua foa ufo fue
uayune. Rpeafa rpyna ua npauana ce opuecyea ua uacfaeuukof . Bfopafa rpyna ua
npauana ua yeuuuufe, uo ce opuecyeaaf ua ucfufe puueusuu ua yene. Ce
npenopayea uacfaeuukof pa ue uu nouara ua yeuuuufe npu oproeapanefo ua oeue
npauana.
-ufafenof uoe pa saeneu peka anafkufe eo onucufe ru coppaf u uouufe
oproeopu kou ce oekyea pa ru papaf uacfaeuukof unu yeuuuufe. Oea e uanpaeeuo co
uen pa ce nokae kako uoe pa ce kopucfu anafkafa u kakeu pesynfafu uoe pa ce
oekyeaaf. Ce pasupa, uacfaeuukof uoe pa oproeopu ua npauanafa u ua nouuakoe
uauu, uo yeuuuufe uukorau ueua pa oproeopaf norpeuuo ce popeka oproeopufe ru
asupaaf eps concfeeuofo uckycfeo (npeky) unu pasuucnyeaaf kape uoe pa ro
npuueuaf foa ufo ro uayune (sapapu). Bo cufe cnyau, uueuufe oproeopu ke
npupouecaf sa eeanyauujafa ua acof u ke ro nopppaf uacfaeuukof eo oupof sa
nopopyeane ua keanufefof ua ueroeafa paofa.
Knyunu npamana sa peqnexcuja na uaconu1e sa pe1cxu1e npana
3a Rpexy 3apapu
Hac1annux
Lfo cera peuafa Ha koj uauu ce cqakaaf Ocnocoyeane kako pa ce
suaaf sa pefckufe pefckufe npaea eo npeseue uuuuujafuea
npaea? oppeneuuefo u uapeop op yunuufe?
yunuuuafa saepuuua? 3oufo uu ce nofpeuu
oeue suaena sa eo
upuuua?


Yuenuuu1e
Lfo uayue sa Kako ru poueeae pefckufe Kakea uuuuujafuea
pefckufe npaea? npaea ua ac? yueau pa
npeeseuau cera?
7
Yuene asupano na sapauu u nona1a ynora na nac1annuxo1
Hacfaeuufe coppuuu ce ocuucneuu kako uanu npoekfu; yeuuuufe ce cooyeaaf co
nponeuu funuuu sa npoekfua sapaa - noepsauu co uekoja koukpefua feua,
oprauusauuja ua paofa, kouyuukauuja, pauuouanusauuja ua epeuefo ufu. Rpeky
usuaoranefo uauuu sa upeufuqukyeane u peuaeane ua nponeuufe, yeuuuufe
paseueaaf roneu poj ua cnocouocfu.
Bo feua 1, op yeuuuufe ce apa pa kpeupaaf ueef koj ro uocu uueuofo uue u
qoforpaquja. Cekako, op uue cauufe saeucu kako ke ro pusajuupaaf ueefof, kape ke
npouajpaf uafepujanu u qoforpaquja, kako ke ro ucnnauupaaf epeuefo. Ha oeoj uauu
yeuuuufe ke uayaf uuory eo fekof ua cauafa sapaa, uo uacfaeuuuufe fpea popo
pa ru ocuucnaf apanafa eo sapaafa u pa npepeupaf: konky epeue ke uu fpea ua
yeuuuufe sa uejsuuo peuaeane? Kou uafepujanu fpea pa ru oesepu? anu pa
oesepu opuanpep rofoeu napuna xapfuja sa ueefoeufe?
Oeoj npuuep nokayea peka yufe op uuory paua eospacf, yeuuuufe ce oxpapyeaaf
pa npeeseuaf oproeopuocf sa ceojafa paofa ua ac,cnopenyeaku ja u co uacfaeuukof.
Bakoe uauu ua yene e uuory eaeu sa pa uoaf yeuuuufe eo upuuua nocauocfojuo
pa ru ocfeapyeaaf nnauupauufe sapau.
Bo opasoeauuefo sa pefckufe npaea, kako rpauka ua Opasoeauuefo sa peuo-
kpafcko rparaucfeo, uacfaeuukof fpea pa npeseua roneu poj ua ynoru u
akfueuocfu.
Royyeanefo sa pefckufe npaea kopecnoupupa co knacuuafa qyukuuja ua
uucfpykuuja u uuqopuauuja -npeky nekuuja, ufane ua sapaa, eupeo knun u cnuuo.
Yenefo npeky u yenefo sapapu pefckufe npaea, op ppyra cfpaua, nak apa op
uacfaeuukof co ceoefo opuecyeane unu npeseueua ynora coopeefuo pa enujae eps
yeuuuufe. Tue ke ro noufyeaaf uucnenefo ua uacfaeuukof ako e foa eo
cornacuocf co ueroeofo opuecyeane u nocfanku, ua npuuep, fouof ua rnacof,
pasupanefo, fonepauuujafa, oxpapyeanefo u noffukuyeanefo. Kako ufo uoe pa
ce saeneu eo npupauukof, uefopufe ua noyyeane u yene ce fecuo noepsauu co
feuafa ufo ce opaofyea. Royyeanefo asupauo ua peuaeane ua sapaa
noppasupa coopeefuo nnauupane u noprofoeka op cfpaua ua uacfaeuukof, koj ua
acof uoeu usrnepan u ue fonky akfueeu. Kako u pa e, popeka yeuuuufe paofaf ,
uacfaeuukof fpea opnusy pa ru uanypyea faka ufo ke uoe pa ru upeufuqukyea
uueuufe cnocouocfu u nofpeu eo cuucna ua suaene u pasupane, qopuupane ua
cfaeoeu u eeufuuu.
8
Rpusnanuja sa an1opo1
Rpeofo uspauue ua oeoj npupauuk e paseueuo no uuuuujafuea ua Eupofo sa paseoj
ua opasoeauuefo. Tuu ua uacfaeuuuu, op noeeke rpapoeu fecfupaa epua eepsuja ua
uuuu npoekf op npupauukof co ceoufe yeuuuu eo fekof ua pepoeuafa uacfaea.
Bepsujafa eue nopopyeaua u puckyfupaua ua uusa ceuuuapu.
Coeefof ua Eepona ja ucfakuyea copaofkafa co Muuucfepcfeofo sa Opasoeauue,
ocoeuo co r-puu Joeau Pasapee, saueuuk Muuucfep sa Opasoeauue.
Kopucfuue npunuka pa u ce sanaropapuue ua r-ra Munka Mufkoecka, saueuuk
pupekfop ua Eupofo sa paseoj ua opasoeauuefo es uja auraupauocf u nopppuka
ueuaue pa ce oesepu, nokpaj ocfauafofo, u npeeopof op aurnucku ua uakepoucku
jasuk ua oeoj npupauukof sa uacfaeuuuu.
Foneua naropapuocf u po cufe uacfaeuuuu kou yecfeyeaa eo cfpyuofo u
uefopcko pupakfuko onukyeane ua npupauukof u ueroeofo npunaropyeane
(apanfauuja) cornacuo uacfaeuafa npakfuka eo yunuufafa.
Enaropapuocf ua Hari Stojanoski, Munevera Fetah, Biljana Lazarova, Biljana
Smilevska, Bukurie Bajrami, Jovan \or|ioski, Slavica Serafimovi}, Jasmina
Petreska, Fadun Sulejmani, Sa{o Ko~ankovski, Biljana Cvetkovska, Sne`ana
Brzovska, Dragica Jovanovska, Svetlana Aleksovska, Hpeua Pasuocka, Krste
Ltovski, Naser Miftari, Qubinka Stoevska, Qup~o Nikolovski, Dobri
Jovevski, Stojanka Dimkovska, Eneua Heuoecka, Qupka Pan~evska, Qupka
Savinova, Xemal Mehmed, Nata{a Stefanovska, Xaknuua Jarnukoecka.
Oeaa cepuja ua npupauuuu op onacfa ua Opasoeauuefo sa peuokpafcko
rparaucfeo e npouseop ua pecefropuuuu oyku sa uacfaeuuuu eo jyroucfoua u
ucfoua Eepona, eo paukufe ua npoekfufe oprauusupauu op Coeefof ua Eepona.
3afoa uu naropapuue ua napfuepufe op Coeefof ua Eepona kou ja nopppaa u
noffukuaa uspaofkafa ua oeue npupauuuu: r-ra Onoq Onaqcpofup, r-puu
Kpucfoqep Pejuonpc, r-puu Euup Aoeuk.
Uupux u Beurapfeu, qeepyapu 2006
Ponq Fono u Rufep Kpaq
9
en 1
Manu npoex1u sa npana1a na peua1a sa yuenuuu1e op 1 po 9
oppenenue
Hue na
npoex1o1
Knyunu nouuu u
1epuunu 3naena u cnoconoc1u
Teua 1 Jac uuau uue-
Hue uuaue
yunuufe
Hupueupyafa u
onufecfeofo
Rpaeo ua opasoeauue
Teua 2 Huunafa ue ce
cauo ykeu Kapakfep
Teua 3 Hue cue
eonueuuuu !
Rponeu
Rpaea ua peuafa -
Pacfene eo sppaea
cpepuua, cocfoja,
pocfouucfeo
Fnyuene
Teua 4 Hauufe npaea-
Haue
orafcfeo
efckufe npaea Copaofka
Teua 5 Hue ru
cospaeaue
npaeunafa eo
uauafa
yunuuua
Onufecfeo
Rpaea, ponuocfu u
npaeuna
ucuunnuua, cnoopu u
pep
ouecyeane opnyku
Rperoeapane
Copaofka
uckycuja eo epcka co
ueuj usop ua epep-
uocfu
Teua 6 efckufe
npaea-
yuefuuko
peno
Ocuoeuu npuuuunu
ua pefckufe npaea Rnauupane ua npoekf
Teua 7 anu foa ufo
ro cakau e foa
ufo uu fpea?
Xenu u nofpeu,
uafepujanuu u
ueuafepujanuu
Rocfuruyeane poroeop
Teua 8
Cau cu npaeau
nocfep
Rpekpuyeane u saufufa
ua pefckufe npaea
Tuucka paofa
Peqnekcuja u noepafeu
oproeop
Rnauupane npoekf
Teua 9 3oufo fpea
pa noufyeaue
npaeuna?
Rofpea op nocfoenefo
ua npaeunafa u sakouufe
Yunuufefo kako uukpo-
onufecfeo
Kpufuko uucnene
10
He1upu ocnonnu npunuunu na Konnenuuja1a sa npana1a na
peua1a
I. HFPAhE HA YPOFH-HALE RPABO HA Y-ECTBO
-neu 3 Rpuopufef ua pefckufe nofpeu eo nonufuku puckycuu, npaeocypcfeo
-neu 12 Cnoopa ua uucnene u npaeo ua rnac
-neu 13 Cnoopa ua uspasyeane
-neu 14 Cnoopa ua uucna, coeecf u penuruja
-neu 15 Rpaeo ua acouujauuja u uupuu peuoucfpauuu eo jaeuocf
-neu 16 3aufufa ua npueafuocf
-neu 17 Rpucfan po uepuyuu u useopu ua uuqopuauuja
II. OEE3EEYBAhE HA CORCTBEHHTE ROTEHUHJAPH- RPABOTO A
HCTPAXYBAME KOH CME
-neu 5 3aufufa ua npaeafa ua popufenufe
-neu 7 3aufufa ua pefckofo uue u uauuouanuocf
-neu 8 3aufufa ua pefckuof upeufufef
-neu 10 Rouou sa oepuuyeane ua ceuejcfeofo
-neu 21 Hanypyeane ua noceojyeanefo ua pefefo
-neu 23 Cneuujanua uera sa xeupukenupauu unapu nyre
-neu 28 Rpaeo ua opasoeauue
III.. OEPO XHBEEhE - RPABO HA ORCTAHOK
-neu 6 3aufufa ua oncfauokof u paseojof
-neu 9 Rpuuuun ua uepaspenyeane op popufenufe
-neu 18 Oproeopuocf ua popufenufe u cfapafenufe
-neu 24 3ppaecfeeua saufufa u uepuuuucka uera
-neu 26 Couujanuo ocurypyeane
-neu 27 Coopeefuu ycnoeu sa ueof
-neu 31 Rpaeo ua opuop u cnoopuo epeue
IV. CHFYPHOCT O ROBPEH- RPABO HA 3ALTHTA
-neu 2 Rpuuuun ua uepuckpuuuuauuja
-neu 11 3aufufa op kupuanupane
-neu 19 3aufufa op snoynofpea u saueuapyeane
-neu 20 Fpua sa unapu nyre es ceuejcfea
-neu 22 3aufufa ua peua - eranuu
-neu 32 3aufufa op ekououcka ekcnnoafauuja
-neu 33 3aufufa op pporu
-neu 34 3aufufa op cekcyanua ekcnnoafauuja
-neu 35 3aufufa op npopaeane u fproeuja co nyre
-neu 36 3aufufa op cufe ppyru eupoeu ua ekcnnoafauuja
-neu 37 3aufufa op usuayeane u cypoe fpefuau
-neu 38 Bojuu u eoopyeuu kouqnukfu
-neu 39 Couujanua peuuferpauuja ua peua - pfeu
-neu 40 Opuoc kou peuafa cnopep kasuue sakou
11
Jac uuau uue - Hue uuaue yuunum1e
Rnan na ax1unnoc1u1e
Knyuo npauane/
coppuua
Knyua sapaa Rofpeuu
uafepujanu
Akfueuocf 1 Yeuuuufe ru yaf
ueryceuo ceoufe
uuuna
euafa ueryceuo
ce sanosuaeaaf co
ceoufe uuuna
Xapfuja eo oja
Akfueuocf
2 u 3
Konky cue pasnuuu
uue yeuuuufe op
uoefo oppeneuue?
Yeuuuufe
uspaofyeaaf
ueefoeu eo uj
cpepuueu pen ce
uaoraaf uueuufe
qoforpaquu
Xapfuja eo oja,
qoforpaquu op
cekoj yeuuk,
qnun apf xap-
fuja
Akfueuocf 4 Lfo suaeue epuu sa
ppyru?
Peqnekcuja eo
eoeepua puckycuja
Hspaofeu
nocfep
Opasonnu uenu
Yeuuuufe ce ceecuu peka cufe eo oppeneuuefo uuaaf pasnuuu uuuna. Tue ro
noufyeaaf foa ufo cekoj yeuuk uua uue co koe ce pasnukyea op ppyruof; pasupaaf
peka uueuofo uue ue uoe pa uu upe opseueuo; suaaf peka uuefo uu npunara ouaka
kako ufo uu npunara u xapfujafa eo oja op koja ke ro uspaofyeaaf ueefof.
Yeuuuufe cqakaaf peka cekoe uue
ecyuuocf npefcfaeyea pasnueu
yeuuk, a cufe saepuo ro couuyeaaf
oppene-uuefo, ucfo kako ufo
pasnuuufe ueefoeu ro couuyeaaf
ykefof. Hauecfo ueefoeu, yeuuuufe
uoe pa ce npefcfaeaf kako kanku op
pop unu earouu ua eos u cn. Oua ufo
eo cekoj uoueuf fpea pa uu e jacuo ua
yeuuuufe e peka cufe saepuo couuy-
eaaf ueufo nopasnuuo opkonky kora ce
cauu. Cfauyeaaf ykef, onak unu
esepo, eos, uenopuja, cnoyeanka ufu.
Yeuuuufe ro yecfeyeaaf oppeneuuefo
kako saepuuua sa yene.
euafa cqakaaf peka yunuufefo uue cekorau ru nopppyea - cera u eo upuuua, u
kako noepuuuu u kako saepuuua; uu oeosuoyea cfekuyeane ua uuqopuauuu, uoeu
suaena u cnocouocfu. Tue cqakaaf peka yunuufefo ue e cauo uueua oepcka u
ponuocf, fyky u peka e cospapeuo safoa ufo peuafa uuaaf npaeo pa opaf eo
yunuufe u pa ce opasyeaaf, a uueuufe popufenu, uacfaeuuuu u saepuuuafa ce
ponuu pa uu ro oeosuoaf foa.
Teua 1
12
Knyunu npamana sa peqnexcuja na uaconu1e sa pe1cxu npana
3a Rpexy 3apapu
Hacmaeuuuu
Lfo suaaf cera yeuuuufe
sa pefckufe npaea?
Ha koj uauu ce ojacue-fu
pefckufe npaea eo
oppeneuuefo u yunuu-
uafa saepuuua?
Ocnocoyeane kako pa
npeseuaaf uuuuujafueu
uapeop op yunuufefo.
3oufo uu ce kopucuu oeue
suaena u cnoco-uocfu sa
eo upuuua?
-neu 7, 28 op
Koueeuuujafa sa npaea-fa
ua peuafa.
Yunuufefo e pen op
uauuof ueof, oppene-
uuefo e uukpoonufec-feo.
Cuuon sa oea e ykefof
ueekuna.
Konky nnauupauufe ak-
fueuocfu sa oeaa feua
nouoruaa yeuuuufe pa ru
pasepaf neuoeufe 7 u 28
op Koueeuuuja-fa?
Yeuuuufe cauu opny-
yeaaf kape pa ro
nocfaeaf nocfepof op
ueefoeu.
Yveuuuu
Lfo uayue sa pefckufe
npaea?
Kako ru poueeae pef-
ckufe npaea ua ac?
Kakoe eup ua uuuuuja-fuea
cyu cnocoeu pa
npeeseuau cera?
Huaue noceuu npaea
kako peua :
Cufe uuaue uue u uukoj
ue uoe pa uu ro opse-ue
(-neu 7 op Koueeu-uujafa
sa pefcku npaea).
Huaue npaeo pa opuue
ua yunuufe, pa uayu-ue
pa ufaue, pa ce
opasyeaue.
Ees opasoeauue uukoj op
uac ue u uoen pa uajpe
paofa kako eospaceu
oeek.
Cekoj op uac e noceua
nuuocf.
Cekoe pefe e popepoj-
peuo ua acof.
Eu uno ufefa ako uekoj
ofcycfeyea op acof.
Cufe uuaue ucfu npaea.
Ce yecfeyeau nopopo
kora suau peka cyu pen op
oppeneuuefo koe e popa
rpyna.
Ke ce oupau pa ru
nopppau ppyrufe sa pa
ce yecfeyeaaf u fue
popo kako jac.
Ro1penu ua1epujanu
Pasuu qopuu uspaofeuu op xapfuja
(cpue, onauna, earouu, seespuku),
Peufa,
Houuu.
Penuno
Xapfuja eo oja,
4oforpaquu op yeuuuufe,

Pucf xapfuja eo roneuuua ua nocfep.
13
Tex na ax1unnoc1u1e
Ax1unnoc1 1
1. Yeuuuufe cepaf eo kpyr. Bo cpepuuafa ua kpyrof (ua nopof) ce nocfaeeuu cpua
uspaofeuu op cauonennuea xapfuja eo oja. Epojof ua cpuafa fpea pa upe epuakoe
co pojof ua yeuuuufe eo oppeneuuefo, eknyyeajku ro u uacfaeuukof. Ha cekoe cpue
ce ucnuuyea uue ua yeuuk, a ua nocnepuofo u uuefo ua uacfaeuukof.
2. Hacfaeuukof eopu pasroeop co yeuuuufe cnopep cnepuuee npauana:
- anu cekoj op eac ru suae uuunafa ua ppyrapunafa eo oppeneuuefo? Fo suaefe
nu uuefo ua ppyrapefo co koro uajeeke ppyrapyeafe?
- Cekoe yeuuk usupa epuo cpue op xapfuja ua koe e ucnuuauo uuefo ua uekoe
ppyrape. Hacfaeuukof apa op cekoj yeuuk pa ro ojacuu ceojof usop ua cpue
(ppyrape). Fu npauyea: ufo uajeeke uu ce ponara kaj uspauofo ppyrape? Kakeo uu e
ppyrapcfeofo? Konky ecfo cu urpaaf saepuo?
- pyru npauana ufo uacfaeuukof uoe pa uu ru nocfaeu ua yeuuuufe: Lfo u
uoen pa kae uekoj ppyr sa feoefo ppyrape, ua npuuep uacfaeuukof, neu op
ueroeofo ceuejcfeo, cauofo ppyrape sa cee, npujafen, uekoj ppyr eo coafa,
yunuufefo, cocepcfeofo?
3. Cekoj yeuuk sopyea sa ceoe ppyrape, a nofoa cpuefo op xapfuja co uuefo ro
sakayea po ceoefo cpue (uacfaeuukof fpea pa uu ru ojacuyea ua yeuuuufe
uenfa u suaenefo ua akfueuocfufe eo fekof ua acof).
4.Cekoj yeuuk ro uocu cpuefo op xapfuja ce popeka fpaaf akfueuocfufe ua npoekfof.
Uenfa ua oeaa akfueuocf e yeuuuufe ufo nopso pa ru uayaf ceoufe uuuna.
5. Hacfaeuukof npauyea: 3oufo cpuafa ce uanpaeeuu op pasnuuu ou ua xapfuja?
6. Hacfaeuukof ru sauonyea yeuuuufe pa pouecaf ceou qoforpaquu sa cnepuafa
akfueuocf. (Anfepuafueuo, uacfaeuukof uoe pa ru qoforpaqupa peuafa. )
Ax1unnoc1 2 u 3
Hacfaeuukof ojacuyea:
Cekoj yeuuk eo oppeneuuefo e
nouuakoe op ppyrufe u epuucfeeu
sapapu ojafa ua koafa, kapakfepof,
uupueupyanuufe cnocouocfu u uuefo.
Ho cufe yeuuuu ce peua, a cufe peua
uuaaf npaea:
Ha npuuep:
- Rpaeo ua uue (-neu 7 op Koueeuuujafa);
- Rpaeo ua opasoeauue (-neu 27 op Koueeuuujafa).
Hacfaeuukof saknyyea: Huunafa uu oeosuoyeaaf ua nyrefo pa ce opakaaf epuu ua
ppyru. Hekou nyre uu ce opakaaf ua ppyrufe co ppyru sopoeu. (uacfaeuukof apa op
yeuuuufe pa onuuaf npuuepu ua uecoopeefuu opakana op cekojpueeuuof ueof).
3afoa e uuory eauo pa ce nosuaeaaf uuunafa ua ppyrufe.
Cufe uue ouakeu kakeu ufo cue, co uauufe pasnuuu cnocouocfu, kapakfepu u
usrnep ro couuyeaue oea oppeneuue.
14
Hacfaeuukof ja uajaeyea cnepuafa
akfueuocf u ja ojacuyea uenfa:
Cera ke uspaofyeaue cnuka ua knacof -
ue op cpua fyky op ueefoeu. Basafa ro
npefcfaeyea yunuufefo, yunuuuafa
srpapa unu uauefo oppeneuue. A cufe
uue cue ueefoeu. Ees uac yunuufefo
ue u nocfoeno ucfo kako npasuafa
easa es ueekunafa.
Hacfaeuukof ru ojacuyea ekopufe ua akfueuocfa:
Yeuuuufe ru uspaofyeaaf ceoufe ueefoeu
- ru ceaf, ru ojaf ueefoeufe, a eo cpepuuafa ua ueefof sanenyeaaf ceoja
qoforpaquja;
- ueefoeufe ru nocfaeyeaaf eo qopua ua ykef (uacfaeuukof paea uucfpykuuu);
- ykefof ce nocfaeyea ua nocfep (roneu nucf xapfuja)
- nocfepof ja npefcfaeyea cnukafa ua oppeneuuefo;
- pasuoojuufe ueefoeu ru ofcnukyeaaf pasnuuocfufe nouery yeuuuufe eo
oppeneuuefo.
Hacfaeuukof apa op yeuuuufe pa ja ojacuaf cnukafa; ru auanusupa uueuufe
pasuucnyeana u upeu. Toj fpea pa uu oeosuou ua yeuuuufe cnoopuo pa ru
uspasyeaaf ceoufe upeufe, a foa ke ro nocfurue co nocfaeyeane ua pononuufenuu
npauana kako ua npuuep:
- Lfo npefcfaeyeaaf (cuuonusupaaf) ueefoeufe?
- Lfo npefcfaeyea easafa?
- 3oufo fpea cekoj op uac pa uua uue?
Bo saeucuocf op epeuefo u uafepujanufe ufo ce ua pacnonarane, oeaa akfueuocf
uoe pa upe peanusupaua ua uekonky uauuu, ua npuuep:
- yeuuuufe uoaf cauufe pa ru noprofeyeaaf ueefoeufe, a uoe u uacfaeuukof pa
uu ru pouece noprofeeuu (fue cauo pa ru pekopupaaf);
- uacfaeuukof uoe pa uu ru noprofeu cpepuuuufe penoeu ua ueefoeufe, a
yeuuuufe pa ru kpeupaaf nueunafa;
- noenuo e qoforpaquufe op yeuuuufe pa upaf uceeuu cnopep roneuuuafa ua
cpepuuuuof pen ua ueefof;
- yeuuuufe kou npep epeue ke ja saepuaf akfueuocfa, uacfaeuukof uoe pa ru
auraupa pa upfaaf noeeke uanu ueefoeu es qoforpaquu;
Ax1unnoc1 4
Rocfaeyeane ua nocfepof:
- nocfepof ce nocfaeyea ua fanafa unu ua supof.
- yeuuuufe cepaf eo roneu nonykpyr; ako knacof e roneu forau ce nofpeuu pea
nonykpyra; noenuo e yeuuuufe pa uuaaf nopepuakeu uouocfu pa ro uanypyeaaf
nocfepof koj ro uspaofune cauu.
Yeuuuufe pasuucnyeaaf ua cnepuufe npauana:
15
- Koja akfueuocf uu eue uajuufepecua?
- Lfo uayue?
- Lfo posuae sa ppyrufe peua?
- Lfo suau sa uacfaeuukof?
- Hacfaeuukof ja kooppuuupa akfueuocfa: ru uacoyea yeuuuufe eo
uckayeanefo ua uueuufe koueufapu epuu ua ppyru.
Ha kpajof, uacfaeuukof uu paea ua yeuuuufe uekou noeauu uuqopuauuu sa
pefckufe npaea (cfaea akueuf ua npaeafa ua peuafa ojacuefu npeky akfueuocfa co
easafa). Roenuo e pa ru sanosuae co Koueeuuujafa sa npaeafa ua peuafa ua uauu
npunaropeu ua eospacfa u ncuxoqusukufe cnocouocfu ua yeuuuufe. Fu uuqopuupa
peuafa sa Meryuapopuuof peu ua peuafa- 20 uoeuepu).
Hacfaeuukof peafupa co yeuuuufe
sa foa kape pa upe usnoeu nocfepof.
Rapanenkafa paea sa u npofue
apryueufu. Rpauana: Kape pa upe
nocfepof sakaeu sa pa uoaf pa ro
eupaf cufe nocefufenu? Kako fpea pa
nocfanyeaue co uoeufe ppyrapuna eo
oppeneuuefo?
16
Teua 2
HMHKATA HE CE CAMO BYKBH
Rnan na ax1unnoc1u1e
Knyuo
npauane/coppuuu Knyua sapaa Rofpeuu
uafepujanu
Akfueuocf 1 Cufe uauu uuuna Cufe yeuuuu pa
suaaf noeeke sa
ueryceuufe
uuuna
(uufepakfueeu
npucfan)
Pucfoeu xapfuja A4
Akfueuocf 2 Kako ro poue
uoefo uue?
Knacof pasuucny-
ea sa npuuuufe
nopapu kou pefefo
pouea uue
Peufu op xapfuja sa
ucnuuyeane ua
knyuu peeuuuu
Akfueuocf 3 Cufe peua uuaaf
npukasua sa
packayeane!
euafa pasueuy-
eaaf uuqopuauuu
sa ceoufe ueofu.
Rpaeaf uenokynua
ueofua cnuka sa
cee.
Huqopuauuja sa
ceuejcfeofo eo koe
ueee yeuuk
(pouauua sapaa);
epeu nucf qnun-
apf xapfuja sa
cekoe pefe; uapke-
pu u ouuu.
Opasonnu uenu
-neu 7 op Koueeuuujafa sa pefckufe
npaea ro saufufyea npaeofo ua pefefo
pa uua uue. Heroeo uue, uejsuuo uue.
Bfopo, ceuejuofo uue ro noepsyea
pefefo co ppyrufe okony
uero:ceuejcfeofo, ppyrapufe epcuu-uu,
nouupokafa saepuuua. Kako u pa e,
uuefo uy oeosuoyea ua pefefo pa ce
yecfeyea kako nuuocf.
Yeuuuufe fpea pa ce roppeaf co
ceoufe uuuna, uo fpea pa yueaf pa
ojacuaf kakeo suaene uuaaf uueuufe
uuuna, uu uapeu u enu
uspasyeaaf u soufo popufenufe ru
oppane fokuy fue uuuna sa uue.
Rpu peanusauuja ua oeaa feua uacfaeuukof uopa pa upe uuory euuuafeneu co
yeuuuufe. Mouo e uekou yeuuuu eo oppeneuuefo pa ue ueeaf co ceoufe
uonouku popufenu; uekou op uue uoeu ru usryune ceoufe uuuna nopapu
npucunua uurpauuja unu cnuuo. Hacfaeuukof fpea pa nokae roneuo pasupane,
coyecfeo u cuunafuja eo npucfanof kou oeue peua.
Peanusauujafa ua oeaa feua npoponyea co noefopyeane ua penoeu op npefxopuafa,
uo uoe pa nocfou u kako cauocfojua uenuua.
17
Knyunu npamana sa peqnexcuja na uaconu1e sa pe1cxu npana
3a Rpexy 3apapu
Hacmaeuuk
Lfo cera yeuuuufe
suaaf sa pefckufe
npaea?
Ha koj uauu pefckufe npaea ce
peanusupaaf eo oppeneuuefo u
yunuuuafa saepuuua?
Ocnocoyeane kako
pa ce npeseuaaf
uuuuujafueu uapeop
op yunuu-fefo :
3oufo uu ce kopucuu
oeue suaena eo
ueo-fof?
-neuoeu
7,8,12,13 op
Koueeuuujafa sa
npaeafa ua peuafa
Yunuufefo e pen op uauuof
ueof; oppeneuuefo e uukpo
onufecfeo. Rpeky nosuaeane ua
uuunafa, fue ro ofkpueaaf
concfeeuuof upeufufef.
Rpeky oeaa feua ce poueyeaaf eo
oppeneuuefo cnoueuafufe neuoeu
op Koueeuuujafa.
Cufe yeuuuu
yecfeyeaaf eo
pouecyeanefo ua
opnyku: ua npuuep
kape pa ro nocfaeaf
nocfepof?. Moeu
fpea pa ce oes-
epu poeonuo npoc-
fop sa foa. Oea uoe
pa ce puckyfupa co
ppyru uacfaeuuuu
nououuuuu unu pu-
pekfopof.
Yveuuuu
Lfo uayue sa
pefckufe npaea?
Kako ru poueeae pefckufe npaea
eo oppeneuuefo?
Kakea uuuuujafuea
cyu cnocoeu pa
npeeseuau cera?
Hue cue peua u
uuaue noceuu
npaea:
Huaue uue koe uukoj
ue uoe pa uu ro
opseue (neu 7) op
Koueeuuujafa.
Hako cue peua eeke
uuaue uaua ueofua
npukasua, ueof
nouuakoe op ouoj ua
ppyrufe.
Oea cekorau ke upe
pen op ueue (neu 8)
op Koueeu-uujafa.
Huau concfeeuo
uucnene u uoau pa
ro uckaau; ppyrufe
peua ucfo faka
(neuoeu 12 u 13).
Cornepae peka cufe peua eo knacof
u uacfaeuukof ue saeneaa. Cufe
ue ucnyuaa, u cera cekoj ro suae
uoefo uue. Moefo uue ue npaeu pa
ce pasnukyeau op ppyrufe.
Fu suau uuunafa ua cufe
ppyrapuna eo oppeneuuefo. 3uau
u ueufo sa uueuufe ueofu.
Ako cpefuau uekoj ua
urpanuufe unu ua
uekoe ppyro uecfo,
ke ce ou-pau pa uy
ro posuau uuefo u ke
uy ro kaau uoefo.
18
Ro1penu ua1epujanu
Peufu op xapfuja
Foneuu nucfoeu xapfuja, roneuuua ua nocfep
Cfapu unycfpupauu cnucauuja
Teunepuu ou
-efku sa oene
Hekonky napa uouuu
Cef ua npupauuuu (eupu nopony)
Tex na ax1unnoc1u1e
Ax1unnoc1 1: Cu1e namu uuuna!
Hacfaeuukof nocfaeyea cfonuna eo kpyr. Yeuuuufe cepaf, a eo pauefe ppaf
kapfuku ua kou (co sapeeneuu ykeu) ce uanuuauu uueuufe uuuna. Hcfofo foa ro
npaeu u uacfaeuukof. Cufe no pep ru kayeaaf ceoufe uuunafa. Hacfaeuukof uu
ojacuyea ua yeuuuufe peka uenfa ua eeafa e cekoj pa ru uayu uuunafa ua
ppyrapunafa eo oppeneuuefo.
Oea uoe pa ce peanusupa npeky pasnuuu urpu.
Yeuuuufe uoe pa ru kayeaaf uuunafa ua ppyrapunafa ufo cepaf po uue, ua
npuuep uoefo uue e ..., a foj ufo cepu po ueue op neeo e ..., u ..., foj ufo cepu po
ueue op pecuo e ...
Rofoa uacfaeuukof noeukyea uekonky yeuuuu pa upeufuqukyeaaf noepuuu
pefanu - saepuuku sa uekonky op peuafa, ua npuuep: yeuuuu kou uocaf cuuu
qapuepku unu cyknu, yeuuuu co seneua oja ua oufe, co ucfu ouna,yeuuuu kou
uuaaf ponra koca u cn. Oeaa akfueuocf uoe pa ce peanusupa co nouou ua sarafka
..ua npuuep: _____+ _____ + 4unun = cufe uuaaf ucfa oja ua oufe. Beafa fpea
pa ce noefopu co pasnuuu yeuuuu uekonky nafu.
kayeane eo aefoyc: epeu yeuuk ja sanouyea urpafa eenejku: Jac cyu Aua, jac
ce kayeau eo aefoycof. Yeuukafa po Aua fpea pa ja kae ucfafa peeuuua, uo u
pa kae co koro ce eosu eo aefoycof. Ha npuuep: Jac cyu Cauppa, u ce kayeau eo
aefoycof co Aua ; u yeuukof po Cauppa ja noefopyea ucfafa peeuuua, uo ua
ceoefo ru popaea uuunafa ua ceoufe pyrapunafa (Aua, Cauppa). Hrpafa saepuyea
co nocnepuuof yeuuk eo kpyrof. Ha oeoj uauu yeuuuufe ke ru sanouuaf uuuna.
Hacfaeuukof fpea pa ce rpuu pa ue pojpe po ucuejyeane ua uekoj yeuuk kora ke
uanpaeu rpeuka eo urpafa (norpeuuo usroeopeuo unu saopaeeuo uue u cn.). Ha
yeuuuufe uu e poseoneuo ueryceuo pa cu nouaraaf.
Oeaa akfueuocf saepuyea co pasroeop koj ro eopu uacfaeuukof co yeuuuufe.
Bo fekof ua pasroeopof uu nocfaeyea cfuuynupaku npauana:
- anu cu ro cakau ceoefo uue? 3oufo...pa, soufo...ue?
- anu uekoj fu ce opaka co npekap? anu foa fe nyfu? anu fu ce ponara
npekapof?
3aknyok: Bauo e cekoj pa uua uue. Ce u uno nouuaky ako cufe nyre uuaaf ucfo
uue, unu nak eoonufo ueuaaf uuuna.
Ax1unnoc1 2 : Kaxo ro poun uoe1o uue!
Hacfaeuukof noprofeyea neufu op xapfuja ua kou ru sanuuyea cnepuuee peeuuuu:
(uacfaeuukof uoe pa ru usueuu peeuuuufe pokonky ce fue uepasupnueu sa
eospacfa ua yeuuuufe).
19
Hacfaeuukof ru ufa peeuuuufe op neufufe u apa op yeuuuufe pa ro ojacuaf
uueuofo suaene co concfeeuu sopoeu.
Rofoa uacfaeuukof uu sapaea pouauua sapaa ua yeuuuufe: pa ro nononuaf
paofuuof nucf (eupu nopony) unu pa eopaf pasroeop co ceoufe popufenu cnopep
npauanafa eo uero. Rpoeepyea panu ja paspane sapaafa. Hu paea u pononuufenuu
ynafcfea kape uoaf pa ru uajpaf nofpeuufe uuqopuauuu sa pa oproeopaf ua
npauanafa eo paofuuof nucf (useop op uafuua kuura ua popeuu, ceupefencfeo sa
ceoefo kpufeeane u cn).
Ax1unnoc1 3 u 4: Cexoe pe1e ja pacxaxyna npuxasna1a sa cee!
Yeuuuufe cepaf eo kpyr u packayeaaf sa foa ufo pasroeapane co ceoufe
popufenu, neuoeu ua ceuejcfeofo. Hacfaeuukof ru oxpapyea yeuuuufe ua uekou
npauana pa paeaaf pefanusupauu oproeopu.
Kako ua npuuep: eo koj nepuop op peuof ce popeuu yeuuuufe.Hacfaeuukof
noprofeyea faena eo koja ru sanuuyea uecfofo, peuof, epeuefo, acof ua
paranafa. Moeu ke ce poue uufepecua ueua.
Ce pasupa, u uno nouufepecuo pokonky peuafa uoaf pa oproeopaf u ua
nocnepuofo npauane- 3oufo ro poune fokuy oea uue?
Cufe peua poueaaf sapaa uupueupyanuo pa uspaofaf nocfep koj ke ru coppu
cufe uuqopuauuu sa uue. Hacfaeuukof uoeu ke fpea pa uu nouorue ua uekou op
peuafa eo uspaofkafa ua nocfepof, soufo uekou yeuuuu ue ce poeonuo
ocnocoeuu sa nuuyeane.
Anfepuafueuo peueuue: yeuuuufe uoaf pa uaupfaaf cnuka sa uueuuof ueof. Oea
uoe pa ce uanpaeu ua cnepuuoe uauu: pefefo neu ua xapfuja koja e nocfaeeua ua
nopof, apajku nosa, ua npuuep, fpane unu cfoene co ucnpyeuu paue.
Akfueuocfufe saepuyeaaf co uupueupyanuafa uspaofka ua nocfepufe.
Yeuuuufe puckyfupaaf kako u kape ke ru usnoaf nocfepufe. Hacfaeuukof ru
nopppyea eo uueuafa opnyka.
Bauo e pa ce uua uue
Huefo - foa cyu jac
Cekoj pouea uue co paranefo.
Hekou nyre nopapu uuefo ce cakauu, noufyeauu, a ppyru ue.
Co uuefo pefefo cfauyea pen op saepuuuafa
Co upane ua oppepeuo uue, popufenufe ecfo uspasyeaaf uekou enu,
uapeu unu yecfea
20
Ma1epujanu : pao1en nuc1 sa yuenuuu1e
Moefo uue uua concfeeua ucfopuja - Lfo cakau pa suau sa uea?
Kora cyu popeu (peu, ueceu u ropuua)?
Bo konky acof cyu popeu?
Bo koj peu op cepuuuafa cyu popeu?
Kakeo uno epeuefo foj peu?
Kape cyu popeu?
Koj ppyr un npucyfeu eo uoueufof ua paranefo?
Konky cyu un ponr u feok?
3oufo ro poue fokuy oea uue ?
21
Hue cue eonueuuuu!
Rnan na ax1unnoc1u1e
Opasonnu uenu
euafa uuory pry cfauyeaaf ceecuu
peka uuory paofu ce uapeop op uueua
koufpona. Tue ce npepuef ua pasuu
puckycuu kou uuaaf pupekfuo enujauue
ua uueuufe ueofu, a cenak ue ce eo
uouocf pa enujaaf ua uuepeu uauu. Ho,
peuafa ce ucfo faka cnocouu pa
nafyeaaf eo uekoj uueeu ceef ua
qaufasuja, ceef eo koj uoaf pa ce
spoujaf co cuna npep pa ce epafaf eo
peanuocfa.
3a peanusauuja ua npoekfof - Hue cue eonueuuuu, npepeupeuu ce akfueuocfu kou
ce asupaaf ua pefckafa uok u kpeafueuocf sa upfane u usuaorane peueuuja sa
cekojpueeuufe nponeuu.
Teua 3
Knyuu npauana/
coppuuu
Knyua sapaa Rofpeuu
uafepujanu
Akfueuocf 1 Lfo uoe ouua
nuuocf pa npeeseue
kora uua nponeu?
Lfo uoe pa uanpa-
eu eonueuukof?
Yeuuuufe npaeaf
pasnuka nouery eos-
uouu u ueeosuouu
peueuuja ua pasnuuu
nponeuu.
Yueaf co upfe pa
npefcfaeaf ouua nu-
uocf unu eonueuuk.
Opuanpep
noprofeeu roneu
nucf xapfuja
ua koj ce saene-
yeaaf upeufe
ua yeuuuufe;
xapfuja A4 qopuaf;
ouku.
Akfueuocf 2 Hako cue peua,
panu uoeue pa
npepnouue peueuuja
npeky uauufe puckycuu?
Rpeky ouua
puckycuja peuafa yaf
pa pasnukyeaaf uouu
u ueeosuouu peueuuja
sa cekojpueeuufe
nponeuu.
Hceeuu
qurypu op
xapfuja; ouku
Akfueuocf 3 Kakeu opnyku uoau
pa pouecau? Kako
uoau pa nouoruau?
euafa ce oupyeaaf
pa uajpaf peueuuja
sa pasnuuu cufyauuu
op cekopueeuefo.
Fu npeseufupaaf
peueuujafa npeky urpa
ua ynoru.
Akfueuocf 4 Kako uoe npeky urpa
ua ynoru pa ce
usuajpaf peueuuja?
Lfo uayueue ua oeoj
uauu?
euafa ru npoyeaaf
ynorufe u ru rnyuaf
ua ac.
Rououuu
cueucku npep-
uefu sa urpafa
ua ynoru
22
Foneu poj op peuafa, a u eospacuufe, apeu epuau nocakane pa upaf eonueuuuu.
Yeuuuufe fpea pa sauucnaf peka ce eonueuuuu. Uenfa ua oeoj npoekf e
yeuuuufe pa ce ocnocoaf pa upeufuqukyeaaf cufyauuu op uenocpepuafa okonuua
kou sacnyyeaaf nopopu peueuuja. Bauo e peuafa pa ue npefepaaf co qaufasuufe.
Tpea pa ce oupaf pa uajpaf peueuue ua koukpefeu nponeu op nokanuafa cpepuua.
opo e yeuuuufe pa ce uacoyeaaf ua peuaeane ua epuocfaeuu nponeuu
noepsauu co ueofuafa cpepuua eo yunuuuafa u yunuuuuof peop.
Oeaa akfueuocf uua sa uen pa oeosuou kouyuukauuja eo yunuuuafa. 3afoa e
noenuo peuafa pa cepaf eo kpyr sa pa uoaf pa ce rnepaaf nuue e nuue.
Knyunu npamana sa peqnexcuja na uaconu1e no pe1cxu npana
3a Rpexy 3apapu
Hacmaeuuk
Lfo cera
Yeuuuufe suaaf
sa pefckufe npaea?
Ha koj uauu npuuuunufe ua
pefckufe npaea ce uanypyeauu eo
yunuuuafa unu yunuuuafa
saepuuua?
Kako pa ce npeseue
uuuuujafuea uapeop
op yunuufe; ufo
uayuja peuafa sa
uueuufe upuu ueofu?
-neuoeu 13, 14,
28, 31
op Koueeuuujafa
Yunuufefo e kako uukpo-onufec-
feo. euafa puckyfupaaf saepuo u
usuaoraaf peueuuja sa nponeuufe
op uueuuof ueof.
Rocfou uufepakuuja u uery uue
cauufe, a ue cauo co uacfaeuukof.
Yeuuuufe
pasuucnyeaaf sa
peanuu cufyauuu u
usuaoraaf peueuuja sa
nponeuu kou ce
peanuu sa uue.
Yveuuuu
Lfo uue/
jac uayueue
sa pefckufe npaea?
Kako jac/uue ru poueeaeue
pefckufe npaea ua ac?
Kakea uuueujafuea
cyu cnocoeu
pa npeeseuau cera?
3uau peka
peuafa
uuaaf noceuu
npaea, pefcku
npaea. 3uau
peka 20 uoeuepu.
e Meryuapopeu eu
ua peuafa.
Yau sa pa
uoau pa
pasnukyeau ypa
op peanuu peueuuja
ua cekojpueeuu-
fe nponeuu.
Ce ucnyuaeue epuu co ppyru u
posuaeue peka uekou op uauufe
enu u nponeuu uoaf uuory pa
ce panukyeaaf. Bupoeue kako
saepuo uoeue pa usuajpeue
peueuuja sa nponeuufe.
3uau peka ppyrufe
nyre u jac uuaue
npaea, uo uopau
pa uanpaeau ueufo sa
pa ce ocurypau peka
npaeafa ce saufufeuu -
u uoufe u ua
ocfauafufe nyre.
Hsuaorane ua peueuue
ua nponeu ue e necuo;
ue uoeue pa
ru peuuue nponeuu
opepuau. Hekou op
uauufe enu ueua pa
ce ucnonuaf yufe
ponro epeue.
23
Ro1penu ua1epujanu
Rpasuu nucfoeu xapfuja
Monueu eo oja unu neukana
Leua sa ceene qurypu ua uouuna u peeojuna, unu qurypu uceeuu op
uacfaeuukof
Houuu ako e nofpeuo
Kocfyuu, ako e nofpeuo sa urpafa ua ynoru
Tex na ax1unnoc1u1e
Ax1unnoc1 1
Hacfaeuukof upfa pee nuuocfu ua fanafa: ouua eua/ ua u eonueuuk.
Yeuuuufe nopeneuu eo napoeu, ucfo faka ru upfaaf peafa nuka ua nucfoeu xapfuja u
ce oupyeaaf pa oproeopaf ua cnepuufe npauana:
- Kako ce opuecyea ouua nuuocf eo papeuu cufyauuu?
- Kako nocfanyea eonueuukof eo ucfufe cufyauuu?
Rocne uekonky uuuyfu, uacfaeuukof uu eenu ua yeuuuufe pa sacfauaf npep fanafa
eo nonykpyr , sa pa uoaf cufe pa rnepaaf eo uea es npeku (eo roneuu napanenku
uoeu e nofpeuo yeuuuufe pa sacfauaf eo pea nonykpyra). Hacfaeuukof ru cfaea
oproeopufe ua yeuuuufe eo npefxopuo noprofeeua faena - es pa ru koueufupa . Bo
uauuof cnyaj ce oekyea op yeuuuufe pa npepnoaf peueuuja sa pony uaeepeuufe
cufyauuu. Rofouo, ufo u uoen pa uanpaeu oueu oeek eo cnyau ua rnap,
cupouaufuja, pocapa, popeupeu, a ufo epeu eonueuuk.
Ouua nuuocf Bonueuuk
(upmane) (upmane)
Fnap
Cupouaufuja
ocapa
Popeupeu
Hacfaeuukof apa op yeuuuufe pa ru koueufupaaf ceoufe upeu/peueuuja, a nofoa uu
ru nocfaeyea cnepuufe npauana:
- anu eo eauufe upfeu ce saeneyeaaf nocfanku ua poap u nou eonueuuk?
- Kora nocnepeu naf uekoj op eac nocakan pa cfaue eonueuuk u soufo?
- Kou ce eauufe uajroneuu enu eo oeoj uoueuf?
Hacfaeuukof ru oxpapyea yeuuuufe pa ru uckaaf ceoufe upeu u pasuucnyeana. Toj
uu ojacuyea ua yeuuuufe peka ke sopyeaaf sa eonueuuuu uekonky nafu eo
uapepuufe uekonky aca u uu sapaea sapaa pa nornepuaf cnuku co eonueuuuu eo
cnucauuja u kuuru u ako e uouo pa ru pouecaf ua ac. Hu npepnara op cnukufe u
kuurufe pa uanpaeaf uana usnoa.
Bo ocfauafuof pen op acof, yeuuuufe fpea pa ru saepuaf ceoufe upfeu ua
eonueuuuu u ouuu nukoeu u pa ru oojaf.
24
Ax1unnoc1 2
Bo fekof ua cepuuuafa, uacfaeuukof noeeke nafu ru noffukuyea peuafa pa pouecaf
cnuku u kuuru co eonueuuuu u pa ru poepuaf ceoufe upfeu.
Ha noefokof ua efopafa akfueuocf, uacfaeuukof ru nofcefyea yeuuuufe ua
npefxopuufe akfueuocfu. Rofoa op uue apa pa ru pasrnepaaf cnukufe, kuurufe u
npepuefufe ufo ru pouene unu uanpaeune cauu u pa ru npouajpaf saepuukufe u
pasnuuufe eneueufu sa cufe uue?
Yeuuuufe cera cepaf eo kpyr. Hacfaeuukof ru sanosuaea co cneuujanuufe npaea kou
ce cospapeuu co uen pa ce saufufu u nopopu ueofof ua peuafa.Ce npenopayea eo
fekof ua akfueuocfa pa ce npoufaaf penoeu op eknapauujafa sa npaeafa ua peuafa
(1959). Rofouo, yeuuuufe fpea pa opuaf euuuauue ua efopuof npuuuun eo koj ce
eenu:
Ha euama mpea a uu ce oeosuou a pacmam eo opo spaeje u eo uopuanuu
ueomuu ycnoeu. Toa noppasupa uueeu: qusuku, uopaneu, ncuxonouku, ueufaneu u
couujaneu paseoj.
/euama mpea a yueaam eo cnooama u novumma ua uueuomo nuvuo
ocmouucmeo.
Muory e eauo yeuuuufe pa ro pasepaf oeoj npuuuun. Co nouou ua pefckufe upeu u
acouujauuu, uacfaeuukof ro ojacuyea kouuenfof u kako fue ce noepsauu.
Rofoa uacfaeuukof nocfaeyea ua nopof okony 40 nukoeu ua uouuna u peeojuna
(eupu ru kapfukufe sa pefckufe npaea ua kpajof op npupauukof). Fu penu nukoeufe ua
efupu rpynu u uu ojacuyea ua yeuuuufe no ufo fue ce pasnukyeaaf.
- Fpyna 1 nopacuana eo qusuko sppaeje.
- Fpyna 2 nopacuana eo uopanuo sppaeje.
- Fpyna 3 nopacuana eo ueufanuo sppaeje
- Fpyna 4 nopacuana eo onufecfeeuo sppaea cpepuua.
Hacfaeuukof ru npauyea yeuuuufe: ufo e foa ufo uu uepocfacyea ua peuafa op
cekoja rpyna. 3a pa uoaf pa oproeopaf ua npauanefo, uacfaeuukof uopa npeky
npuuepu pa uu ru ojacuu ua yeuuuufe fepuuuufe qusuko, uopanuo, ueufanuo
sppaeje kako eo cnepuuof npuuep.
- Kora eenuue pefefo pacfe eo qusuko sppaeje, ueua fonna oneka,
- Kora pacfe eo uopanuo sppaeje, suau uua nouu npujafenu
- Ako pacfe eo ueufanuo sppaeje, suau uy uepocfacyeaaf kuuru, opasoeauue;
- Kora pacfe eo onufefcfeeuo sppaea cpepuua,ueua npujafenu
Ha cekoj op nukoeufe (qurypufe) ua peua nocfaeeuu ua nopof, uacfaeuukof ro
sanuuyea oua ufo uy uepocfacyea u ro epaka uasap. Fu sauonyea yeuuuufe pa ru
uckaaf ceoufe pasnucnyeana. Yeuuuufe uoeu ueua ycneaf pa oproeopaf ua cufe
apana;eo foj cnyaj uacfaeuukof fpea pa uu pape nopppuka (uo ue u oproeopufe).
Ofkako yeuuuufe co nouou ua uacfaeuukof ke ru upeufuqukyeaaf pefckufe nofpeu
(ufo uu uepocfacyea ua pefckufe nukoeu-qyrypu), ce uaepakaaf ua eonueuuuufe.
Yeuuuufe ce penaf eo rpynu op no fpojua. Cekoja rpyna pouea ouonky xapfueuu
nukoeu - qurypu konky ufo uua neuoeu eo rpynafa.
25
Hacfaeuukof ru nocfaeyea cnepuufe npauana:
- anu cufe peua ueeaf eo ucfu ycnoeu? 3oufo epuu ce cpekuu a ppyru
uecpekuu?
- Kako uoe pa uu nouorue eoueuukof?
- Lfo uoe foj pa uanpaeu peuafa pa ce yecfeyeaaf popo u yfpe u sapyfpe?
- Kako ouuufe nyre ru saueuyeaaf eonueuuuufe?
Yeuuuufe noefopuo ce pacnopepyeaaf eo kpyr u ru npepnaraaf ceoufe uaruuu
peueuuja.
Ax1unnoc1 3
Hacfaeuukof yufe epuau ru noefopyea 10-fe npuuuunu ua pefckufe npaea. Fu
cfuuynupa yeuuuufe pa pasuucnyeaaf sa cnyku op cekojpueeuuof ueof eo kou
uueuufe coyeuuuu, npujafenu, nocfapu unu nounapu ppyrapu unu fue cauufe ue ce
yecfeyeane popo. Kako npuuepu uacfaeuukof uoe pa ru nocou cnepuuee uecfa u
cnyku:
Mecfa
- Yunuuuafa;
- Yunuuuuof peop;
- Rafof po yunuufe.
Cnyku
- Kapane u uecornacyeane;
- oua ueua pyek;
- Heuanuuaua pouauua sapaa;
- Hacunuuuu fenaaf ppyru yeuuuu;
- Kapauuua co ppyrap;
- Heuau suucka jakua;
- Heuau coopeefua cnopfcka onpeua.
Hacfaeuukof apa op yeuuuufe pa ce cfaeaf eo ynora ua eonueuuuu.Ha oeoj uauu
fue ke eeaaf kako pa pouecyeaaf peueuuja sa rope uaeepeuufe cufyauuu.
Ha noefok yeuuuufe ke ce oupyeaaf pa npepnaraaf peueuuja sa 2 unu 3 cnyku.
Rofoa yeuuuufe qopuupaaf uanu rpynu u ce onpepenyeaaf sa epua cnyka co koja
cakaaf pa ce cnpaeaf (ce oekyea cnykafa kakouacunuuuu fenaaf ppyru yeuuuu pa
ja usepaf noeeke nafu).
euafa fpea pa opurpaaf cueua koja ja nokayea cufyauujafa kako eo npauanefo, u
pa npepnoaf peueuue koe ke ro uckaaf npeky urpa ua ynoru.
Hacfaeuukof ru nopppyea rpynufe, paea npepnosu u ako e nofpeuo cnyua. Hrpafa
ua ynoru npepeupeua eo efepfafa akfueuocf yeuuuufe uoaf pa ja sorafaf co
ynofpea ua kocfyuu.
Ax1unnoc1 4
Yeuuuufe ru urpaaf ceoufe ynoru ua ac.
Rofoa puckyfupaaf kako oeue ynoru uoe pa upaf uunneueufupauu eo uueuuof
cekojpueeeu ueof.
- Kou cufyauuu ru ofkpueue?
- Kako pearupaue ua uue ofkako ru puckyfupaeue ua ac?
- anu uoeue pa ce nopppuue epuu co ppyru?
- anu pa ocuoeaue kny ua opu eonueuuuu?
- anu fpea pa ru uuqopuupaue yeuuuufe eo npeo, fpefo u efepfo oppeneuue ua
Meryuapopuuof eu ua euafa (20 uoeuepu)?
26
Teua 4
Hauufe npaea-uaue orafcfeo
Rnau ua akfueuocfufe
Knyuu npauana/
coppuuu
Knyua sapaa Rofpeuu
uafepujanu
Akfueuocf 1 3oufo ce nofpeuu
noceuu npaea sa
peuafa?
Ha yeuuuufe uu ce
npefcfaeyea
ckanoueuafa kyfuja, a
fue puckyfupaaf kako
pa ja ucnnauupaaf
npaeunuo
Rpepuefu kou
uoaf pa ce
kopucfaf sa
npefcfaeyeane ua
oppepeuu pefcku
npaea
(peuoucfpauuja u
uucnupauuja);
kapfuku co
npaeafa ua peuafa
Akfueuocf 2 Mojafa ckanoueua
kyfuja -
Heufo cneuujanuo
Yeuuuufe ja
pekopupaaf uueuafa
kyfuja u ce
noprofeyeaaf sa
uueuufe ckanoueuocfu
op pefcku npaea.
Cekoe pefe
pouecyea uefanua,
ppeeua unu
kapfoucka kyfuja ua
yunuufe; konuna
eo oja, napuna
oneka ufu; nenak u
uouuu
Akfueuocf 3
(nocne
nepuop op
uekonky
uepenu)
Moja ckanoueua
kyfuja, feoja
ckanoueua kyfuja!
Yeuuuufe ru
nokayeaaf uueuufe
ckanoueuu kyfuu npeky
noprofeyeane usnoa
ua uueuufe knynu.
Yeuukufe
ckanoueuu kyfuu
(co coppuuafa)
Akfueuocf 4
(npep 20
uoeuepu)
Kako uoe pa ce
oprauusupa
usnoa?
euafa ru usnoyeaaf
uueuufe ckanoueuocfu
sa pa uoaf cufe
ocfauafu yeuuuu pa ru
eupaf
Yeuuuufe uaoraaf
npocfop sa
usnoafa
Opasonnu uenu
Yeuuuufe cfekuyeaaf npopnaoeuu
suaena sa pefckufe npaea. Bo fekof ua
noponr epeueucku nepuop fue ru npoy-
yeaaf pefckufe npaea oupyeajku ce
pa npouajpaf npepuef koj ufo ke
unycfpupa uekoe op npaeafa. Cekoj
yeuuk ke npouajpe concfeeuu
peueuuja.
27
Bo cuucna ua feopuja ua yene, sapaafa uu poseonyea ua fue ufo yaf akfueuo pa
cu ro oprauusupaaf npouecof ua yene, ufo suaufenuo ja sroneuyea uouocfa pa
cfekuaf noroneuu suaena.
Cekoj yeuuk cu uspaofyea concfeeua ckanoueua kyfuja. Taka, peuafa nocunuo ce
upeufuqukyeaaf co uueuufe npaea, euouuouanuo u uufenekfyanuo.
Oeoj npoekf ce peanusupa noponro epeue u ru cfuuynupa yeuuuufe pa ru
puckyfupaaf u cnopenyeaaf ceoufe upeu.
Ro noeop Meryuapopuuof peu ua peuafa (20 uoeuepu), eo yunuufefo uoe pa ce
oprauusupa usnoa ua pefcku kyfuu kou ru npefcfaeyeaaf pefckufe npaea. Taa ke ru
noffukue u cfuuynupa u yeuuuufe op nouuckufe oppeneuuja pa uanpaeaf ueufo
cnuuo.
28
Ro1penu ua1epujanu
Kapfuku co npaeafa ua peuafa
Ckanoueuu kyfuu
Konekuuja op uafepujanu npeocfauafu op npefxopuufe akfueuocfu
Penuno
Kocfyuu sa urpane ua ynoru (ako e nofpeuo).
Knyunu npamana sa peqnexcuja na uaconu1e no pe1cxu npana
3a Rpexy 3apapu
Hacmaeuuk
Lfo cera
peuafa suaaf
sa pefckufe npaea?
Ha koj uauu npuuuunufe ua
pefckufe paea ce uanypyeauu
eo yunuuuafa unu yunuuuafa
saepuuua?
Kako pa ce
npeeseue uuuuujafuea
uapeop op yunuufefo;
ufo uayuja yeuuuufe
kopucuo sa eo upuuua?
Cufe pefcku npaea
ce npefcfaeyeaaf
u puckyfupaaf.
Cekoj yeuuk co yueane ro
kopucfu npaeofo
pa cospaea concfeeu yuefuuku
uspas. Ha oeoj uauu uu ce
sroneuyea cauopoeepafa ua
yeuuuufe u uayyeaaf noeeke
sa cee u ocfauafufe.
Yeuuuufe yaf
pa pouecyeaaf opnyku
u pa ru apryueufupaaf
peueuujafa ufo
ru pouene.
Yveuuuu
Lfo uayue
sa pefckufe npaea?
Kako jac/uue ru poueeae pefckufe
npaea ua ac?
Kakea uuuuujafuea
cyu cnocoeu
pa npeeseuau cera?
Fu npoyyeau
pefckufe npaea
eeke noponro
epeue. ouecyeau
opnyku cnopep
neuoeufe op
Koueeuuujafa sa
pefcku npaea, a foa
ke uoau pa ro
uanpaeau cauo
ako uue npaeunuo
cyu ru paspan.
osuae peka ue e
necuo pa ce
pasepe coppuua-
fa ua Koueeuuujafa
sa pefckufe npaea.
Rpekpacuo e pokonky yunuufefo
cfaue cpepuua eo koja ke uoaf pa
ce eupaf fonky yaeu pena.
Cera yueau pa cyu eo yunuufe.
Cera cufe neuoeu
op Koeeuuujafa
ce epuakeo eauu sa
ueue. Pasuucnyeae
okony foa eo kou
neuoeu uoau ocoeuo
pa npupouecau., u sa
foa kou neuoeu
ce ocoeuo eauu
sa pasnuuu ceuejcfea,
peruouu, seuju u ufo
uoau pa uanpaeau sa
pa uu nouoruau.
29
Tex na ax1unnoc1u1e
Ax1unnoc1 1 (no cen1eunpu)
Hacfaeuukof upfa ua fanafa epua npasua kyfuja, kapfuku co pefckufe npaea u pea
npepuefu, ua npuuep:
- -neuof 7 op Koueeuuujafa sa npaeafa ua peuafa eenu: cekoe pefe uua npaeo ua
concfeeuo uue co cauofo parane. o coopeefuafa kapfuka sa oea npaeo (kapfukufe
ce uaoraaf ua kpajof op npupauukof) uacfaeuukof nocfaeyea uekoj npepuef ufo ro
cuuonusupa oea npaeo (ua npuuep: uana ceeka kako cuuon ua kpufeeanefo,
popeupeucka fopfa ua koja e uanuuauo ueue uue u cn);
- -neu 28, npaeo ua opasoeauue - uonue, kuura u cn.
Rofoa uacfaeuukof uu ro ojacuyea ua yeuuuufe nnauof ua akfueuocfufe. Hu
coonufyea peka akfueuocfufe fpea pa saepuaf po 20 uoeuepu Meryuapopuuof peu
ua peuafa.
- oforau cekoj yeuuk fpea pa ja saepuu uspaofkafa ua kyfujafa, opuocuo pa ja
uanonuu co npepuefu kou ru cuuonusupaaf cufe npaea ua peuafa (no npuuepof
ua uacfaeuukof ojacuef ua noefokof ua npeafa akfueuocf).
- Cekoj yeuuk cau usupa u opnyyea kou npepuefu ke ru cfaeu eo kyfujafa.
- Ha noefok, cekoj yeuuk usupa kyfuja, a nofoa cauocfojuo ja ykpacyea,
pekopupa. Ha uea uopa pa cfou uuefo ua concfeeuukof.
- Cekoj yeuuk fpea pa ru ucee kapfukufe co npaeafa ua peuafa u pa ru cfaeu
eo ceojafa kyfuja. A nofoa ro sanouyea noeof ua orafcfeo.
- euafa cnoopuo ru uckayeaaf ceoufe upeu u npepnosu eo epcka co
pusajuupanefo ua kyfuufe.
- Ako e nofpeuo, uacfaeuukof fpea pa oesepu nenuno, ouku u efku.
Ax1unnoc1 2
Yeuuuufe uuaaf oepcka pa npouajpaf uafepujanu nofpeuu sa noprofoeka
(pekopauuja) ua ceoufe kyfuu. Meryceuo cu nouaraaf u ce uaeukuyeaaf pa ro
cnopenyeaaf paofuuof uafepujan. Yeuuuufe ucfo faka puckyfupaaf kape uoaf pa
npouajpaf coopeefuu npepuefu cuuonu sa cekoe pefcko npaeo op Koueeuuujafa.
Rpeky akfueuocfa uapeeua Poe ua orafcfeo yeuuuufe ke ru sanosuaaf u npaeunuo
ke ru pasepaf pefckufe npaea. Ha foj uauu fue ke yueaf pa opepaf u coopeefuu
npepuefu sa uue.
opeka yeuuuufe ce eo nofpara no npepuefufe, fue fpea pa copaofyeaaf, pa
pasueuyeaaf upeu, saepuuku pa pasroeapaaf sa npouajpeuufe npepuefu. Ce oekyea
pa ce cospape oppepeu eup ua uafnpeeap nouery uue sa foa koj ja uua uajyaeafa kyfuja
co uajopuruuanuu u kpeafueuu upeu. Bo fakoe cnyaj uacfaeuukof ueua nofpea
pononuufenuo pa ru cfuuynupa u uofueupa yeuuuufe.
Ax1unnoc1 3
Epua uepena npep euof ua peuafa (20 uoeuepu): yeuuuufe ru nokayeaaf
npepuefufe kou ru npouaune. Rofoa ru npeseufupaaf ceoufe upeu okony noepsyeanefo
ua npepuefufe co pefckufe npaea .
30
Yeuuuufe ojacuyeaaf soufo uspane fokuy fakoe npepuef sa uekoe op npaeafa.
Hacfaeuukof ue paea nuuo uucnene, ue ja npoueuyea, uufy nak ocypyea paofafa ua
yeuuuufe. Fu noufyea uueuufe upeu.Rop eopcfeo ua uacfaeuukof ce eopu puckycuja
okony uouocfufe oppeneuuefo pa oprauusupa usnoa sa ppyrufe peua op
yunuufefo.
Hacfaeuukof ru npauyea yeuuuufe panu uuaaf upea kako pa ce uanpaeu foa: Kako pa
ce ynofpeaf cfakneuufe kyfuu ako ru uua? anu pa ce nocfaeaf uanu fanu eo
yunuuuafa srpapa? anu pa ja npefeopaf yunuuuafa eo uysej ua pefckufe npaea ua
peuof - 20 uoeuepu? Moeu fpea ce npoeepu panu u ppyro oppeneuue ro uua ucfuof
nnau. a uanpaeaf nnau u oprauusauuja ua usnoafa? anu pa ro nokauaf pupekfopof,
yunuuuuof neparor, couuonor, ncuxonor, ppyru uacfaeuuuu, popufenu, fexuukuof
nepcouanof eo yunuufefo?anu fpea pa uua uekakoe eup ua ofeopane ua
usnoafa? anu fpeaaf noprofoeku, yeuuuufe pa uanuuaf necua no noeop oeaa
npuropa u cn.?
Ax1unnoc1 4
Meryuapopeu eu ua peuafa, 20 uoeuepu (unu uekoj peu npefxopuo).
euafa oprauusupaaf usnoa u ru uuqopuupaaf ppyrufe peua.
Hacfaeuukof fpea pa opnyu panu e nofpeuo pa oppu kpafko npepaeane sa
eauocfa ua peuof, ufo eoepuo u suaeno u ofeopane ua usnoafa.
31
Teua 5
Cauu ru coc1anynaue npanuna1a no nama1a yuunnuua
Rnan na ax1unnoc1u1e
Knyuu
npauana/coppuuu
Knyua sapaa Rofpeuu
uafepujanu
Akfueuocf 1 Kou npaea ru
nocepyea cekoja
nuuocf eo
yunuuuafa?
Paofa eo rpynu, peuafa
noprofeyeaaf cnucok ua
npaeuna ua uueuuof ac
A4 nucfoeu
xapfuja (no
epeu sa cekoja
rpyna)
Akfueuocf 2 3a koe npaeuno
eenuue peka e popo
npaeuno? 3oufo ce
nofpeuu npaeunafa?
euafa pasuucnyeaaf sa
npuuuunof ua pep u
npaeuna
okyueufu eo
kou nocfojaf
uuqopuauuu
sa suaenefo
ua npaeunafa
eo
peuokpafujafa;
A4 nucfoeu
xapfuja
Akfueuocf 3 anu eo uauefo
oppeneuue
uaeucfuua ce
noufyeaaf pefckufe
npaea?
Paofejku eo rpynu peuafa
usuaoraaf npaeuna eo
cornacuocf co pefckufe
npaea.
Rpupauuuu,
konupauu unu
uanuuauu op
yeuuuufe.
Akfueuocf 4 Cospaeane ua
npaeuna eo rpynu u
cornacyeane co
npaeunafa ua ac
Yeuuuufe ru
cnopepyeaaf ceoufe
pasuucnyeana u ce
oupyeaaf pa saseuaf
saepuuku cfae eo opuoc
ua npaeunafa.
32
Opasonnu uenu
Ako ru cnopepuue npaeunafa ua opuecyeane kou eaaf eo yunuuua co oeekoeufe
unu pefckufe npaea, ke yeupuue peka oeue npaeuna ce uuory no cfporu, upejku co
uue co curypuocf ce eocnocfaeyea pep u paofua afuocqepa eo oppeneuuefo.
-oeekoeufe u pefckufe npaea ue ce cauo ocuoea ua npaeuufe uopuu. Ako npaeunuo
ce pasepaf u npuueuaf fue cnyaf u kako uucfpyueufu, eopuu eo npouecof ua
rpapene epuakeocf u npaepa eo cekopueeuuof ueof. 3a yeuuuufe yunuufefo e
uuory eauo; sa uekou op uue pypu u ueufap ua uueuofo cekojpueeuo ueeene. Ho,
yunuufefo e uuory noeeke op foa: foa e epuucfeeuofo uecfo kape yeuuuufe
uoaf pa uayaf kako pa ce opuecyeaaf eo saepuuuafa. Yunuufefo nofouo
yunuuuafa, co ceojafa cfpykfypa u eopcfeo npefcfaeyea uano onufecfeo.
Toa ufo yeuuuufe ro uayune eo yunuuuafa, uesaeucuo konky e kopucuo unu ue,
co roneua eepojafuocf ce npeuecyea u uapeop op yunuufefo u yunuuuafa
saepuuua.
Rpaeafa u oepckufe ce uepaspeoueu. Cekorau kora ce sopyea sa npaeafa, ce
uucnu u ua oepckufe. Tue ce kako peuof u uokfa, kako nefofo u suuafa. Rpaeafa u
oepckufe saeucaf epuu op ppyru. -oeekoeufe u pefckufe npaea ue uoaf pa ce
pasepaf pokonky ue ce noufyea uerysaeucuocfa ua npaeafa u oepckufe.
Rpeky oeoj npoekf yeuuuufe ke npoyyeaaf uekonky neuoeu op Koueeuuujafa ua
npaeafa ua peuafa u foa: neuof 12 - npaeofo ua noufyeane ua uucnenefo ua
pefefo; neuof 13 -npaeofo ua cnoopa ua uspasyeane; neuof 28- npaeofo ua
opasoeauue u neuof 31- npaeofo ua cnoopuo epeue u pekpeauuja.
Knyunu npamana sa peqnexcuja na uaconu1e no pe1cxu npana
3a Rpexy 3apapu
Hacmaeuuk
Lfo cera peuafa
suaaf sa pefckufe
npaea?
Ha koj uauu ce poueyeaaf
pefckufe npaea eo
yunuuuafa u yunuuuafa
saepuuua?
Yene kako pa ce npeeseue
uuuuujafuea uapeop op
yunuufefo: Lfo uayuja
peuafa kopucuo sa uueuafa
upuuua?
Rpeky oeaa feua, peuafa
uenocpepuo posuaeaaf peka
ua cufe nyre uu ce nofpeuu
npaeuna sa pa uoaf pa
ueeaf saepuo;
Pasupaaf peka co nouou ua
pefckufe npaea ce cospaea
fakoe cucfeu ua npaeuna.
euafa suaaf kako ce
eocnocfaeyeaaf npa-euna eo
peuokpafcko onufefceo. Ke
yueaf pa yecfeyeaaf eo
peuo-kpafckufe npouecu ua
pouecyeane opnyku.
Yveuuuu
Lfo uayue sa
pefckufe npaea?
Kako ru poueeae pefckufe
npaea ua ac?
Kakea akuuja cyu cnocoeu
pa npeese-uau cera?
33
Cera suau peka
uuau npaeo pa
yecfeyeau eo
uspaofkafa ua
npaeuna kou ke ce
noufyeaaf eo
uauafa yunuuua.
Ceeceu cyu peka
paseojof ua
Koueeuuujafa ua
pefckufe npaea
uno cnueu
npouec.
euafa pasupaaf peka
npaeafa u oepckufe ce
uepaspeoueu. Ocosuaeaaf peka
npaeunafa u npaeafa ce
cospapeuu op cfpaua ua nyrefo
u sa nyrefo, peka ce ueunueu u
peka cekoj ouoj koj ce oepsan
peka ke ru noufyea, ue uy e
necuo pa ro uanpaeu foa.
Cera uoau pa uajpau
cnuuu npaeuna sa
coueof eo uoefo
ceuejcfeo, cnopfcku
knyoeu unu saepuo co
uoufe npujafenu. Tpe-a
pa ce nofpypuue ufo
noeeke nyre pa seuaf
yecfeo eo uspaofka ua
uekakeu npaeuna, uo u pa
ce noprofeeuu ua kounpo-
uuc (usuaorane ua
saepuuko peueuue).
Ro1penu ua1epujanu
Hceeuu cnuku op cnucauuja u eecuuuu
Houuu
Penuno
Cnucauuja
Pucfoeu xapfuja
Tex na ax1unnoc1u1e
Ax1unnoc1 1
Hacfaeuukof uu ru ojacuyea uenufe ua oeoj npoekf.
Rofoa eopu pasroeop co yeuuuufe sa npaeafa u ponuocfufe co uen pa ru yfeppu
uueuufe npefxopuu suaena op oeaa onacf.
Akfueuocfufe ce peanusupaaf cnopep cnepuuee ekopu:
1. Yeuuuufe ce penaf eo fpu, uecf unu peeef rpynu eo saeucuocf op roneuuuafa
ua oppeneuuefo (sa qopuupane ua rpynufe uacfaeuukof fpea pa ynofpeu uekoja
fexuuka: kapfuku, poene u cn)
1
.Roenuo e pa ueua noeeke op nef yeuuuu eo rpyna.
2. Cekoja rpyna uasuayea useecfyea yeuuk koj ke coonufyea ufo cpaofuna
rpynafa. Mouue e eauo uacfaeuukof pa opue euuuauue kako yeuuuufe ru usupaaf
useecfyeaufe ua rpynufe.
3. Cekoja rpyna pouea nucf xapfuja, eepfukanuo nopeneu ua fpu epuakeu pena.
Hacfaeuukof uu nocfaeyea ua yeuuuufe sapaa, pa oproeopaf ua npauanefo: Lfo ce
noppasupa kora eenuue-yeuukof uua npaeo? (kako ce opuecyea, no ufo ce
npenosuaea).
4. Cekoja op rpynufe ua npeafa fpefuua op nucfof ru sanuuyea oproeopufe ua
npauanefo (eknyyeajku ro u oproeopof ua uacfaeuukof) no pojeu pepocnep.
Hacfaeuukof apa op yeuuuufe pa ja oueuaf ceojafa paofa; konky cekoj op uue
nouoruan ua rpynafa eo peuaeanefo ua sapaafa. Lfo uanpaeune ocfauafufe eo
rpynafa, konky fue nouoruane eo paofafa ua rpynafa? Ha oeoj uauu, cnoufauo
yeuuuufe cfekuyeaaf eeufuuu sa cauooueuyeane.
1
Fpojor na xaprnuxnre rpea a ne enaxon co pojor na yuennnnre no napanenxara. Ha nnn ce nacnnxann
nexonxy rnna na npemern no sanncnocr o pojor na rpynnre xon nacrannnxor caxa a rn ]opmnpa co
yuennnnre.Ha npnmep: sa a noenn 30 yuennnn no 5 rpynn, na nacrannnxor my ce norpenn no mecr xaprnuxn o
cexoj rnn na npemern (anon, conne,nner, onax, xnnra).Yuennnnre rn nsnnexynaar xaprnuxnre n cnre onne xon
nsnnexne xaprnuxn co ncr npemer na nnn, counnynaar paorna rpyna.
34
5. Pucfoeufe co oproeopufe, no npuuuunof ua epfeneuka ce pasueuyeaaf uery
rpynufe (rpynafa A ro paea ceojof nucf co oproeopu ua rpynafa E, rpynafa E ro paea
ceojof nucf co oproeopu ua rpynafa B, B ua A).
6. Cekoja rpyna fpea pa ru seue eo npepeup oproeopufe ua npefxopuafa rpyna.
Mouu oproeopu: Yeuukof fpea pa opu ua yunuufe.... ru coeefyea ppyrapufe pa ue
eraafop acoeu....ce opuecyea kynfypuo...caka u ppyrufe pa uy ce opakaaf
kynfypuo;... apa op ppyrapufe pa ro cnyuaaf kora sopyea,.... ru cnyua ppyrapufe fue
kora sopyeaaf....cekorau fpona ua epafa npep pa enese...ce nyfu kora uajka uy ueua
pa fponue npep pa enese eo ueroeafa coa.
Bo cpepuafa fpefuua op nucfof, yeuuuufe poueaaf sapaa pa ru sanuuaf u
oproeopuocfufe kou npousneryeaaf op npaeafa. (Pepuuof poj ua oproeopufe sa
npaeama fpea upe ucf co pepuuof poj ua oproeopufe sa oaoeopuocmume kou
npousneryeaaf op fue npaea)
7. Ha kpajof op oeaa u npep noefokof ua cnepuafa akfueuocf, uacfaeuukof ru coupa
nucfoeufe u npoeepyea kako yeuuuufe oproeopune ua sapaafa.
Ax1unnoc1 2
Hacfaeuukof ru oxpapyea yeuuuufe pa puckyfupaaf sa ocuoeuufe npauana kou ce
opuecyeaaf ua npaeunafa:
- Lfo ue eosueuupyea eo epcka co npaeunafa?
- 3oufo cyu sapoeoneu kora uua npaeuna?
- Koj ru nocfaeyea npaeunafa?
- Koj opnyyea kou npaeuna ke ce noufyeaaf?
Cnepuuof fekcf uoe pa uu nouorue ua yeuuuufe pa uajpaf oproeopu sa npeufe pee
npauana.
35
Mafepujanu: Paofuu nucfoeu sa eauocfa ua pucuunnuuafa u pepof eo
peuokpafujafa
1. Pepof e ueonxopeu uacekape. Fpyna koja ue noufyea pep u npaeuna ue
uoe pa upe peuokpafcka.
2. Mopa pa nocfojaf orpauuyeana. Rpaeunafa uoe pa upaf norpeuuu unu
uecoopeefuu. Ho, ce popeka ue ce saueuaf co ppyru, uopaaf pa ce noufyeaaf.
Tue ce npoueunueu.
3. Op cauuof noefok, peuafa fpea pa yecfeyeaaf eo cospaeanefo u
npuueuyeanefo ua npaeunafa. Cauo ua oeoj uauu fue ke uoaf pa ce
upeufuqukyeaaf co npaeunafa.
4. Yunuuuafa saepuuua ue uoe pa qyukuuouupa pokonky ue nocfou pep u
esaeuuo noufyeane. Rouekorau e feuko pa ce oesepu fakea afuocqepa.
5. 3aepuukuof pyx uopa pa ce saueuu co uafnpeeapyeakuof pyx.
6. Rpujafenckafa afuocqepa e op cyufuucko suaene.
7. Couujanuufe eeufuuu ua uacfaeuukof uuaaf ocuoeuo suaene sa
peuokpafcko eopcfeo, paseueane ua yecfeo sa npunapuocf eo rpynafa,
eocnocfaeyeane ua kouyuukauuja ufu.
8. Fpynuafa kouyuukauuja e oppnuea cauo eo peuokpafcku eopeuuof ac.
9. Yeuuuufe, u uauku u eucku fpea pa ce oxpapyeaaf nocfojauo pa
ucfpayeaaf ueufo uoeo u pa yaf op rpeukufe.
10. Bo cornacuocf co nponuuauufe
rpauuuu uopa pa nocfou u oppepeua cnoopa. Cauo ua oeoj uauu e uouo pa
ce paseue uupueupyanua oproeopuocf.
11. ucuunnuuafa u pepof ke ce
npuueuyeaaf u noufyeaaf cauo ako uu oeosuoyeaaf ua noepuuuufe pa ce
uspasaf u ako u nouaraaf ua rpynafa pa eocnocfaeu sapoeonufeneu opuoc u
paofuu ycnoeu.
Fpynama eo xoja ne ce nouumyeaam
peom u npaeunama ne e
emoxpamcxa
Yeuuuufe npoponyeaaf pa paofaf eo ucfufe rpynu kako eo npefxopuafa
akfueuocf.
7. Ro npoeepkafa, uacfaeuukof uu ru epaka nucfoeufe ua rpynufe. Oeoj naf
paofuufe rpynu uuaaf sapaa pa npepnoaf (uajuuory) no 5 npaeuna kou cuefaaf
peka fpea noponropouo pa ce noufyeaaf eo napanenkafa. Hacfaeuukof ru paea
cnepuuee uucfpykuuu:
o Rpaeunafa ufo ke ru npepnoufe fpea pa coppaf nosufueua nopaka ua
npuuep: a npaeuu ueufo e nopopo ofkonky pa ue npaeuu uuufo.
o Rpaeunafa fpea pa upaf jacuu u koukpefuu u pa ro onuuyeaaf oekyeauofo
opuecyeane, ua npuuep:
npano e - pa upeu cnyuuaf
opronopnoc1 e - pa ro cnyuaue ouoj ufo sopyea
npanuno e - pa cue fueku popeka ppyrufe sopyeaaf.
8. Pucfoeufe sa oproeopu u no fpef naf kpyaf nouery rpynufe (ua uauu
npukaau ua noefokof ua akfueuocfa). Rpepnoeuufe npaeuna rpynufe ru
sanuuyeaaf co noroneuu ykeu eo fpefafa fpefuua op nucfof xapfujafa. Oeaa
36
fpefuua op nucfof fpea pa ja uceaf co uouuu u pa ja sakaaf ua sup.
Hseecfyeaufe ru opasnoyeaaf npepnosufe ua rpynufe.
9. Fnacane sa npaeunafa. Cekoj yeuuk uua npaeo pa pape 4 rnaca. Moe pa
pape no epeu rnac ua efupufe npaeuna kou cuefa peka ce uajeauu sa
oppeneuuefo unu cufe efupu rnaca pa ru pape cauo ua epuo npaeuno. Rpaeunafa
co uajroneu poj ua rnacoeu ke upaf npuueuyeauu eo oppeneuuefo. Moaf pa
upaf uanuuauu eo noceeu pokyueuf, nofnuuau op cekoj yeuuk.
10. Oueuka sa koonepafueuofo yene. Hacfaeuukof ru npauyea yeuuuufe panu
ce sapoeonuu op paofafa eo rpynafa... ufo sa uue uno uajkopucuo, a ufo ue?
Konky ce auraupan cekoj yeuuk eo paofafa ua rpynafa? a nocoaf uekoe
ppyrape koe uajeeke paofeno eo rpynafa? Lfo uanpaeun foj?
Hacfaeuukof fpea pa ru yepu yeuuuufe peka e uuory eauo pa ru noufyeaaf
npaeunafa, ocoeuo safoa ufo fue cauufe yecfeyeane eo uueuofo cocfaeyeane. Ho,
ue fpea pa ru sacpauyea pokonky uekoj op uue npekpuu uekoe npaeuno.
Ax1unnoc1 3
Boeep: uacfaeuukof ru nofcefyea yeuuuufe ua pefckufe npaea. 3a noeekefo peua oea
e noefopyeane. Fu npauyea:
- 3oufo ce cospapeuu pefckufe npaea?
- Kako ce noepsauu co oeekoeufe npaea? 3oufo ce nofpeuu pefcku npaea kora
eeke nocfojaf oeekoeu npaea?
3a oeaa akfueuocf uacfaeuukof usupa yufe uekonky pefcku npaea.Ha npuuep:
-neu 12, npaeo ua concfeeuo uucnene u uufepecu;
-neu 13, npaeo ua cnoopa ua uspasyeane;
-neu 28, npaeo ua opasoeauue;
-neu 31, npaeo ua cnoopuo epeue u opuop.
Yeuuuufe noenekyeaaf (ua qnunapf xapfuja) pee ueepuakeo uupoku eepfukanuu
nuuuu (konouu). Hsupaaf 4 npaeuna (op ouue kou cauu ru cocfaeune) u ru euecyeaaf
eo neeafa (nofecuafa) konoua ua nucfof.
Bo pecuafa (nouupokafa), ru sanuuyeaaf ouue npaea u oepcku kou cuefaaf peka
npupouene sa cospaeanefo ua oeue npaeuna. Ha npuuep: Ako uojof cocep, npujafen
unu ppyrap feppu peka uua npaeo ua cnoopuo epeue u opuop, forau kou oepcku u
saponeuuja npousneryeaaf op oea npaeo sa ppyrufe? Kako yunuufefo ro oesepyea
npaeofo ua opasoeauuefo cnopep -neuof 28? Kako jac, kako neu ua napanenkafa,
uoau pa npupouecau sa ycnexof ua oea npaeuno?
37
Paofeu nucf sa yeuuuufe
-neuoeu ua rpynafa (uuuna):
Rpaea Rpaeuna / saponeuuja
-neu 12
Rpaeo ua uspasyeane ua concfeeuufe
nornepu u uufepecu
Ha ufo ce opuecyea?
-neu 13
Rpaeo ua cnoopa ua
uspasyeane
Ha ufo ce opuecyea?
-neu 28
Rpaeo ua opasoeauue
Ha ufo ce opuecyea?
-neu 31
Rpaeo ua cnoopuo epeue
u opuop
Ha ufo ce opuecyea?
Ax1unnoc1 4
Hseecfyeaufe ua rpynufe ru npeseufupaaf pesynfafufe op rpynuafa paofa.
Roenuo e yeuuuufe pa ja epepuyeaaf ceojafa paofa: pa ce ocepuaf ua cnepuuee
acnekfu:
- Kako u npucfanueue ua sapaafa? (pa ja oueuaf paofafa eo rpyna,
pouecyeanefo ua saepukufe opnyku);
- Lfo eue eauo sa uac? (Kpufepuyu u epepuocfu);
- Lfo fpea pa uanpaeuue sa pa upeue curypuu peka oeue npaeuna ke ce
noufyeaaf?
Yeuuuufe ru npuqakaaf npaeunafa kou ru uspaofune cauu. Epua rpyna yeuuuu
pouea sapaa pa noprofeu pokyueuf koj ke ru coppu fue npaeuna. Cufe yeuuuu u
uacfaeuukof ro nofnuuyeaaf pokyueufof. Rpaeunafa ke eaaf ce po ouoj uoueuf
popeka ue ce noprofeu uoe pokyueuf. okyueufof fpea pa ce npeseufupa ua
Meryuapopuuof peu ua peuafa kako npuuep sa enapeene ua peuokpafujafa eo
napanenkafa.
38
Teua 6
e1cxu1e npana: yue1nuuxo peno!
Rnau ua akfueuocfufe
Knyuu npauana/
coppuuu
Knyua sapaa Mafepujanu
Akfueuocf 1 Lfo e yuefuuu
npoekf? Kako pa ru
npefcfaeau pefckufe
npaea op yuefuuku
acnekf?
Yeuuuufe opnyyeaaf
koj neu op
Koueeuuujafa sa
npaeafa ua peuafa ke
ro npefcfaeaf kako
yuefuuko
peno, u ru paseueaaf
ceoufe npeuuu upeu.
Hekonky
cnucauuja;
kapfuku co
npaeafa ua
peuafa
Akfueuocf 2-4 Kako uoaf yeuuuufe
u uacfaeuuuufe pa
copaofyeaaf epuu co
ppyru? Kou paofuuuu
ce aeuu, a kou psu?
Yeuuuufe uspaofyeaaf
epeu unu noeeke
yuefuuku npoekfu.
Yaf pa npuqakaaf
nouou u kako pa
nouoruaf ua ppyrufe.
Xapfuja,
ouku,
nenuno,
cnucauuja
ufu.
Opasonnu uenu
efckufe u oeekoeufe npaea uuory
ecfo ce noepsyeaaf co cnoeuu
nonufuku, onufecfeeuu u nuuu
nponeuu.
3a peanusauuja ua oeoj npoekf
nofpeuo e yeuuuufe pa ce uaepafaf
ua npefxopuufe cosuauuja cfekuafu eo
koufekcf ua pefckufe u oeekoeufe
npaea. Oeoj naf yeuuuufe (yuefuuuu)
poueaaf sapaa pa ja ojacuaf u
uspasaf coppuuafa ua koukpefeu neu
op Koueeuuujafa sa pefckufe npaea,
unu pen op neu npeky unycfpauuu. Ha
oeoj uauu, ke ce cospapaf yaeu
kapfuku sa pefckufe npaea, kaneupapu,
kafanosu, pouypu na pypu u qunuoeu.
Foeopua unu nuuaua qopua ua
uspasyeane e poseoneua cauo pokonky
e uenocuo pasupnuea.
Rpeky oeoj yuefuuku npoekf, cufe yeuuuu kou eeke uspaofuja ckanoueuu kyfuu, ke
uoaf pa ru npopnaoaf ceoufe suaena sa pefckufe npaea. Muory e eauo peuafa
noefopuo pa npoyyeaaf feuu sa kou ufo eeke uuaaf uuqopuauuu op ppyru useopu.
39
Bakeufe suaena ce nofpajuu u nokeanufefuu upejku ce cfekuafu co nouou ua
kpeafueuu u uuferpanuu npucfanu.
Rpenopaka: uacfaeuukof fpea uaepeue pa ru ucnnauupa akfueuocfufe, sa pa uoaf
cnukufe pa upaf npukaauu ua usnoafa ua Meryuapopuuof peu ua peuafa, ua 20
uoeuepu, eo yunuufefo, rpapckofo copauue unu ppyra srpapa op jaeeu kapakfep.
Uenfa e yeuuuufe pa ja peanusupaaf oeaa sapaa co ueonxopuafa rpua u
kpeafueuocf.
Knyunu npamana sa peqnexcuja na uaconu1e no pe1cxu npana
3a Rpexy 3apapu
Hacmaeuuk
Lfo suaaf cera
yeuuuufe sa
pefckufe npaea?
Ha koj uauu npuuuunufe ua
pefckufe npaea ce uanypyeaaf
ua ac u eo yunuuuafa
saepuuua?
Yene kako pa ce
npeeseue
uuuuujafuea uapeop
op yunuufefo: Lfo
uayuja yeuuuufe
sa eo upuuua?
Yeuuuufe cqakaaf peka fue ua
acoeufe no yuefuocf
paseueueaaf opuruuanuu upeu ua
uspasyeane, ufo e uuory eauo
sa uue.
Ha ceojcfeeu uauu fue ru
npefcfaeyeaaf pefckufe npaea
(uu paeaaf yuefuuko suaene).
Yeuuuufe ce
euouuouanuo
ocnocoeuu sa
pasupane u
ocypyeane ua cekoe
npekpuyeane ua
npaeafa ua peuafa.
Oea ro nocfuruane
npeky nuuuof
npucfan kou
yenefo u
pasupanefo ua
pefckufe npaea.
Yveuuuu
Lfo uayue sa
pefckufe npaea?
Kako ru poueeae pefckufe npaea
ua ac?
Kakoe eup ua
uuuuujafuea cyu
cnocoeu pa
npeeseuau cera?
3aepuo co uou-fe
ppyrapu- ye-
uuuu uufeusue-uo
ru npoyyeae
pefckufe npaea.
Rocfaeue uuory
npauana u suau
peka ue fpea pa
ce rpuau ako
ceyufe ue cyu ru
paspan eo ue-
nocf. Ke npopon-
au pa yau.
Oeoj npoekf npupouece
yunuufefo pa ro poueyeau
kako ceoj efop pou; yecfeyeae
npu pekopupanefo; uoau pa ja
uspasau ceojafa uupueupyanuocf,
a ppyrufe ue rnepaaf kako
uupueupya.
Cfauae ceeceu sa
uoufe yuefuuku
cnocouocfu;cera
cyu nocuen u
noycneueu eo
paofafa. Tue ce
pen op uojafa
nuuocf, u noue-
korau uu oeosuo-
yeaaf pa ce
uspasau uuory
nopopo opkonky co
sopoeu u fekcf.
40
Ro1penu ua1epujanu
Tekcfoeu sa npaeafa ua peuafa
Tex na ax1unnoc1u1e
Ax1unnoc1 1
Hacfaeuukof no pefanuo ro npefcfaeyea uoeuof npoekf.
3a yeuuuufe e eauo pa ro pasepaf ocuoeuuof npuuuun ua paofa eo oeoj npoekf,
pa ro noufyeaaf epeueuckuof pacnopep ua akfueuocfufe u pa uuaaf npefcfaea kako
usrnepa epua yuefuuka usnoa sa npaeafa ua peuafa.
3afoa, uacfaeuukof ue cauo ufo fpea pa uu nocoyea npuuepu, fyky uopa u pa
peuoucfpupa pasnuuu cfunoeu u nocfanku npeky kou yeuuuufe ke uoaf
uupueupyanuo yuefuuku pa ce uspasyeaaf.
Hacfaeuukof fpea pa opnyu panu uua nofpea op copaofka co uacfaeuukof no
yuefuocf unu yuefuuk op nokanuafa cpepuua u panu uua uouocfu sa foa. Bakea
uuuuujafuea uoaf pa npeeseuaf u yeuuuufe.
Ro kpafkuof eoeep eo koj uacfaeuukof uu ru ojacuyea ua yeuuuufe uenufe,
akfueuocfufe u coppuuafa ua npoekfof, uacfaeuukof ru penu yeuuuufe eo nouanu
rpynu kou uuaaf sapaa pa uanpaeaf nnau ua npoekfof.
Fpynufe fpea pa yfeppaf:
kou uafepujanu uu ce nofpeuu;
- kakoe npuop sa oene ke ynofpeyeaaf;
- nofpeafa op nououuu anafku;
- epeueucku pacnopep (puuauuka) ua akfueuocfufe;
- roneuuuafa ua cnukafa, pa noprofeaf yuefuuku kouuenf;
- kora pa ja nnauupaaf u oprauusupaaf usnoafa.
Fpynufe ru uckayeaaf ceoufe upeu.
Ha kpajof ua oeaa akfueuocf, yeuuuufe poueaaf epuo op npaeafa ua peuafa koe
cornacuo uenufe ua npoekfof, fpea pa ro npefcfaeaf ua yuefuuku uauu. Eupejku
npaeafa ua peuafa eo Koueeuuujafa ce noeeke op pojof ua yeuuuufe eo
napanenkafa, uacfaeuukof fpea pa opnyu ua koj uauu ke ru popenyea sapaufe ua
yeuuuufe. Tpea pa pasuucnu ufo e uajpopo:
- panu pa uu pape uouocf ua yeuuuufe cauu pa usepaf epuo pefcko npaeo ua koe
ke paofaf eo fekof ua npoekfof,
- panu ua yeuuuufe kou ce noeeufu u nopsu eo paofafa pa uu ce pape sapaa pa
unycfpupaaf noeeke pefcku npaea op Koueeuuujafa,
- cauo sauufepecupauufe peua pa unycfpupaaf noeeke npaea unu
- napanenkafa pa copaofyea co ppyra napanenka u ua foj uauu cufe npaea ke upaf
onqafeuu co npoekfof.
Rapanenkafa copaofyea co ppyr knac.
Cekoj yeuuk pouea konuja op cufe npaea.
Ha peuafa uu ce sapaea cnepuaea pouauua sapaa, koja fpea pa upe uspaofeua
sa cnepuafa uepena:
41
- npoufaj u auanusupaj ro npaeofo koe ufo cu ro uaupfan/koe fu uno popeneuo
fee.
- Rpoaj pa paseueu upeja kako foa npaeo uoe pa ce npefcfaeu eo yuefuuka
cuucna.
- Coepu npuuepu op cnucauuja, eecuuuu u kuuru kou nokayeaaf pasnuuu
unycfpupauu npuuepu.
- Oesepu ru uafepujanufe kou ufo ke fu fpeaaf u pouecu ru ua yunuufe.
Ax1unnoc1 2
Yeuuuufe ru uckayeaaf u koueufupaaf ceoufe upeu. Bauo e yeuuuufe pa ru
pasepaf uueuufe npaea sa pa uoaf pa papaf npuuepu kako fue npaea ce
ocfeapyeaaf. Hacfaeuukof fpea pa uucucfupa yeuuuufe cauu pa ru ojacuaf
npaeafa u uauuufe ua uueua unycfpauuja.
Hacfaeuukof fpea pa pape cauo uekonky koueufapu ua upeufe ua yeuuuufe.
Yeuuuufe fpea pa ru npeseufupaaf ceoufe upeu ue cauo co sopoeu. Mofueupaku e
sa yeuuuufe, ua npuuep, ako uanpaeaf nocfepu fue pa upaf sakaeuu eo
yunuuuafa. Oeue npeseufauuu ue cueaf pa upaf spopeeuu.
Ax1unnoc1 2- 4
Yeuuuufe uoaf pa uckopucfaf nonoeuua op epeuefo sa efopafa uacfaeua epuuuua
u cnepuufe pee, sa saepuyeane ua oeoj npoekf. Hckycfeofo nokaano peka peuafa ce
noeeke uofueupauu pokonky ue paofaf usonupauu epuu op ppyru. Hacfaeuukof fpea
pa ru oxpapu pa ue ce sapoeonyeaaf co npeafa upeja.
Hacfaeuukof uoe pa ro nopppu knacof co npaeene konekuuja op yuefuuku
nocfepu, unycfpupauu peknauu, pujarpauu ufu. uceeuu op eecuuuu u cnucauuja.
euafa nak, uoaf pa pouecaf kuuru u ucfo faka cnucauuja op uueuufe pouoeu. Oeaa
konekuuja ue uopa pa upe noepsaua co feuafa ufo ce opaofyea.
Heonxopuo e pa uacfaue puckycuja npep yeuuuufe pa nouaf co usepuyeane ua
uueuafa sapaa:
- Kako jac ro pasupau koukpefuofo npaeo?
- Kou ou u uy oproeapane?
- Ha ufo ue acouupa oea npaeo?
Hekou coeefu:
- Ako ce nnauupa usnoa eo yunuufefo unu eo ppyra jaeua ycfauoea,
yeuuuufe fpea pa ce cornacaf okony roneuuuafa ua xapfujafa u cfunof ua ykeufe.
- oseonefe uu ua yeuuuufe pa cu nouaraaf epuu ua ppyru. Bo eakoe cnyaj
poseonefe popafuo paofuo epeue unu sapapefe uu pouauua paofa.
- He ce peoyuefe panu pa uasuaufe popafuu sapau sa noceuo faneufupauufe
yeuuuu. Moefe pa nokauufe yuefuuk op nokanuafa cpepuua sa pa uy papafe ua
eauuof knac uucnupauuja u nopppuka.
- Pasuucnefe euuuafenuo panu cakafe pa oprauusupafe uafnpeeap u uarpapu sa
ocoeuo popo uspaofeuufe sapau. Eu npepnoune nu pa nokauufe nokaneu eecuuk
pa uanuue useeuafaj co qoforpaquja.
42
Teua 7
anu 1oa m1o ro caxau e ce m1o uu 1pea?
Rnau ua akfueuocfufe
Knyuu npauana/
coppuuu
Knyua sapaa Rofpeuu uafepujanu
Akfueuocf 1 Kou ce uoufe
enu?
Yeuuuufe cfauyeaaf
ceecuu sa ceoufe
enu co foa ufo cu ru
ojacuyeaaf epuu ua
ppyru.
Cnuku sa qopuu-pane
ua napoeu
ua yeuuuu
Akfueuocf 2 Lfo uu fpea ua
nyrefo?
Lfo e yaeo pa
uuaaf fue ?
Yeuuuufe yueaf
pa ru pasnukyeaaf
ceoufe enu u
nofpeu,
ocuoeuufe
nofpeu op ouue
sa nuuo sapoeoncfeo.
3a pouauua sapaa
yeuuuufe fpea pa
oesepaf:
-cfapu cnucauuja;
-uouuu sa cekoj
neu op rpynafa;
-nenuno;
-npasuu nucfoeu,
xapfuja;
-roneu uckopucfeu
nnuk;
-nape neufa,
npunuuo 4 u ponro
- 10 ufunanku
Akfueuocf 3 Lfo ce enu?
Lfo ce nofpeu?
Bopeuu op uekoj
kpufepuyu, yeuuuu-
fe ce cornacyeaaf ua
10 uajeauu nofpeu
u enu.
Mafepujanu
oesepeuu op
yeuuuufe
Akfueuocf 4 anu npaeafa ua
peuafa ro uspasy-
eaaf oua ufo fue
ro cakaaf u oua
ufo uaeucfuua uu
fpea?
Yeuuuufe ru cnopepy-
eaaf ceoufe upeu co
pefckufe npaea u
npaeaf npeseufauuja
ua nocfepu ua
Meryuapopuuof peu ua
peuafa.
Konuja op
Koueeuuujafa sa
pefckufe npaea
sa cekoja rpyna;
roneu qopuaf
ua xapfuja.
43
Opasonnu uenu
Co uen pa ru pasepaf pefckufe u oeekoeufe npaea u ufo ecyuuocf npefcfaeyeaaf
fue, yeuuuufe uajnpeo fpea pa ru upeufuqukyeaaf ceoufe nofpeu u enu. Hako ce
peua, fue fpea pa cfauaf ceecuu sa foa ufo ru oekyea eo ueofof. Rpeo ufo fpea
pa uanpaeaf e cnoopuo pa pasuucnaf u pa ru uckaaf ceoufe enu u nofpeu,
uesaeucuo op foa konky ce fue uepeanuu u ueeosuouu.
Bfopo, fpea pa cqafaf koja e pasnukafa nouery enufe u peanuufe nofpeu eo
ueofof. Rpu foa, fue eo roneua uepa ke ce pakoeopaf cnopep uekou npaea op
Koueeuuujafa sa npaeafa ua peuafa. Bo cekoj op ekopufe uuory e eauo uacfaeuukof
pa cfuuynupa u pa ja eopu cekoja puckycuja. Moeu ua uoueufu ke upe npuuypeu pa
uu ru uauefue ua yeuuuufe ceoufe uopuu u epepuocfu, uo ce co uen yeuuuufe pa
pouecyeaaf ucnpaeuu opnyku.
Knyunu npamana sa peqnexcuja na uaconu1e no pe1cxu npana
3a Rpexy 3apapu
Hacmaeuuk
Lfo cera yeuu
uufe suaaf sa
pefckufe npaea
Ha koj uauu ce uanypyeaaf
npuuuunufe ua pefckufe npaea eo
napanenkafa u yunuuuafa saepuuua?
Cfekuyeaaf cnocouocfu
kako pa npeseuaaf uuu-
uujafuea uapeop op
yunuufefo:Lfo uayuja
peuafa sa eo upuuua?
Oeaa feua uu uypu uouocf ua
yeuuuufe pa ru uspasaf ceoufe enu
u nofpeu. osuaeaaf peka uue uekoj
uaeucfuua ru cnyua u pasupa.
euafa fpea pa cqafaf
peka cekoj-pueeuo ke ce
cooyeaaf co eauu
ueofuu npauana;
cornepyeaaf peka cufe
nyre ue yue-af pa ce
cnpaeaf co nponeuufe
ua nopepuakoe uauu.
Yveuuuu
Lfo uayue
sa npaeafa
ua peuafa?
Kako ru poueeae pefckufe
npaea eo napanenkafa?
Kakoe eup ua uuuuujafuea
cyu cnoco-eu pa
npeeseuau cera?
Hayue peka
pefckufe npa-
ea ce opue-
cyeaaf ua ua-
uufe uajea-
uu nofpeu:
akfueuo yec-
feo, paseoj,
sppae ueof u
saufufa u ce
uuory noepsa-
uu co uojof
cekojpueeeu
ueof.
Ke uoau pa ru uspasau ceoufe enu
cauo ako uu eepyeau ua uacfaeuukof u
ua uoufe coyeuuuu.
Ke ce oupau pa
euuuaeau noeeke ua
pasnukafa uery enufe u
nofpe-ufe. Heua pa ru
kpujau uoufe en-u u
couuufa; ke ce oupau pa
ru ocfeapau es pa ru
sarposau nofpeufe ua
ppyrufe nyre.
44
Ro1penu ua1epujanu
- Kapfuku co pefckufe npaea;
- uekonky cfapu cnucauuja co uuory cnuku, ua npuuep op unapu nyre unu uopa;
- Rap uouuu sa cekoj neu op rpynafa;
- Penuno;
- Hekonky npasuu nucfoeu xapfuja;
- roneu, eeke ynofpeeu nnuk;
- Jae(epeka), npunuuo 4u ponro;
- 10 ufunanku
Tex na ax1unnoc1u1e
Ax1unnoc1 1
Hacfaeuukof uu nokayea ua yeuuuufe
uekonky cnuku: yae aefououn, penoeu
op oneka unu npueneuu uecfa sa
nefyeane. Cnukufe ru npecekyea ua
efupu pena; penoeufe op cnukufe ru
usueuyea. Yeuuuufe fpea pa
useneaf no epeu pen. Hueua sapaa e
noefopuo pa ru cocfaeaf penoeufe ua
cnukufe, uo npep foa fue fpea
ueryceuo pa ru cnopepaf penoeufe op
cnukufe (pa yfeppaf koj yeuuk koj pen
ro nocepyea). Yeuuuufe kou ke ru
cocfaeaaf penoeufe ua cnukufe
cfauyeaaf neuoeu ua paofua rpyna.
Epojof ua uceeuufe penoeu op
cnukufe fpea pa upe epuakoe co
pojof ua yeuuuufe eo rpynufe.
Hekonky upeu sa pa ce uofueupaaf paofuufe rpynu:
Fpynufe usupaaf useecfyeau u ueuaepu. Yeuuuufe - useecfyeau ke ru
npeseufupaaf pesynfafufe op rpynuafa paofa npep ppyrufe yeuuuu u npep
uacfaeuukof. Tue ce oproeopuu pa ro npeuecaf saepuukofo uucnene, cfae ua
rpynafa, a ue concfeeuofo. Meuaepufe ua rpynufe ro oprauusupaaf paofuuof
npouec, ce rpuaf cufe neuoeu ua rpynafa akfueuo pa ce eknyaf eo paofafa.
Hacfaeuukof pasroeapa co yeuuuufe cnopep cnepuuee npauana:
Kou enu yeuuuufe uajuuory ru nouuaf? Kou enu uajuuory ru nocakyeane kora
une nouanu?
Lfo ru uanpaeuno ocoeuo cpekuu kora fue une okony cepuafa unu peceffafa
ropuua op ueofof? Lfo u ru uanpaeuno uajcpekuu peuec?
anu uoaf pa ru onpepenaf enufe ua eospacuufe?
Yeuuuufe op cekoja rpyna ja nenaf cnukafa (cocfaeeua op penoeufe) ua nucf xapfuja,
a nofoa cocfaeyeaaf nucfa ua enu kapakfepucfuuu sa uueuafa eospacf.
3aepuuku onpepenyeaaf uacnoe. Fpynufe ru npeseufupaaf pesynfafufe.
Muuu nocfepufe ce sakaeuyeaaf eo yunuuuafa.
Yeuuuufe poueaaf uoea sapaa sa cnepuafa uepena.
Cekoja rpyna fpea pa ru oesepu cnepuuee paofuu uafepujanu:
45
- uekonky cnucauuja, unycfpupauu peeuu co uuory cnuku (sa unapufe, uopafa);
- uouuu sa cekoj neu op rpynafa;
- nenuno;
- uekonky npasuu nucfoeu xapfuja;
- roneu, ynofpeeu nnuk;
- jae, epeka, npunuuo 4 u ponra;
- 10 ufunanku
Ax1unnoc1 2
Yeuuuufe npoponyeaaf co paofafa eo rpynu. Pasroeapaaf sa cnepuufe
npauana:Lfo u cakane pa uuaue? Lfo u uno yaeo pa uuaue? Lfo ufuo uu
fpea?
Yeuuuufe (eo napoeu) eo paukufe ua rpynufe ru pasrnepyeaaf cnucauujafa u ppyrufe
uafepujanu. Hueua sapaa e pa ru npouajpaf u uceaf cufe ouue cnuku kou
cuuonusupaaf ueuafepujanuu enu u nofpeu.
Cekoj nap fpea pa coepe npunuuo 10 cnuku, ufo suau peka ce poueaaf 20 cnuku
sa uueo ua rpyna. Cnukufe ru uyuepupaaf op 1 po 20.
Fpynafa npaeu paur nucfa ua cnukufe cnopep eauocfa, uuajku ja eo npepeup
pasnukafa nouery enufe u nofpeufe ua ocuoeuo uueo u noeucoko uoeo (nuuo
sapoeoncfeo). Cnucokof uoe pa usrnepa eaka:
Ax1unnoc1 3
Cekoja rpyna pouea sapaa pa usepe no 10 cnuku ua kou ce npefcfaeeuu uajeauu
(cnopep uueuo uucnene) enu.
Akfueuocfa ce peanusupa ua cnepuuof uauu: npepnoeuufe cnuku (enufe kou ru
uspasyeaaf) ru uyuepupaaf u ru nocfaeyeaaf ua fanafa. Cekoj neu ua rpynafa uoe
pa pape 10 opa; foj uua npaeo opoeufe pauuouepuo pa ru pacnpepenu ua cekoja
cnuka unu nak cufe 10 opa pa ru popenu ua epua cnuka(uua uouocf ua uekou cnuku
pa ce papaf u no 2 opa)..
Cekoj yeuuk eo paukufe ua rpynafa npaeu paur nucfa ua cnukufe u ua poueuufe
opoeu. Cnukufe co uajroneu poj opoeu ce ecyuuocf uajouuneuu ua rpynafa.
Fpynafa co nouou ua ufunankufe ru sakayea cnukufe ua jaefo u foa no cnepuuof
pepocnep:
- ua neeo op jaefo, cnukufe kou ru npefcfaeyeaaf uauufe ocuoeuu nofpeu
(nofpeu kou ue ce ueonxopuu sa pocfoeu ueof);
- ua pecuo, cnukufe ua kou ce npefcfaeeuu uauufe ocuoeuu nofpeu (es kou
uuepeu oeek ue u uoen pa oncfojyea).
Ocuoeuo uueo Puuo sapoeoncfeo
pou
popa xpaua
npujafenu
xurueua
cpeka
qypan
aefououn
uopa
46
Ax1unnoc1 4
Fpynufe npoponyeaaf co ceojafa paofa, a sa foa nofpeuu uu ce cnepuuee
uafepujanu:
- 10-fe uspauu cnuku;
- 10 nucfoeu xapfuja, A3 roneuuua;
- Rpuuepok op Koueeuuujafa sa npaeafa ua peuafa.
Tek ua akfueuocfa: uacfaeuukof apa op yeuuuufe pa ru npoufaaf pefckufe npaea
ua rnac (popo e foa pa ro npaeaf noeeke yeuuuu).
Rofoa uu sapaea sapaa: pa ru noepsaf pefckufe npaea co nofpeufe kou
npousneryeaaf op uue.
Akfueuocfa fpea pa saepuu co uspaofka ua 10 nocfepu cnopep nouypeuuof
ueuafckuof npukas nopony. Rocfanku: 3a uspaofka ua nocfepufe ce kopucfaf
roneuufe nucfoeu op xapfuja-A3 qopuaf. Ha neeafa cfpaua op nucfof yeuuuufe
(rpynufe) fpea pa ru sanenaf peceffe cnuku sa kou ce onpepenune eo akfueuocfa
p.3. Ha pecuafa, nouupokafa cfpaua op nucfof, yeuuuufe fpea pa ru uaeepaf
neuoeufe op Koueeuuujafa sa pefcku npaea kou coopeefcfeyeaaf ua nofpeufe
npefcfaeeuu npeky cnukufe (ua neeafa cfpaua op nucfof). Rofoa yeuuuufe (rpynufe)
fpea pa ja ojacuaf noepsauocfa nouery cnukufe, nofpeufe/enufe, u pefckufe
npaea.
Leuafcku npukas ua nocfep
Oepe nocfaeu ja feojafa cnuka Hnen 7 Hauefo uue u uauuouanuocf
Rpu parane, uuaue npaeo pa poueue uue,
uauuouanuocf u ako e uouo pa upeue
srpueuu op popufenufe unu op uekoj ppyr koj
uajpopo ke ro uanpaeu foa.
Hnen 8 3ayeyeane ua concfeeuuof
upeufufef
Huaue npaeo pa ro saufufuue u sayeaue
uauefo uue, uauuouanuocf u ceuejuu epcku.
Hnen 10 Ceuejuo oepuuyeane
Bo cnyaj kora eneryeaue unu uanyufaue
uekoja ppaea, sa pa upeue oepuuefu co
uauufe ceuejcfeo, ppaeufe uuaaf
oproeopuocf pa ro peuaf uauuof cnyaj pso u
ua xyuau uauu. Hcfo faka, ako uauufe
popufenu ueeaf eo ppyra ppaea, uue uuaue
npaeo ua nueu u pupekfeu koufakf co uue.
Yeuuuufe fpea pa opnyaf panu nocfepufe ke upaf usnoeuu eo yunuuuafa
srpapa no noeop Meryuapopuuof peu ua peuafa.
47
Teua 8
Cauu uspao1ynaue noc1ep!
Rnau ua akfueuocfufe
Knyuu npauana/
coppuuu
Knyua sapaa Rofpeuu
uafepujanu
Akfueuocf 1 Kako ru pasupaue
neuoeufe op
Koueeuuujafa sa
pefckufe npaea?
Yeuuuufe
usupaaf neuoeu
op Koueeuuujafa sa
nouafauouuo
npopnaoeuo
npoyyeane cnopep
kpufepu-yuufe kou
eaaf sa cnepuufe
pee feuu.
Rpuuepouu op
Koueeuuujafa sa
npaeafa ua peuafa.
Akfueuocf 2 anu cekoj yeuuk
ro pasupa
kpufepuyuof? Kako
uoe uacfaeuukof
pa pape nopppuka
es uauefnuea
uufepeeuuuja?
Yeuuuufe paofaf
cnopep puuauukafa
ua paofa eo uanu
rpynu. Fu auanu-
supaaf neuoeufe
op Koueeuuujafa,
pusajuupaaf
puarpauu.
Cnucauuja, xapfuja,
nenuno, uouuu
Akfueuocf 3 Lfo uayueue?
Konky eue
cnoeua uauafa
sapaa? Kako ja
uckopucfueue
uauafa cnoopa ua
uspasyeane?
Yeuuuufe cauu
enujaaf ua
npouecof ua paofa
u yene u
puckyfupaaf kako
pa ru npefcfaeaf
ceoufe uspaofku.
Hspaofeuu nocfepu
Opasonnu uenu
-oeekoeufe u pefckufe npaea ke ocfauaf
cauo sopoeu sanuuauu ua xapfuja
pokonky ue poujaf koukpefuo suaene
eo ueofof ua epua nuuocf.
3afoa, fue fpea pa ce npoyyeaaf ua
koukpefuu npuuepu; pa ce npuueuyeaaf
eo cekojpueeuuof ueof u pa ce
upeufuqukyeaaf cufyauuufe eo kou ce fue
npekpueuu. Ho, cauo npeuof ekop opseua
poeonuo epeue.
48
3a pa ru pasepaf yeuuuufe ceoufe npaea, ufo e uen ua oeaa akfueuocf, fue uopa
uue pa ru npakfukyeaaf.
Ha noefok uacfaeuukof fpea pa uu uanoueue ua yeuuuufe peka yeuuuufe
aponecueufu nouekorau ce nyfaf kora ke ce cnoueuaf pefckufe npaea. Tue
epuocfaeuo ue cakaaf pa upaf uapekyeauu peua. Cenak, npaeafa ua peuafa eaaf u
sa uue, apeu ce popeka ue uanonuaf 18 ropuuu. Aponecueufufe fpea pa cqafaf
peka npaeafa ua peuafa ce uucfpyueuf koj uu nouara eo cnyau kora uu e uaueceua
uenpaepa, opuocuo uucfpyueuf kako pa ce pojpe po npaepafa. Hcfo faka, uen ua
npoekfof e yeuuuufe pa oprauusupaaf usnoa - ako e uouo ua 20 uoeuepu, co
uspaofka ua nocfepu sa cufe pefcku npaea. Cekoj nocfep fpea pa coppu uekonky
eneueufu: onuc ua coppuuafa, auanusa u unycfpauuja, uuqopuauuu sa kopucfeuu
uefopu u fexuuku eo ucfpayeanefo.
Op pupakfuku acnekf, usnoafa uoe pa npepuseuka uoeu uuuuujafueu sa
pononuyeane ua oppepeu neu op Koueeuuujafa. Hacfaeuuuu uoaf pa upaf
auraupauu kako neuoeu ua upu kouucuja koja ke ro usepe uajyaeuof nocfep.
opo e pa ce oesepaf cuuonuuu uarpapu sa noepuuuufe (ua npuuep, unefu sa
kuuo, eayepu sa kuuru).
Rpuuepufe sa noepepeuu pefcku npaea ufo yeuuuufe ke ru ynofpeyeaaf eo fekof ua
npoyyeanefo ua oeaa feua, fpea pa ru oesepaf op pasnuuu neafeuu uepuyuu
(op cekojpueeuuof ueof, op ueryuapopuu cnyyeana) . 3afoa, ufane ua cnucauuja u
kuuru ke upe ocuoea ua noprofoeka ua oeaa sapaa. Ees paofa eo rpynu, yeuuuufe
ue u ru nocfuruane npepeupeuufe uenu.
Rpoekfof fpea pa ce peanusupa eo epeuefpaene op 4 uacfaeuu aca. -ufafenof
uoe pa saeneu peka cufe npepeupeuu akfueuocfu eo uero ce saeuuo noepsauu.
Tue saepuo oqopuyeaaf epua uenuua. Yeuuuufe fpea cauu pa yfeppaf epeue u
puuauuka ua akfueuocfufe kora paofaf eo rpynu.
49
Knyunu npamana sa peqnexcuja na uaconu1e no pe1cxu npana
3a Rpexy 3apapu
Hacmaeuuk
Lfo suaaf cera
peuafa sa pef-
ckufe npaea?
Ha koj uauu ce pasupaaf npuuuunufe ua
pefckufe npaea eo yunuuuafa u yunuuuafa
saepuuua.
Cnocouocfu kako
pa ce npeseue
uuuuujafuea uapeop
op yunu-
ufefo:Lfo uayuja
peuafa sa ueo-
fof?
euafa yaf
kako pa ru
auanusupaaf
pefckufe npaea
kopucfejku
cucfeuafcku
npucfan.
euafa ja rnepaaf yunuuuafa u yunuufefo
kako cfuuynupaka cpepuua. ueeuufe
eecuuuu ce npefeopaaf eo uafepujanu sa
paofa. Yeuuuufe uuaaf uouocf pa
cornepaaf ufo uu ce cnyyea cekojpueeuo..
3uaaf kako fpea
pa ce npeseufupa
nocfepof. Yueaf pa
saeneyeaaf u
npeseufupaaf
eauu paofu
uapeop op
yunuufe.
Yveuuuu
Lfo uayue sa
pefckufe npaea?
Kako ru poueeae pefckufe npaea ua ac? Kakoe eup ua
uuuuujafuea cyu
cnocoeu pa
npeeseuau cera?
Cqafue kako
fpea pa ce
npofonkyeaaf
neuoeufe sa
pefckufe npaea
eo Koueeuuujafa
Hayue ueufo
ufo pocera ue
cyu ro suaen;
Hayue kako pa ru
auanusupau u
pasuucnyeau sa
uue.
Cqafue peka uacfaeuukof u uoufe
coyeuuuufe eo fekof ua paofafa uoaf pa
ue oxpapyeaaf, uo u pa ue npepuseukaaf.
eafa eupa ua uufepakuuja ce kopucuu sa
ueue.
Roprofeeu cyu pa
seuau yecfeo eo
jaeua peafa ua
feuu kou ru
pasupau.
Cnpeueu cyu pa ro
kaau uoefo
uucnene sa pef-
ckufe u oeekoeu-
fe npaea, uo u pa
ru cnyuuau uuc-
nenafa ua ppyru-
fe
Ro1penu ua1epujanu
Foneuu nucfoeu xapfuja
Xapfuja eo noeeke ou
Reukana
Houuu
Penuno
Cfapu cnucauuja u eecuuuu
Cnuku u qoforpaquu
Tekcf sa Koueuuujafa ua npaeafa ua peuafa
Kapfuku co pefckufe npaea
50
Tex na ax1unnoc1u1e
Ax1unnoc1 1- 3
Ha noefok, uacfaeuukof uu ru uajaeyea ua yeuuuufe akfueuocfufe kou fue saepuo
co uacfaeuukof fpepa ru peanusupaaf ua cnepuufe efupu aca. Yeuuuufe op
napanenkafa fpea pa pasepaf peka uueua sapaa e pa uspaofaf nocfepu co kou ke
ru npefcfaeaf pefckufe npaea, no uouocf u ua uafnpeeap.
Akfueuocfufe eo paukufe ua npoekf ke ce peanusupaaf eo paofuu rpynu cocfaeeuu op
fpojua yeuuuu. Rocfankufe sa cefo oea ce ojacuefu nopony eo fekcfof.
Koueeuuujafa sa Rpaeafa ua peuafa coppu 54 neua. -neuoeufe op 1 po 41, a
uoeu u po 42-of ce uuory eauu u suaajuu sa yeuuuufe. Ees pasnuka ua foa kakoe
usop ke uanpaeu uacfaeuukof, noeeke op jacuo e peka yeuuuufe ke uuaaf uouocfu
pa npoyaf noeekefo op uue.
Ha noefok, Cufe yeuuuu uuaaf sapaa pa ja npoufaaaf Koueeuuujafa sa pefckufe
npaea. Rofoa cekoj yeuuk fpea pa onpepenu no fpu neua (npaea) op Koueeuuujafa
sa kou cuefa peka ce ocoeua eauocf sa cekoe pefe .
Toa ce npaeu ua cnepuuof uauu:
Hacfaeuukof ru nocfaeyea ua fanafa kapfukufe sa pefckufe npaea (uyuepupauu op 1
po 42). Cekoj yeuuk ru usupa fpufe (sa uero) uajeauu kapfuku (npaea) enuuyeajku
ro suakof ( ) po coopeefuufe kapfu.
Rofoa, uacfaeuukof noffukuyea puckycuja, oeosuoyeajku uy ua cekoj yeuuk pa ro
uckae ceoefo uucnene.
Kou ce uenufe ua oeaa akfueuocf?
- yeuuuufe pa cornepaaf kako usopof ua uueuufe npuopufefu enujae eps cauufe
uue u eps onufafa knuua eo napanenkafa, ocoeuo kora fue ce aponecueufu;
- pa ce yfeppaf npuuuunufe op kou fue ce eopeuu npu usopof ua npuopufefufe;
- pa ce yfeppaf eneueufu kou ce ocfaeeuu eo nosapuua;
Cnepeu ekop e qopuupane ua paofuu rpynu. Hacfaeuukof opnyyea koj uauu
(fexuuka) ke ro ynofpeu sa foa: no cnyaeu usop, ke poseonu yeuuuufe cauu pa
usupaaf copaofuuuu unu ueufo fpefo. Kako u pa e, uacfaeuukof fpea opuanpep pa
uu ro coonufu ua yeuuuufe kpufepuyuof sa qopuupane ua rpynufe.
Rpep pa sanouaf co paofa, yeuuuufe eo rpynufe uopa popo pa ce oprauusupaaf u
pa cu sapapaf ueryceuo sapau. Yeuuuufe uoaf pa uu papaf u uuuna ua ceoufe
rpynu. Cekoja rpyna usupa fpojua ueuaepu: npeuof pa ce rpuu sa epeuefo, efopuof
sa uafepujanufe u fpefuof pa ja kooppuuupa paofafa eo rpynafa. Fpynafa sanuuyea
sa ufo e oproeopeu cekoj neu. Oeue paofuu nnauoeu ce sakayeaaf eo yunuuuafa.
Ropouua, rpynufe ke ru nocoaf neuoeufe ua kou ufo paofaf. Bakeafa oprauusauuja
u onpepenyeane ua ynoru eo rpynufe ke uu oeosuou ua yeuuuufe pa paseujaf
couujanuu eeufuuu u ke ru noffukue kou nocfuruyeane ua uenufe ua npoekfof.
Bo ueryepeue, uacfaeuukof ru yfeppyea npuopufefufe ua yeuuuufe (ru ofkayea op
fanafa cnukukufe (npaeafa) sa kou ce onpepenune uajroneu poj yeuuuu. ecef op
uue ru nocfaeyea ua uaca (op onauua).
51
Cekoja rpyna noprofeyea nocfep sa npaeafa ua peuafa.
Rocfepof ce cocfou op:
uacnoe cornacuo pefckofo npaeo koe ce npoyyea;
fekcf sa neuof op Koueeuuujafa sa npaeafa ua peuafa;
cnuka koja ro cuuonusupa npaeofo;
uanuc op cnucauue unu eecuuk koj ce opuecyea ua npaeofo; npuuep sa foa kako
e npekpueuo npaeofo u ojacuyeane kako ce noepsauu neuof u uanucof uery cee.
Ro saepuyeane ua nocfepof, rpynafa ke usepe yufe epeu neu (pefcko npaeo) op
npeocfauafufe u ke uanpaeu yufe epeu nocfep ua ucfuof uauu.
Paofuufe rpynu ja npoyyeaaf ceojafa sapaa; onpepenyeaaf cnucok ua nofpeuu
uafepujanu u eneaf npauana kou npousneryeaaf eo fekof ua paofafa.
Cufe neuoeu ua rpynufe fpea pa ce cornacaf co noprofeeuufe nnauoeu, pa ru
peanusupaaf. Lfo e foa ufo fpea pa ce uanpaeu? Kakoe uafepujan pa ce oesepu?
Lfo uoe uekoj neu ua rpynafa pa pouece op poua? Kako epeueuckuof ueuaep ro
nocfaeyea pacnopepof? Kape ke upaf cuecfeuu uafepujanufe?
Hacfaeuukof fpea pa uu sapape ua yeuuuufe sapaa pa ru oesepaf nofpeuufe
uafepujanu sa oeoj npoekf apeu uekonky uepenu nopauo.
Rpep noefok ua cekoja rpynua qopua ua paofa, uacfaeuukof fpea pa ru noeuka
yeuuuufe ua kpafok cocfauok ua koj fue ke ja npoueuaf ceojafa paofa op
npefxopuafa akfueuocf (peqnekcuja u cpepyeane ua eneafouufe). Cnepuuee uekonky
npauana uoaf pa nouoruaf:
- Lfo ce cpaofu popo?
- Kape uu fpeaue nouou?
- Kako ru opurpaeue uauufe ynoru eo rpynafa?
Hacfaeuukof ucfo faka fpea pa pasroeapa co yeuuuufe okony uafnpeeapof. Kape ke
ce peanusupa u kora? Koj ke upe eopufen ua uafnpeeapof? Koj ke upe nokauef? Kou
ke upaf neuoeufe ua upu kouucujafa?
Ax1unnoc1 4
Ha kpajof ua npoekfof, opuocuo no uspaofkafa ua nocfepufe, napanenkafa saepuo co
uacfaeuukof fpea pa uanpaeu kpafka auanusa ua uenokynuafa paofa. Kako ce
opeueaue npouecof ua uspaofka ua nocfepufe? Koj yeuuk eo koj pen op paofafa ce
ucfakuyeaue ocoeuo? Konky uacfaeuukof uu paeaue nopppuka ua yeuuuufe?
Oea e uouocf pa ce yfeppu eucfuuckafa cocfoja co npaeafa ua peuafa.
- Lfo uopa pa ce uanpaeu sa pa ce nopopu cufyauujafa?
- Kou ce uauufe uouocfu?
- Koro fpea pa uuqopuupaue, a koro pa eknyuue?
Yeuuuufe ucfo faka, fpea pa opnyaf kape ke ce yeaaf nocfepufe. Moeu fpea
pa ce oppu cneuujanua usnoa, ua Meryuapopuuof peu ua peuafa (20 uoeuepu), eo
rpapckofo copauue unu uekoja ueenapuua oprauusauuja.
52
Teua 9
3om1o uopaue pa nouu1ynaue npanuna?
Rnau ua akfueuocfufe
Knyuu
npauana/coppuuu
Knyua sapaa Rofpeuu
uafepujanu
Roprofoeka Yeuuuufe
upeufuqukyeaaf
npuuepu eo kou e
npekpueuo uekoe
yunuuuo npaeuno
Cauocfojua paofa:
Coupane
uuqopuauuu
Cfaupappusupaua
faena co qakfu
Akfueuocf 1 Yeuuk eo ueeonja
(npoyyeane ua
cnyaj)
Fpynua paofa:
Auanusa ua
cnyaj
Paofua faena sa
npoyyeane ua
cnyaj
Akfueuocf 2 3oufo yunuufefo
uua npaeuna?
Fpynua paofa:
auanusa ua
yunuuuufe npaeuna
op acnekf ua pefckufe
npaea
ouauua sapaa: Kou
npaeuna uajuuory ru
npuueuyeaue eo
uauuof cekojpueeeu
ueof?
4nun-apf xapfuja u
paofua faena:
3oufo yunuufefo
uua npaeuna?
Rpuuepu ua
yunuuuu npaeuna
Paofua faena
Ees kou npaeuna ue
uoeue? Kou
npaeuna uopa pa ru
noufyeaue?
Akfueuocf 3 Kape ce uu ce
nofpeuu npaeuna
eo ueofof?
Fpynua paofa: Koj ru
usuucnyea
npaeunafa, a koj ru
opopyea (cfaea eo
cuna) uenuuauufe
npaeuna?
Akfueuocf 4 Koj ru pouecyea
sakouufe?
(npaeunafa sa
pouecyeane sakouu)
Fpynua paofa: Kou
npaeuna ja
ocurypyeaaf
npaeepuocfa ua
sakouufe?
Rpoponeuueo Cnepyea puckycuja
co pupekfopof unu
Reparorof ua
yunuufefo
Opasonnu uenu
Yunuufefo e ueof- yunuuuufe npaeuna uuaaf cnuua uen kako u sakouufe eo
onufecfeeuafa saepuuua, a foa e pa ce saufufaf oeekoeufe npaea.
Yene op uckycfeo - yene npeky npuuep.
Cnopepa nouery npaeunafa ua yunuufe u sakouufe eo onufecfeeuafa saepuuua:
53
- Huepuo onufecfeo ue uoe pa oncfaue es cornacuocfa ua ueroeufe neuoeu
sa noufyeane ua uekou npaeuna.
- 3akouof ru ufufu cnaufe. 3akouufe ce uucfpyueufu sa peanusauuja
(uunneueufauuja) ua oeekoeufe u pefckufe npaea.
- 3akouufe ke ce noufyeaaf cauo pokonky ce pasupnueu u noufyeauu op
cfpaua ua ouue sa kou ce poueceuu. 3afoa fue fpea pa upaf qep.
Pasnuku nouery yunuufefo u onufecfeeuafa saepuuua
- Cospaeanefo ua sakouufe u uueuafa npuueua ce noepsauu co uokfa u safoa uokfa
fpea pa ce koufponupa. 3akouufe fpea pa ce eo cornacuocf co oeekoeufe npaea, a
uokfa fpea pa upe nopeneua u koufponupaua eo cekoe peuokpafcko onufefcfeo.
- Bo yunuufefo, oproeopuocfa sa eocnocfaeyeane ja uuaaf pupekfopof ua
yunuufefo u epaofeuufe. Kako u pa e, yunuuuufe npaeuna fpea pa ce ofeopeuu
sa puckycuja u pa npousneryeaaf op pefckufe npaea, a yeuuuufe fpea pa ja pasepaf
u ueuaf nofpeafa op yunuuuu npaeuna.
Knyunu npamana sa peqnexcuja na uaconu1e no pe1cxu npana
3a Rpexy 3apapu
Hacmaeuuuu
Lfo suaaf cera
yeuuuufe sa
pefckufe npaea?
Ha koj uauu npuuuunufe ua
pefckufe npaea ce poueyeaaf
eo yunuuuafa u yunuuuafa
saepuuua?
Ce ocnocoyeaaf sa
npeseuane
uuuuujafueu uapeop op
yunuufefo: Lfo ru
oekyea yeuuuufe eo
upuuua?
efckufe npaea
ce pen 3akouof
ua epua ppaea u
safoa uopa pa ce
noufyeaaf. H
nokpaj foa, fue ue
ce uunneueufu-
paaf uenocuo.
Yeuuuufe ce ocnocoyeaaf
kako pa ce cnpaeaf co
uepauuonpaeuafa
pasnpepena ua uokfa. Rpu
foa ru kopucfaf ceoufe npaea,
uo cqakaaf peka uua rpauuuu
kou ue cueaf pa ru nouuuaf.
3a yeuuuufe, oea
uckycfeo e eauo,
soufo ke cfekuaf
eeufuuu sa
nperoeapane kou ke uu
fpeaaf nopouua eo
ueofof.
Yveuuuu
Lfo uayue sa
pefckufe npaea?
Kako ru poueeae pefckufe npaea
eo napanenkafa?
Kakea uuuuujafuea cyu
cnocoeu pa
npeeseuau cera?
3uau peka
npaeafa u
ponuocfufe ce
ueonxopuu sa
ueof eo
saepuuua.
Hayue kako pa ru uapuuuyeau
uenpujafuufe cocfoju eo fekof
ua paofafa eo rpynafa co
nouou ua nperoeapane u
poroeapane. Hayue pa
npuqakau nopasu es pa ce
uaepepau.
uckyfupau sa npaeafa
u ponuocfufe
kopucfejku ro uoefo
suaene. Moau pa
nperoeapau co
aefopufefuu
npefcfaeuuuu, pa ru
noufyeau uueuufe
uucnena, uo u pa
cnopau co uue.
54
upax1uuxu npuc1an
Hacfaeuufe coppuuu (akfueuocfufe) ce noprofeyeauu cnopep npuuuunof ua
kouueufpuuu kpyroeu. Akfueuocfa 1 ce ocepuyea ua koukpefeu cnyaj eo koj e
npekpueuo uekoe npaeo. Rpeky efopafa akfueuocf yeuuuufe ke ja cqafaf nofpeafa
op yunuuuufe npaeuna (peka npaeunafa ce popa anafka co uja nouou yunuufefo
quukuuouupa popo u eo cornacuocf co pefckufe npaea. Tpefafa akfueuocf ce
opuecyea ua npoyyeane ua npaeunafa kou eaaf sa ppyrufe onacfu ua ueofof
(uapeop op yunuufe). Co nouou ua efepfafa akfueuocf yeuuuufe ke ja cornepaaf
pasnukafa nouery npaeunafa u sakouufe u ke ru upeufuqukyeaaf cufe ouue kou
nocepyeaaf uok sa cospaeane ua sakouu kou cue ponuu pa ru noufyeaue.
Ropro1onxa
Okony epua cepuuua npep noefokof ua peanusauujafa ua npeafa akfueuocf,
uacfaeuukof uu sapaea ua yeuuuufe sapaa: pa coepaf uuqopuauuu sa cnyau eo
kou une npekpueuu yunuuuufe npaeuna, a yeuukof un kasuef. Rpu foa uoe pa
kopucfaf pasuu uucfpyueufu kako ua npuuep: npauanuuk, uufepejy co kpafok cnucok
ua npauana.
Ro1penu ua1epujanu
4opuynap sa sanuuyeane ua nopafouufe
Ocuoeuu npauana:
1. Lfo ce cnyuno?
2. Koj e eueuau?
3. Kakea kasua (ako uuano) una uspeeua?
Ax1unnoc1 1: Yuenux no nenonja (npoyuynane na cnyuajo1)
Hauu ua cepene: yeuuuufe ce nopeneuu eo rpynu.
Hacfaeuukof ru sanosuaea co sapaafa.
Hekou yeuuuu ru kayeaaf ceoufe uuqopuauuu eo epcka co cnyajof.
Yeuuuufe fpea pa ro upeufuqukyea nponeuof. Hacfaeuukof ru oxpapyea
yeuuuufe pa ru uckaaf ceoufe pasuucnyeana. Eapeu 5 - 10 yeuuuu fpea pa
poujaf uouocf sa foa. 3aeucuo op cnyajof, ce oekyeaf u cnpofuecfaeeuu
uucnena, uo u cornacuocf no uekou npauana (ua npuuep: Mucnau peka kasuafa ue e
npaeepua).
Rpuuep koj uoaf pa ro npoyyeaaf yeuuuufe:
Yeuuk ecfo pouuu ua npeuof ac u ofkako ue nouoruan pasroeopof co uacfaeuuuufe,
fue opnyune pa uy uspeaf kasua..
Ce oekyeaaf cnepuuee koueufapu op yeuuuufe:
yunuufefo uoe pa qyukuuouupa npaeunuo cauo pokonky cufe ro noufyeaaf
epeueuckuof pacnopep;
opuecyeanefo ua yeuukof ru sarposyea ueroeufe u uufepecufe ua ppyrufe
yeuuuu;
uoeu yeuukof uua ceou onpaepyeana sa pouuenefo, na safoa ua yeuukof uy
e nofpeua nouou, a ue kasua.
55
Hacfaeuukof ru nofcefyea yeuuuufe peka nponeuof koj ro npoyyeaaf e kounnekceu
u apa nopefanua auanusa. Rofoa ru uacoyea yeuuuufe ua kou npauana pa
noceefaf ocoeuo euuuauue; ru nofcefyea ua npauanafa kou yeuuuufe eeke ru
oproeopune eo fekof ua pasroeopof u cn.
-neuoeufe ua cekoja rpyna fpea pa ru cnopenaf ceoufe uuqopuauuu, pa ru sanuuaf
u pa ru puckyfupaaf, ocoeuo npauanafa 4 u 7, upejku ynafyeaaf ua cyufuuckofo eo
cnyajof. Hseecfyeaufe ua rpynufe ua kpajof ke fpea pa ru npeseufupaaf
oproeopufe ua oeue pee npauana. Rpeseufauuufe ke ce oppaf ua noefokof ua
efopafa nekuuja.
Rpoyyeane ua cnyajof: yeuuk eo ueeonja eo uauefo yunuufe
1. Lfo ce cnyuno?
2. Koj ro ofkpun unu nocoun cnyajof?
3. Koj e eueuau?
4. Lfo e nponeuof? (3oufo e ueonxopuo pa ce saufufyea ueofof u
paofafa eo yunuufefo?)
5. Kou yunuuuu npaeuna ce npuueuyeaaf eo oeoj cnyaj?
6. Koja kasua e uspeeua?
7. Kakoe eqekf uua kasuafa ua ppyrufe yeuuuu?
Ce pasupa, faenafa uoe pa ce uopuquuupa unu npoponu ako e nofpeuo.
Ax1unnoc1 2: 3om1o yuunum1e1o uopa pa uua npanuna?
Cnepu eoonufyeane ua cnyajof: 3a kakoe nponeu cfauyea sop?
(Boeepeu sop u npepaeane)
Akfueuocfa sanouyea co npeseufauuufe ua useecfyeaufe ua rpynufe. Tue npeo
fpea pa ro npeseufupaaf oproeopof ua npauanefo 4 (Koj e cyufuuckuof nponeu sa
pouuenefo ua yeuukof ua npeufe acoeu ?), a nofoa u ua npauanefo 7(Kako enujae
kasuafa kaj ppyrufe yeuuuu?)
Yeuuuufe fpea pa cnyuaaf euuuafenuo. Hueuafa sapaa e pa opnyaf co kou
acnekfu ua cnyajof ce cornacyeaaf, a co kou ue. Bo cnepuafa qasa, uekou yeuuuu ro
uckayeaaf ceoefo uucnene eo epcka co npeseufauuufe. Hacfaeuukof euuuafenuo ru
cnyua u ako e ueonxopuo paea uekou popafuu uucfpykuuu u uuqopuauuu.
Rocne oeaa akfueuocf, op yeuuuufe ce oekyea, pa ru pouecaf cnepuuee saknyouu:
ue cauo yeuukof ufo pouuu, fyky eoonufo cufe uue ru yueaue ocuoeuufe
oeekoeu u rparaucku npaea kou uopaaf pa ce noufyeaaf u eo yunuufefo.
Yunuufefo uopa pa ru uanypyea ycnoeufe eo kou oeue npaea ce peanusupaaf.
Hacfaeuukof fpea pa uu ja npeuece ua yeuuuufe nopakafa peka: yunuufefo e
uecfo kape ufo uuory nyre, unapu u eospacuu ueryceuo ce sanosuaeaaf u paofaf
saepuo. Ho paofafa fpea pa upe oprauusupaua, ufo noppasupa nocfoene ua
uekou npaeuna co kou ua npuuep ce onpepenyea noefokof ua acof, saepuyeanefo
ua uacfaeafa u cn.
56
Bauo ufo fpea uacfaeuukof pa ro uarnacu e peka yunuufefo e uecfo kape ce
ocfeapyea epuo op eauufe npaea ua peuafa u aponecueufufe npaeofo ua
opasoeauue.
Hacfaeuukof ue fpea oea pa uu ro npepaea ua yeuuuufe. Tue suaaf peka
yunuufefo qyukuuouupa ua fakoe uauu. Tue uoeu u ue ce ceecuu peka uuaaf
npaeo ua opasoeauue, uo fouo suaaf soufo fpea pa opaf ua yunuufe u kako fpea
pa qyukuuouupa epuo popo yunuufe.
Rofoa , uacfaeuukof npeky kpafko npepaeane ru nofcefyea yeuuuufe sa npaeafa ua
peuafa u konky ce fue eauu eo ueofof ua yunuufe.
Bo fekof ua akfueuocfa 2 ce kopucfu qnun-apf fana.
onuafa faenafa e npuuep ua paofua faena koja ke ja kopucfaf yeuuuufe eo
sapaafa koja cnepyea.
3oufo yunuufefo uua npaeuna?
Rpaea ua peuafa u aponecueufufe
(Koueeuuuja op 1989)
Kou npaeuna ua yunuufefo
oproeapaaf ua oeue npaea?
-neu 13:cnoopa ua uspasyeane
-neu 14: Cnoopa ua uucna, coeecf u
penuruja
-neu 24: 3ppaecfeeua saufufa
-neu 28: Rpaeo ua opasoeauue,
enyyeajku noeucko opasoeauue u uepku
sa pepoeuo opene ua yunuufe
-neu 31: Rpaeo ua opuop u cnoopuo
epeue
-neu 33: 3aufufa op uapkofuuu cpepcfea
-neu 37: 3aufufa op cypoe fpefuau
Hu1ane na npanuna1a op acnex1 na pe1cxu1e npana:
3om1o ce noc1anenu onue npanuna?
Cera napanenkafa ce oupyea pa ru auanusupa yunuuuufe npaeuna op ppyr acnekf.
Hacfaeuukof ro sanuuyea ua fanafa knyuofo npauane: 3oufo yunuufefo uua
npaeuna? Hu ja ojacuyea ua yeuuuufe sapaafa.
- Yeuuuufe qopuupaaf rpynu op fpojua unu efeopuua. Oeaa sapaa fpae okony 10-
15 uuuyfu.
- Hacfaeuukof uy nopenyea ua cekoj yeuuk npuuepok op yunuuuufe npaeuna.
- Cekoja rpyna pouea qnun-apf xapfuja u uapkep.
Hucfpykuuu sa paofa:
1. Ha noefok cekoj yeuuk paofu cau. Tpea cekoj pa ru npoufa yunuuuufe
npaeuna u pa ce oupe pa ru noepse oeue npaeuna co pefckufe npaea.
57
2. Rofoa cnepu rpynua paofa. Pasueua ua upeu u uucnena. Yeuuuufe fpea pa
nocfuruaf poroeop sa foa kou op yunuuuufe npaeuna oproeapaaf ua pefckufe npaea
op Koueeuuujafa. Oproeopufe fpea pa ru sanuuaf.
3. Ako yeuuuufe uuaaf feukofuu co noepsyeanefo ua npaeunafa co coopeefuufe
npaea, forau uacfaeuukof fpea pa uu coeefyea pa ru npoufaaf npaeunafa yufe
epuau.
4. Cekoja rpyna fpea pa uasuau peajua npeseufepu.
opeka rpynufe paofaf, uacfaeuukof ru uaprnepyea rpynufe, uo ue fpea pa
koueufupa unu pa ru koperupa uueuufe rpeuku.
Bo nocnepuufe 5 uuuyfu op akfueuocfa, uacfaeuukof uu ro uacoyea euuuauuefo ua
yeuuuufe kou npauanefo ua fanafa: 3oufo yunuufefo uua npaeuna?
Op peuafa ce oekyeaaf cnepuufe oproeopu:
yunuufefo e uecfo kape ce peanusupa npaeofo ua peuafa ua opasoeauue.
npaeunafa uy cnyaf sa yunuufefo pa qyukuuouupa kako ufo fpea sa pa ja
nocfurue ceojafa uen.
Ako poseonyea epeuefo, uacfaeuukof uoe pa ro sanuue saknyokof ua fanafa.
Hacfaeuukof uacfojyea yeuuuufe pa ru sanuuaf npauanafa u oproeopufe eo
uueuufe fefpafku.
Tanafa uoe pa usrnepa eaka:
Hekou npeu upeu 3oufo yunuufefo uua npaeuna?
Huufo ue qyukuuouupa es npaeuna.
Cufe u poarane u opene kora u cakane.
Tpea pa uu ce kae ufo pa npaeuue.
Cufe peua u unapu nyre uuaaf npaeo
pa ce opasyeaaf.
Yunuuuufe npaeuna ce ueonxopuu sa
pa uoeue pa poueue keanufefuo
opasoeauue.
Hacfaeuukof uu sapaea ua yeuuuufe sapaafa pa oproeopaf ua npauanafa op
ponuafa faena
(Taenafa uoe pa upe uckonupaua ua nosapuuafa ua nucfof ua koja ce uaora
paofuafa faena ufo ja kopucfea eo fek ua npefxopuafa akfueuocf).
58
Kou npaeuna fpea pa ru noufyeaue sa epeue ua peuof?
Hsepu epeu peu op uepenafa. Hanuuu useeufaj sa oeoj peu, eopejku cuefka sa
npaeunafa kou uopau pa ru noufyeau.
Rornepuu ru npaeunafa kou fu kayeaaf ufo fpea pa npaeuu u kako pa ce
opuecyeau, ua npuuep:
- kora cu poua co ceuejcfeofo;
- kora ce ppyuu co npujafenufe;
- kora kynyeau ueufo eo npopaeuuua;
- kora ce peuuu uus ynuuafa.
Bo ppyru cufyauuu, eaaf ppyru npaeuna.
Opnyu kou npaeuna ce qopuanuu, a kou ueqopuanuu. Ha npuuep, yunuuuufe
npaeuna ce qopuanuu (sakouu), a ueqopuanuufe npaeunafa (uopuufe) kou uu
kayeaaf kako pa ce opuecyeaue kora pyaue unu kora cue co ceuejcfeofo ce
uopuu ua opuecyeane.
Bpeue Rpaeuno 4opuanuu/ueqopuanuu

07.00
08.00
09.00
10.00
11.00
12.00
13.00
14.00
15.00
16.00
17.00
18.00
19.00
20.00
21.00
22.00

59
Ax1unnoc1 3: Koj ru cospana npanuna1a no xuno1o1?
Uen
Oeaa akfueuocf uua sa uen pa ru npefcfaeu yeuuuufe kako ekcnepfu, ocepuyeajku ce
kou uueuofo uckycfeo, rnepauo op ppyra nepcnekfuea.
Hacfaeuukof noeukyea uekonky yeuuuu pa npoufaaf npuuepu op uueuafa pouauua
sapaa. opo e pa npoufaaf npuuepu sa qopuanuu u ueqopuanuu npaeuna.
Rofoa, uacfaeuukof usupa 2 npuuepa u ru eknonyea ua fanafa eo epuocfaeua
uafpuua; popeka ja paseuea uafpuuafa ro ojacuyea cnepuuof ekop; sa
peuoucfpauuja ce uckopucfeuu peafa npuuepu, uo uacfaeuukof uoe pa ynofpeu u
ppyru ako cuefa peka yeuuuufe ke ce poueeaf cee cu kako noroneuu ekcnepfu.
Bup npaeuno Coppuua cocfaeeuo op nopppauo op ...
4opuanuo npaeuno He cueeu pa npeuuuyeau ynuua
(ua npuuep: sakou) ako ceuaqopof ceefu upeeuo ceefno.
Heqopuanuo npaeuno He cueeu pa neuu ua uaca.
Hacfaeuukof ru noffukuyea yeuuuufe pa ro uckaaf ceoefo suaene.
Kako u pa e, yeuuuufe ke uaupaf ua nofeukofuja npu oppepyeanefo ua foa koj ru
nocfaeyea uenuuauufe npaeuna. Bo npuuepof uaeepeu npefxopuo, sa uauupufe npu
cepene ua uaca, uoe pa ce kae peka cfauyea sop sa fpapuuuja, ueufo ua koe ufo
uucucfupaaf popufenufe u eospacuufe. Ha uekou yeuuuu ue uu ce poanara
npaeunofo, opuocuo pokonky ro npekpuaf ce cooyeaaf co uekakoe eup ua kasua.
Fnepauo op foj acnekf, uue cufe uuaue ynora npu nocfaeyeanefo ua uenuuauufe
npaeuna.
Ha apane op uacfaeuukof, yeuuuufe qopuupaaf rpynu op no efupu unu nef
yeuuuu. Huaaf sapaa eo paofuafa fefpafka pa ru uckaaf ceoufe npuuepu ua
ueqopuanuu npaeuna u pa ofkpujaf ue enujauue e uajroneuo npu eoeepyeanefo ua
ueqopuanuufe npaeuna.
Rocne pecef uuuyfu, yeuuuufe paeaaf useeufaj.
Hueuufe pesynfafu uoaf pa upaf eakeu: uueuofo enujauue e uajroneuo npu npaeuna
kou ce opuecyeaaf ua rpynu, a uajuano npu uufepakuuja co nocfapu nuuocfu, ua
npuuep popufenu unu uacfaeuuuu. Hcfo faka, yeuuuufe uoaf pa kaaf peka npu
ueqopuanuufe npaeuna uouo e nperoeapane, opuocuo co uenoufyeane ua
npaeunofo uoe pa ce cospape uoeo npaeuno.
Bo kpajuafa puckycuja, yeuuuufe fpea pa saknyaf peka nperoeopufe sa
noprofoekafa ua ueqopuanuufe npaeuna ce pen op akfueuuof opuoc (yecfeofo) ua
rparauufe eo onufeceofo.
Ax1unnoc1 4: Ha xoro 1pea pa uy e posnoneno pa ponecyna saxonu? (npanuna sa
ponecynane saxonu)
Hacfaeuukof ja sanouyea oeaa akfueuocf co nofcefyeane ua saknyouufe kou ru
pouene yeuuuufe eo npefxopuafa akfueuocf. Yeuuuufe ru pasrnepaa ueqopuanuufe
npaeuna u ofkpuja uekou nponeuu npu uueuofo npuueuyeane u nocfaeyeane. Hcfo
60
faka, papoa npuuepu ua qopuanuu npaeuna. Rpeky oeaa akfueuocf, ke ce sanosuaaf
kako ce pouecyeaaf sakouufe.
Hacfaeuukof paea npuuep, uanuuau ua roneuo nape xapfuja co uapkep, co uen pa uy
ro npeseufupa ua knacof.
Yeuuuufe uoaf cnoopuo pa koueufupaaf u pa nocfaeyeaaf ofeopeuu npauana.
Hueuufe pasuucnyeana uoaf pa upaf uacoeuu kou cnepuofo:
- 3akouof e uenpaeepeu, uapyueu e npuuuunof ua ue-puckpuuuuauuja.
- Fu puckpuuuuupa pypu u euufe popeuu eo anpun.
- Jacuo e peka uu cnyu ua uufepecufe ua uana rpyna ua nyre - uau popeuu eo
anpun.
- 3akouufe uopaaf pa cnyaf sa popofo ua cufe. 3afoa fakeu sakouu ue fpea
pa ce pouecyeaaf.
- Henpaeepuufe sakouu ke npepsueukaaf kouqnukf eo onufecfeofo u pypu uoe
pa poeepaf po yuuufyeane.
Hacfaeuukof ru penu yeuuuufe eo rpynu (4 unu 5 yeuuka eo rpyna) u uu nocfaeyea
sapaa: yeuuuufe fpea pa pasroeapaaf sa foa kou npaeuna u npuuuunu ce
ueonxopuu u kou uypaf saufufa npofue uenpaeepua neranusauuja. Mopa pa ce
cornacaf co ue noeeke op fpu knyuu eneueufu eo uueuafa cnepua npeseufauuja.
Rocne pecef uuuyfu, yeuuuufe ru npeseufupaaf ceoufe pasuucnyeana u upeu. Tue
uoaf pa ce pasnukyaaf op rpyna po rpyna, uo u pa upaf upeufuuu.
Yeuuuufe suaaf peka uueuufe upeu ue ce pen op peanuuof onufecfeeu ueof,uo ke
ce sauufepecupaaf sa foa kako ce pouecyeaaf sakouufe eo uueuafa ppaea.
Hacfaeuukof oproeapa ua uueuufe npauana, a ako e nofpeuo u peanusupa kpafko
npepaeane. 3a peuoucfpauuja, foa uoe pa usrnepa eaka:
Ycfaeof coppu oeekoeu npaea, eknyyeajku ru npuuuunufe ua epuakeocf u nuua
cnoopa. Hcfo faka, coppu u pen sa foa koj ru pequuupa sakouufe: foa e oprau
cocfaeeuo op npefcfaeuuuu ua uapopof uspauu co uuosuucfeo ua rnacoeu. Tue ce
usupaaf ua usopu, ufo suau peka ce nop koufpona ua rparauufe.
Rpoponxenue
Ako poseonyea epeuefo u ako ce sauufepcupauu yeuuuufe, uoe pa ce saauraupaaf
okony yunuuuo npaeuno, ua npuuep, kako ke upe npuueuefo, unu kako uu cnyu ua
npaeafa ua peuafa u aponecueufufe. Rapanenkafa uoe pa noprofeu npeseufauuja sa
puckycuja co pupekfopof unu yunuuuuof neparor. Oea npoponeuue uu uypu ua
yeuuuufe uouocf pa yecfeyeaaf eo yunuuuuof ueof u pa ce oupaf ceoefo
suaene pa ro ynofpeaf eo cufyauuja op peanuuof ueof.
Cu1e m1o ce popenu no anpun ne 1pea pa nnaxaa1 panouu.
61
B1op pen
ononnu1ennu unqopuauuu, poxyuen1u u ua1epujanu sa
peanusauuja na nac1ana1a sa pe1cxu1e npana
Ho, 1oa snauu pexa uuau npano na opuop, sap ne?
Rpana1a na peua1a no yuunnuua1a
Rpuuep: Yeuuuufe ce nopeneuu eo rpynu. Ha fpu knynu, kou uu cnyaf kako
paofuu uacu, ce nocfaeeuu uanu kapfuku co nukoeu ua ueofuu. Ha npeafa uaca e
nocfaeeua kapfuka co sajae, ua efopafa uaca -kapfuka co uee, a ua fpefafa
kapfuka co furap. Toa suau peka rpynafa ua yeuuuu kou paofaf ua npeafa uaca
ce sajauna, efopafa rpyna yeuuuu ce ueuna u fpefafa furpu. Epeu yeuuk
(sajae) eosypeuo ro ofeopa nnukof ua ueroeafa uaca. Hacfaeuukof ro sauonyea pa
ru npoufa uanuuauufe peeuuuu ua rnac.
Yeuukof (sajae) ufa: euafa uuaaf npaeofo ua sppaecfeeua saufufa u
uepuuuucka uera, ua uajeucoko uueo. Hua u poj,noeukyea uacfaeuukof. He
peuaeaue sapaa no uafeuafuka, aua oeoj poj e uuory eaeu!. Yeuukof - sajae
cfauyea u ufa -neu 24. Hacfaeuukof e sapoeoneu. 3ajakof poara po fanafa
cepfeu co nuuefo kou yeuuuufe. Rokayea anou uanpaeeu op xapfuja eo oja eo koj
e enuuau neuof 24 op Koueeuuujafa sa npaeafa ua peuafa. Eanouof ro sakayea
ua fanafa.
Ha fanafa uua uecfo sa uuory anouu. 3aepuo fue ke npefcfaeyeaaf anou co
uuefo efcku npaea. Oea e eaue npaeo, uu euka uacfaeuukof ua yeuuuufe u
npoponyea, Bo cufe nnukoeu uua uuory npaea. Cekoe npaeo e anou. euafa ce
sapoeonuu; uuory paue ce kpeuafu. Cufe cakaaf pa ofeopaf uekoj nnuk, pa
npoufaaf, pa usnesaf npep oppeneuuefo u pa ro sakaaf anouof ua fanafa.
Oea npoponyea eo uapepuufe 45 uuuyfu. Hcfafa nocfanka ja noefopyeaaf u
yeuuuufe- ueuna. Oeoj naf cfauyea epuo eucko uee. Bo paka ro uua -neuof 30.
-ufa, euafa kou npunaraaf ua uekoja uanuuucka rpyna uuaaf npaeo pa ja yueaaf
concfeeuafa kynfypa, penuruja u pa ro roeopaf concfeeuuof jasuk. A , op uacafa ua
furpufe uekoj popaea, euafa uuaaf npaeo ua opuop u cnoopuo epeue, npaeo ua
urpa u pa seuaf yecfeo eo kynfypeu ueof u yuefuocf. -neu 31.
Yeuuuufe op fpefo oppeneuue ce eo eeceno, eufysujacfuko u akfueuo
pacnonoeuue. Hua uuory peuene u uenofene u cekoj caka pa upe cnyuuaf.
anu e oea poap uauu ua npepaeane? anu e coopeefua uacfaeuafa coppuua sa
pefckufe npaea?
Kako eue kako uacfaeuuuu ru noyyeafe peuafa ua pefckufe npaea?
Rocfojaf pasnuuu uefopcku npucfanu u fexuuku sa noyyeane kou oeosuoyeaaf
keanufefua uacfaea. Cenak, ce nocfaeyea npauanefo: Kou uefopcku npucfanu ce
uajcoopeefuu sa pa uoaf yeuuuufe pa ru pasepaf neuoeufe op Koueeuuujafa sa
pefckufe npaea?
Rouekorau noenuo e pa ce kopucfaf u uefopu ua noyyeane kape uacfaeuukof e
eo ueufap ua euuuauuefo, cauo safoa ufo yeuuuufe ce uaeukuafu ua fakoe uauu.
Kako u pa e, kora cfauyea sop sa coppuuu op onacfa ua npaeafa ua peuafa,
62
nofpeuo e uacfaeuukof pa ru npunaropu uefopufe ua noyyeane cornacuo
coppuuafa koja ce opaofyea, nofpeufe u npepsuaenafa ua yeuuuufe sa faa
coppuua. Taka ua npuuep: eo neuof 12 op Koueeuuujafa ce eenu peka peuafa
uuaaf npaeo ua concfeeuo uucnene u npaeo cnoopuo pa ro uspasaf foa uucnene.
Toa suau peka ua yeuuuufe fpea pa uu ce oeosuou foa npaeo u eo fekof ua
uacfaeafa.
Hn1epax1unno yuene
Rpaeafa ua peuafa ue ce cauo sopoeu uanuuauu ua xapfuja, peeuuuu op
cfuxofeopa unu qopuynu no uafeuafuka kou fpea pa ce uayaf uanauef. 3a pa
uoaf yeuuuufe pa ru pasepaf pefckufe npaea, uacfaeuukof fpea pa npuueuyea
uufepakfueuu qopuu u uefopu ua uacfaeua paofa. Coopeefuo uspauu uefopcku
nocfanku uy oeosuoyeaaf ua uacfaeuukof ua noneceu uauu pa ru peanusupa
uenufe ua acof.
Ha oeoj uauu yeuuuufe ke yueaf:
- pa ru pasepaf npaeafa ua peuafa (suaene);
- pa ru npuueuaf cfekuafufe suaena sa npaeafa ua peuafa (eeufuuu); u
- pa paseujaf concfeeuu epepuocfu u cfaeoeu.
Hacfaeuuuufe cekorau fpea pa ru uuaaf npepeup oeue fpu kounoueufu eo
npouecof ua noyyeane.Tue uu ce seespu eopunku eo uacfaeafa.
3naene
euafa fpea pa ru suaaf concfeeuufe npaea, uo suaenafa sa uue fpea pa ru
cfekuyeaaf ua pasupnue u uufepeceu uauu. euafa fpea pa yueaf pa
upeufuqukyeaaf knyuu npauana, pa npouaoraaf uuqopuauuu u uue pa ru
auanusupaaf. 3a pa ro uanpaeaf foa, fue fpea pa ru kopucfaf concfeeuufe uckycfea
u ucfufe pa ru noepsyeaaf co npaeunafa, kouuenfufe u npuuuunufe. 3uaenefo ue e
suaene es pasupane, a ueua pasupane es akfueuo yecfeo eo npouecof ua
yene. Oea ue ce opuecyea cauo ua npouecof ua noyyeane sa npaeafa ua peuafa
fyky u ua uno koja coppuua koja yeuuuufe fpea pa ja uayaf.
Bem1unu
Ha yeuuuufe fpea pa uu ce oesepaf uouocfu cfekuafufe suaena u pa ru
npuueuyeaaf. Co ppyru sopoeu uacfaeafa fpea pa eknyyea pasuu npoekfu.
Cnpofueuo, uueuufe suaena ke upaf uepeanuu u ueynofpenueu eo peanuuof
ueof. Rpaeafa ua peuafa ce opuecyeaaf ua peanuu u uuory ecfo cepuosuu
cufyauuu; fue ecfo nafu ru noffukuyeaaf peuafa pa ce auraupaaf eo uanopufe sa
oesepyeane ua npaepafa; ru noffukuyeaaf onufecfeeuufe npoueuu eo ceefcku
pauku. Rpeufe ekopu eo faa uacoka ce cekako npoueuufe eo cpepuuafa ua ueeene
u yene: pa ce noufyea uucnenefo ua yeuuuufe kora ce ypepyea yunuuuuof
peop; pa uu ce oesepu ua yeuuuufe esepuo peuene no nafof op yunuufefo
po pouof, pa ce saufufaf op pporafa, ankoxonof,nyuenefo, pa suaaf kako pa ce
opuecyeaaf eo fekof ua acof, pa ru noufyeaaf yunuuuufe npaeuna, ufu. Cekoja op
oeue feuu fpea pa ce noepse coopeefuo co npuuuunufe u npaeafa ua peuafa.
C1anonu
a ce uayu u npuueuu suaenefo e cauo nonoeuuo saepueua paofa. Yeuuk koj
ueuan uouocfu eo fekof ua uacfaeafa pa ru uckae ceoufe upeu, uucnena u
63
cfaeoeu, ke ru saopaeu pefckufe npaea ucfo kako ufo saopaea uekou coppuuu,
eepuau no safeopanefo ua yeuukof.
Rpeky urpa ua ynoru ua yeuuuufe ce qopuupaaf u npoeepyeaaf pasnuuu uucnena,
a yeuuuufe cfekuyeaaf eeufuuu kako pa ru pauaf concfeeuufe cfaeoeu. Cekorau
nocfou uouocfu sa uefpnenueocf u uecornacyeane uery yeuuuufe, uo uacfaeuukof
ue cuee pa paea oueuka sa foa kou cfaeoeu u uucnena ua yeuuuufe ce npaeunuu,
a kou ue.
Hanpanu uanu uexopu, no cenax nanpanu ru.
a ce epafuue ua npuuepof co anouufe. Toj uu oeosuoyea ua yeuuuufe op fpefo
oppeneuue pa cfekuaf suaena u cnocouocfu, pa ru uspasyeaaf concfeeuufe
uucnena u pa qopuupaaf cfaeoeu. Kako u pa e , uajeauo e peuafa akfueuo pa ce
eknyyeaaf eo uacfaeafa u ucfoepeueuo pa yueaaf eo uea. Yeuuuufe cekorau
kora ke eupaf anouu eo pasnuuu ou fpea pa ce nofcefaf ua ceoufe npaea,
uesaeucuo konky ycneane pa ru pasepaf.
Yuejxu ru pe1cxu1e npana:
Knyunu npamana xou nnujaa1 nps usopo1 na ue1opu1e no
nac1ana1a
Bo oeoj npupauuk onuuauu ce 9 uanu npoekfu sa pefckufe npaea eo kou npouecof
ua noyyeane ce asupa ua peuaeane sapau, nponeuu, uufepakfueuo yene eo
koe yeuukof e eo ueufapof ua euuuauuefo, a yunuufefo onufecfeeua cpepuua eo
koja ce noufyeaaf npuuuunufe ua oeekoeufe u pefckufe npaea. Tue uefopu co
eakoe npuop kou yenefo, npeuecyeaaf eaua nopaka. Oeue npauana uoaf pa
nocnyaf kako npuuep kako fpea pa ce nnauupaf npoekfu op eakoe eup.
Knyunu npamana Rpenopaxu sa ycnemna
peanusauuja na uopenu-1e
na yuene no npupau-
nuxo1
anu feuufe, coppuuufe u uefopufe oeosuoyeaaf
cfekuyeane ua suaena, cnocouocfu, qopuupane ua
cfaeoeufe u panu ce sapoeoneuu oekyeanafa ua
yeuuuufe?
Hacfaeuukof fpea pa suae
kako ke ru eopu yeuuuufe
uus npouecof ua yene.
Ronoeafa, efuukafa, couujanuafa cfpykfypa ua
napanenkafa u nofpeufe ua yeuuuufe ru
onpepenyeaaf ycnoeufe eo kou fpea pa ce opeuea
npouecof ua yene. anu uacfaeuukof ro uua npep
eup oea?
Hacfaeuukof fpea pa ro
npunaropyea npouecof ua
noyyeane eo uekou na-
panenku cornacuo nofpe-
ufe u uouocfufe ua
yeuuuufe.
anu uefopufe noffukuyeaaf kaj yeuuuufe ena
pa uayaf noeeke?
Feuepanuo, npucfanof ua
yene asupauo ua sapaa
noppasupa akfueuo
yecfeo ua yeuukof.
anu npeky oeue uefopu poara po uspas nuuafa
uuuuujafuea ua yeuuuufe u panu uuaaf uouocfu
cauu pa ro oprauusupaaf npouecof ua yene?
Cufe coppuuu u
akfueuocfu ce peanu-supaaf
npoekfuo. Co foa ce
sroneuyea oproeopuoc-fa ua
yeuuuufe npu paofa.
okonky ue ro noufyeaaf
epeuefo nocfou pusuk op
ueycnex, ucfo kako ufo foa
64
ce cnyyea eo peanuuof
ueof.
anu uefopufe uu oeosuoyeaaf ua yeuuuufe pa ro
uspasaf ceoefo nuuo uckycfeo u pa npeseuaf
uuuuujafueu?
Cufe uopynu ua yene ua
noefok nocfaeyeaaf
nouucku uueoa ua apana,
uo eo uekou op uue
yeuuuufe fpea pa
nokaaf u ufo yueaf pa
uanpaeaf cauu.
anu uefopufe ru oxpapyeaaf yeuuuufe pa ru
pasrnepyeaaf u auanusupaaf sapaufe u nponeuufe
op pasnuuu acnekfu?
-ac 1 Jac uuau uue.
Yeuuuufe cfauyeaaf
ceecuu peka cekoe pefe e
noceua uupueupya.
-ac 8 Rocfep. efckufe
npaea ce auanusupaaf op
pasnuuu acnekfu.
anu uefopufe oeosuoyeaaf kpufuko uucnene u
puckycuja eo fekof ua uacfaeafa?
Cufe uopynu eknyyeaaf
puckycuja u kpufuko
uucnene.
anu uefopufe poseonyeaaf yene co pasupane,
uspasyeane ua euouuu, npakfuua paofa?
Hspaofkafa ua ckano-
ueuufe kyfuu, noucfoee-
fyeanefo ua yeuuuufe co
eonueuukof.
anu uefopufe poseonyeaaf yeuuuufe pa ru yeupaf
ceoufe cnocouocfu?
Yene ua pasnuuu uauuu
(cauocfojua pa-ofa,
koonepafueuo ye-ne,
eoeepuu puckycuu )
Rpoekfufe eopaf kou
eupnueu pesynfafu.
Eqekfufe op yenefo ce
eupnueu; yeuuuufe cfa-
uyeaaf ceecuu sa ceojof
uanpepok u nocfurana.
anu uefopufe uu oeosuoyeaaf ua yeuuuufe
cfekuyeane ua suaena ua pasnuuu uauuu?
(koucfpykfueuo yene)
Cauocfojuafa paofa u
pasuu ppyru akfueuocfu
poseonyeaaf ua yeuuuufe
pa yaf ua pasnuuu uauuu
cornacuo uueuufe nuuu
nofpeu u uouocfu.
anu uefopufe uu oeosuoyeaaf ua yeuuuufe
cfekuyeane ua ocuoeuu eeufuuu (ua npuuep,
coupane uuqopuauuu, noprofeyeane ua
npeseufauuu, nnauupane npoekf, paofa eo rpynu)?
Ocuoeuufe eeufuuu
uajpopo ce cfekuyeaaf npu
paofa ua npoekfu,
coupane uuqopuauuu,
noprofeyeane ua npeseu-
fauuja, nnauupane npo-ekf,
paofa eo rpynu.
65
Hexonxy uec1o noc1anynanu npamana no npcxa co Konnenuuja1a sa
npana1a na peua1a na Oepune1u1e nauuu
L1o npe1c1anyna Konnenuuja?
Koueeuuujafa sa npaeafa ua peuafa ua Oepuuefufe uauuu npefcfaeyea
ueryuapopua cnoropa sa oeekoeufe npaea. oueceua e ua Feuepanuofo copauue
ua Oepuuefufe uauuu eo 1989. Cocfaeeua e op 41 neu sa npaeafa ua peuafa u
unapufe, epeu neu sa jaeua ceecf u opasoeauue u 12 neuoeu co kou e
oeosuoeua uejsuua uunneueufauuja, koufpona u pononuyeane. Koueeuuujafa sa
npaeafa ua peuafa e pokyueuf uuory nonpuqafeu op ppaeufe eo cnopepa co
ppyrufe ueryuapopuu pokyueufu sa oeekoeufe npaea. o jauyapu 1986,
Koueeuuujafa ja npuqafune 187 ppaeu.
Koj e pe1e cnopep Konnenuuja1a?
Kora Oepuuefefufe uauuu ro ynofpeyeaaf fepuuuof pefe uucnaf ua cufe unapu
nyre nop 18 ropuuu, oceeu kora nonuonefuocfa e pocfuruafa nopauo (kora co sakou
uekoj ce cuefa sa eospaceu). -neuof 1 op Koueeuuujafa ro ojacuyea oea.
Kaxo qynxuuonupa Konnenuuja1a?
Hako Koueeuuujafa ue e uauuouaneu sakou, npuuuunufe ua Koueeuuujafa uopa pa
ce npefoeuu eo uauuouanua nerucnafuea, nonufukufe u nporpauufe ua seujufe
kou ja nofnuuane u npuueuune Koueeuuujafa. paeufe, nofnucuuku ua oeaa
Koueeuuuja, ucfo faka fpea pepoeuo pa nopuecyeaaf useeufau po Oepuuefufe
Hauuu sa uanpepokof eo uunneueufupanefo ua Koueeuuujafa. Rpeky cucfeuof sa
useecfyeane ce epuu npufucok eps ppaeufe pa ru noufyeaaf npaeafa ua
peuafa u unapufe.
anu Konnenuuja1a na OH npuponecyna nem1o pa ce npouenu no namu1e
xuno1u?
Co npuueua ua oeaa Koueeuuuja, cekoja ppaea e oepsaua pa ru noufyea
npaeafa ua peuafa u unapufe sa yecfeo eo pouecyeane ua opnyku op eauocf sa
uue, npaeofo pa ueeaf esepeu ueof u cn. -neu 4 ykayea peka kora epua
ppaea ke ja npuqafu oeaa Koueeuuuja, faa fpea pa ru npeeseue cufe coopeefuu
uepku faa pa upe uunneueufupaua. Hcfo faka ce eenu peka pokonky ce noepepaf
ekououckufe, couujanuufe u kynfypuufe npaea, ppaeafa fpea pa ru npeseue cufe
pacnononueu sakoucku uepku. Ako cekoj ro cqafu suaenefo ua Koueeuuujafa,
forau u ke uacfojyea oeue npaea pa ce npefoaf eo npaeuna cnopep kou ke ce
onpepenyea fpefuauof ua unapufe nyre.
e1cxu1e npana pen op npoueco1 na uonexonu npana
-oeekoeufe npaea sa peuafa u cfaupappufe kou ppaeufe uopaaf pa ru
noufyeaaf npu uunneueufauujafa ua oeue npaea ce uenocuo u npeuusuo onuuauu
eo epeu ueryuapopeu pokyueuf sa oeekoeu npaea: Koueeuuuja sa npaeafa ua
peuafa. Oeaa Koueeuuuja e uajnpuqafeuuof uucfpyueuf sa oeekoeu npaea eo
ucfopujafa- ce uunneueufupa eo cufe seuju ua ceefof co ucknyok ua pee. Co
npuqakane u nofnuuyeane ua oeoj pokyueuf, ppaeufe op uenuof ceef ce
oepsyeaaf peka ke ru npuueuyeaaf u saufufyeaaf pefckufe npaea u peka sa foa
ce oproeopuu npep ueryuapopuafa saepuuua.
66
Fpapeua eps ocuoea ua pasnuuu npaeuu cucfeuu u kynfypuu fpapuuuu,
Koueeuuujafa ua pefckufe npaea e yuueepsaneu nakef ua cfaupappu u oepcku
npuqafeu es uukakeu nperoeopu. Bo uero oeekoeufe npaea sa peuafa uuaaf
fpefuau ua cneuujanuu npaea kou eaaf sa cufe peua, uacekape - es
puckpuuuuauuja u foa:
- npaeo ua ueof;
- npaeo ua uenoceu paseoj,
- npaeo ua saufufa op ufefuu enujauuja, snoynofpea u ekcnnoafauuja;
- npaeo ua uenocuo yecfeo eo ceuejuuof, kynfypuuof u onufecfeeuuof
ueof.
Cekoe npaeo coppauo eo Koueeuuujafa e uacnepuo, ro ufufu oeekofo
pocfouucfeo u xapuouuuuof paseoj ua cekoe pefe. Koueeuuujafa ru ufufu
pefckufe npaea co nouou ua eocnocfaeeuu cfaupappu
eo sppaecfeeuafa saufufa, eo opasoeuufe, npaeuufe, rparauckufe u
onufecfeeuufe ycnyru. Oeue cfaupappu ce ocuoea pa ce nocfurue uanpepok.
Koueeuuujafa sa npaeafa ua peuafa e npeuof neraneu uucfpyueuf cospapeu co uen
pa ru uunneueufupa eo uenocf oeekoeufe npaea. Cocfaeuu penoeu ua
Koueeuuujafa ce u peafa anfepuafueuu npofokonu eo kou ce npepeupeuu uepku sa
saufufa ua peuafa op yecfeo eo eoopyeuu kouqnukfu, npeeeuuuja op fproeuja co
peua, pefcka npocfufyuuja u nopuorpaquja. Tue ce npuueuyeaaf op 12-fu, opuocuo
18-fu qeepyapu 2002 ropuua.
-oeekoeufe u pefckufe npaea npupouecyeaaf sa rpapene ua ceefof u ueroeo
npefeopane eo noesepuo u noxyuauo uecfo sa ueeene; sa uopepuusupane ua
nonufukufe, ekououckufe u kynfypuufe cucfeuu eo uenuof ceef. Kako u pa e, ue
cueaf uukorau pa ce cuefaaf kako epuau sacekorau cospapeuu u cekoja
reuepauuja uopa pa npupouece sa uueuuof paseoj, pa ce rpuu sa uue u sa uueuafa
upuuua.
-oeekoeufe npaea, eps kou ce asupaaf pefckufe npaea uuaaf ponroropuuua
fpapuuuja. Auepukauckufe u qpauuyckufe peeonyuuu ce uucnupupauu fokuy op
oeekoeufe npaea. euecka, fue ce pokyueufu eo nuuaua u uenuuaua qopua eo
ycfaeufe ua uuory peuokpafcku ppaeu. Hus ucfopujafa, oeekoeufe npaea une
op roneuo suaene npu saufufafa ua nocnaufe op nocunuufe. Oea ce opuecyea u
ua pefckufe npaea: uanonefuuuufe cnaraaf eo pusuuu onufecfeeuu rpynu,
upejku uuaaf nonaae neraneu cfafyc.
Rpouecufe ua oeekoeufe npaea, es pasnuka panu ce peeonyuuouepuu unu
eeonyfueuu, ponpuuene po ycneuuo cospaeane ua uekonky reuepauuu ua oeekoeu
npaea: knacuuufe npaea sa cnoopa, couujanuufe npaea sa epuakeocf, u ceyufe
kako feua sa puckycuja, ce fakauapeeuufe ekonouku npaea kou cfauyeaaf
ueonxopuocf eo ce noeeke rnoanusupauuof ceef eo koj ueeeue.
Rpouecof ua paseueane, npouupyeane u yuanpepyeane ua pefckufe npaea,
ceyufe u cekorau ke upe uesaepueu; yuueepsanuofo npauane sa oeekoeufe
u pefckufe npaea ce ucnufyea; oeekoeufe u pefckufe npaea ue ce npuueuyeaaf eo
pukfafopckufe u aefokpafckufe peuuu eo ceefof, a puuauuuuof paseoj ua
uopepuofo onufecfeo u fexuonorujafa nocfaeyea uoeu npauana u npepuseuuu. Ha
npuuep, kako pa ce saufufu npueafuocfa eo kouyuukauuufe eo epafa ua
Hufepuefof?
67
e1cxu1e npana- npupopnu npana
-oeekoeufe npaea ce yuueepsanuu. Bo foa uue fue ce uunneueufupaaf, uo u
npekpuyeaaf. Tue ce uepenueu u ue uoe pa ce fpryea co uue.
-oeekoeufe npaea ce npupopuu npaea. 3afoa, uuepua ppaea ueua uok pa ru
sapauu, uanpofue fpea pa ru npusuae u saufufu. Roufyeanefo ua oeekoeufe
npaea e uepuno konky ppaeafa e eo cnya ua noepuuuufe (uapopof), a ue
opafuo. Tue eaaf sa cekoj oeek, es pasnuka ua ueroeafa eospacf, non, efuuka
npunapuocf, uauuouanuocf ufu.
Kako u pa e, oeekoeufe npaea ce rpuaf u sa oproeopuocfa. Ha npuuep,
uupueupyanuufe npaea sa cnoopa uopaaf pa uuaaf ucfo suaene u sa
ocfauafufe nyre: cnoopafa ua epeu noepuueu ue uoe pa ce sroneuyea sa cuefka
ua ppyr noepuueu. Ha npuuep, cnoopafa ua uspasyeane ue eknyyea npaeo pa ce
uaepepyeaaf ppyrufe nyre. Rpauanafa okony anaucupane u orpauuyeane ua
oeekoeufe npaea ce nocfojau npepuef ua puckycuja. Co oea ce ojacuyeaaf
npuuuufe soufo ce nojaeyeaaf eo peuokpafuufe uus ceefof pasnuuu peupoeu
ua oeekoeufe npaea.
Kaxo ce cospapenu pe1cxu1e npana?
1945 Rocne efopafa ceefcka eojua, roneu poj
uauuu op ceefof qopuupaaf yuuja
Oepuuefufe Hauuu.
10 pekeuepu 1948 Ha oeoj peu, OH ja npuqakaaf
Yuueepsanuafa peknapauuja sa oeekoeu
npaea. Oeue npaea ce npuueuyeaaf u ua
peuafa. Ho, uapso ce npepnara fue pa
upaf nop cneuujanua saufufa.
1950 Hspaofeua e npea eepsuja ua pefckufe
npaea. Rpefcfaeuuuufe eo OH ja
puckyfupaaf ucfafa uekonky ropuuu.
20 uoeuepu 1959 Ha oeoj peu, OH ja npuqakaaf
eknapauujafa sa npaeafa ua peuafa.
Oeaa peknapauuja ue e oepsyeaka sa
ppaeufe, uo fue ja kopucfaf kako ynafcfeo
npu pouecyeanefo ua uueuufe upuu
nonufuku opnyku.
1979 Bo uenuof ceef, oeaa ropuua ce npocnaeyea
kako ropuua ua pefefo. Rpaeafa ua peuafa
ce puckyfupaaf uacekape. Ce noeeke nyre
nocakyeaaf pefckufe npaea pa ce
paspaofaf eo pefanu u pa ce noeeke
saufufeuu co sakouu.
20 uoeuepu 1989 Ha oeoj peu, Feuepanuofo copauue ua OH
ja npuqaka Koueeuuujafa sa Rpaeafa ua
peuafa.
Offorau, enapufe ua ckopo cufe ppaeu ja
nofnuuaa koueeuuujafa ua pefckufe npaea.
68
Tue eefuja peka ke ru aqupuupaaf pefckufe
npaea, peka ke ru uunneueufupaaf u ke
opuaf noceuo euuuauue ua saufufafa ua
peuafa.
Cenak, uus uuory seuju op ceefof peuafa
cfpapaaf op cepuosua uenpaepa.
Cekoj op uac e oproeopeu u uopa pa
nocfanyea cornacuo qakfof peka cufe peua
eo ceefof ru yueaaf pefckufe npaea.
exnapauuja sa npana1a na pe1e1o (20 noeunpu 1959)
Cneuujanuufe npaea ua pefefo npenaf ce ojaeeuu eo eknapauujafa sa oeekoeufe
npaea (1948) , neu 25 (2) Majuucfeofo u pefcfeofo uuaaf noceua saufufa u
nouou.
Oeoj pokyueuf e ueoepsyeaka pesonyuuja ua Copauuefo ua OH. He fpea pa ce
noucfoeefyea co ueryuapopuafa Koueeuuuja sa npaeafa ua pefefo koja e yceoeua ua
Copauuefo ua OH ua 30 ropuuuuuafa ua oeoj pokyueuf, 20 uoeuepu 1989.
Rpunuun 1
efefe ke ru yuea cufe npaea eocnocfaeeuu co oeaa peknapauuja. Ha cekoe pefe,
es ucknyok, uy npunaraaf oeue npaea, uesaeucuo op panukufe kou npousneryeaaf
op oja ua koafa, pacafa, nonof, jasukof, eepoucnoeepfa, nonufukofo unu ppyro
uucnene, uauuouanuofo u couujanuo nofekno, uuof, cfafycof co parane unu ppyr
cfafyc, ueroe unu ua ueroeofo ceuejcfeo.
Rpunuun 2
efefo yuea cneuujanua saufufa, koja fpea pa uy upe oesepeua co sakou u ua
ppyru uauuu; ke uy upaf oesepeuu uouocfu u ycfauoeu, sa pa ce paseuea
qusuku, ueufanuo, uopanuo, pyxoeuo u onufecfeeuo ua sppae u uopuaneu uauu
eo ycnoeu ua cnoopa u pocfouucfeo.
Rpunuun 3
Co cauofo parane ua pefefo uy cnepyea uue u uauuouanuocf.
Rpunuun 4
efefo fpea pa uua couujanua curypuocf. a pacfe u pa ce paseuea sppaeo, pa
upaf oesepeuu cneuujanua uera u saufufa sa uero u ueroeafa uajka, eknyyeajku
rpua npep u nocne paranefo. efefo uua npaeo ua coopeefua ucxpaua, pou,
pekpeauuja u uepuuuucku ycnyru.
Rpunuun 5
efefo co noceuu nofpeu (qusuku, ueufanuo unu couujanuo xeupukenupauo) ke
poue noceeu fpefuau, opasoeauue u rpua cornacuo ycnoeufe eo kou ce uaora.
69
Rpunuun 6
Ha pefefo, sa uenoceu u xapuouueu paseoj ua ueroeafa nuuocf, uy e nofpeuo
nyoe u paupane. efefo ke pacfe, cekorau kora e foa eosuouo, eo rpua u
oproeopuocf ua ceoufe popufenu, u eo afuocqepa ua nyoe, uopanua u
uafepujanua curypuocf. Toa ue cuee pa ce oppenu op ueroeafa uajka eo npeufe
uekonky ropuuu, oceeu eo uekou cnyau. Onufecfeofo u ppaeafa, uuaaf oepcka pa
uu oeosuoaf noceua uera ua peuafa es ceuejcfeo u es coopeefua nopppuka. 3a
roneuufe ceuejcfea noenua e quuaucucka nopppuka op ppaeafa.
Rpunuun 7
Ha pefefo uy cnepyea oecnnafuo u saponufenuo ocuoeuo opasoeauue. Ke uy
upe oeosuoeuo opasoeauue koe ke ja npouoeupa ueroeafa kynfypa, u ke uy
oeosuou, ps ocuoea uouocfu epuakeu sa cufe, pa ru paseuea ceoufe
cnocouocfu, nuuo uucnene, yecfeo sa uopanua u onufecfeeua oproeopuocf u pa
cfaue kopuceu neu ua onufecfeofo.
Bopeku npuuuun ua ouue kou ro kpeupaaf opasoeauuefo fpea pa upe npep ce
uufepecof ua pefefo; ua noefok foa e oproeopuocf koja uu npunara ua popufenufe.
efefo fpea pa uua uouocfu sa urpa u pekpeauuja; onufecfeofo u jaeuufe
aefopufefu ke ce nofpypaf ua peuafa pa uu ro oeosuoaf oea npaeo.
Rpunuun 8
efefo, eo cufe okonuocfu ke upe uery npeufe kou ke poue saufufa u nouou.
Rpunuun 9
efefo ke upe saufufeuo op cufe qopuu ua snocfaeyeane, snoynofpea, cypoeocf
u ekcnnoafauuja. Heua pa upe pfea ua fproeuja co nyre uufy npepuef ua
kynonpopaa.
efefo ueua pa ce epaofyea npep pa pocfurue coopeefua eospacf; eo uukoj cnyaj
ueua pa upe eknyeuo unu npepuseukauo pa yecfeyea eo uno kakeo epaofyeane
koe ke poeepe po uapyuyeane ua ueroeofo sppaeje unu opasoeauue, unu ke ro
nonpeu ueroeuof qusuku, ueufaneu unu uopaneu paseoj.
Rpunuun 10
efefo ke upe saufufeuo op uno kakeu nocfanku kou npepuseukyeaaf pacua,
eepcka unu uno kakea ppyra qopua ua puckpuuuuauuja. Ke upe eocnufyeauo eo
pyx ua pasupane, fonepauuuja, npujafencfeo uery nyrefo, uup u saepuuko popo,
ke cfaue ceecuo sa concfeeuufe cnocouocfu u euepruja u kako pa ru cfaeu eo
cnya ua ceoufe corparauu.
70
Konnenuuja sa npana1a na peua1a
(Yceoeua op cfpaua ua Feuepanuofo copauue ua OOH co pesonyuuja 44/25, op 20
uoeuepu 1989 ropuua. Cfanuna eo cuna ua 2 cenfeuepu 1990, cornacuo co neuof 49.)
Rpepronop
/paeume vneuku sa oeaa Koueeuuuja,
Cornacuo npuuuunufe ua Roeenafa ua OOH, npusuaeanefo ua epopeuofo
pocfouucfeo u ua epuakeufe u ueofyrueu npaea ua cufe neuoeu ua oeekoeafa
saepuuua npefcfaeyea ocuoea sa cnoopafa, npaepafa u uupof eo ceefof.
Huajku npepeup peka uapopufe ua OOH eo Roeenafa ja nofeppuja eepafa eo
ocuoeuufe oeekoeu npaea u eo pocfouucfeofo u epepuocfa ua oeekoeafa nuuocf u
opnyune pa ro yuanpepyeaaf onufecfeeuuof uanpepok u pa ro nopopaf ueofuuof
cfaupapp eo noroneua cnoopa,
Ceecuu peka OOH eo Yuueepsanuafa peknapauuja sa npaeafa ua oeekof u eo
Meryuapopuufe poroeopu sa oeekoeu npaea, fue npusuaeaaf peka Oepuuefufe
Hauuu npoknauupaaf u ce cornacuja peka ua cekoj noepuueu uy npunaraaf cufe npaea
u cnoopu coppauu eo uue, es ornep ua paca, oja ua koa, non, jasuk, eepoucnoeep,
nonufuko unu ppyro yepyeane, uauuouanuo unu couujanuo nofekno u uuofua
cocfoja, parane unu ppyr cfafyc.
Rofcefyeajku peka OOH eo Yuueepsanuafa peknapauuja sa oeekoeufe npaea,
npoknauupane ua pefcfeofo pa uy npunara noceua uera u nouou. Yeepeuu peka ua
ceuejcfeofo, kako ocuoeua knefka ua onufecfeofo u npupopua cpepuua sa paseoj u
narococfoja ua cufe ueroeu neuoeu, a noceuo ua peuafa, fpea pa uu ce oeosuou
ueonxopua saufufa u nouou, sa pa uoe eo uenocf pa ja npeseue oproeopuocfa eo
cauafa saepuuua.
Ceecuu sa qakfof peka pefefo sapapu uenoceu u cknapeu paseoj ua nuuocfa,
fpea pa pacfe eo ceuejua cpepuua, eo afuocqepa ua cpeka, nyoe u pasupane.
Cuefaaf peka pefefo fpea nofnonuo pa upe noprofeeuo sa pa ueee
cauocfojuo eo onufecfeofo u pa upe eocnufyeauo eo pyxof ua upeanufe
npoknauupauu eo Roeenafa ua Oepuuefufe uauuu, a ocoeuo eo pyxof ua uupof,
pocfouucfeofo, fonepauuujafa, cnoopafa, epuakeocfa u conupapuocfa.
Huajku ja npepeup nofpeafa op noceua uera ua pefefo usueceua eo
Xeueeckafa peknapauuja sa npaeafa ua pefefo eo 1924 ropuua u eo eknapauujafa sa
npaeafa ua pefefo yceoeua op OOH ua 20 uoeuepu 1959 ropuua u npusuaeua eo
Yuueepsanuafa peknapauuja sa npaeafa ua oeekof eo Meryuapopuuof poroeop sa
rparaucku u nonufuku npaea (noceuo eo neuoeufe 23 u 24), eo Meryuapopuuof
poroeop sa ekououcku, couujanuu u kynfypuu npaea (noceuo eo neuof 10) u
cfafyfufe u coopeefuufe uucfpyueufu ua cneuujanusupauufe areuuuu u
ueryuapopuufe oprauusauuu kou ce sauuuaeaaf co saufufa ua peuafa.
Huajku npepeup, kako ufo e uasuaeuo eo eknapauujafa sa npaeafa ua pefefo
koja ja yceou Feuepanuofo copauue ua 20 uoeuepu 1959 ropuua, peka Ha pefefo co
ornep ua ueroeafa qusuka u ueufanua uespenocf, uy e nofpeua saufufa u rpua,
eknyyeajku coopeefua npaeua saufufa, kako npep faka u nocne ueroeofo parane.
Rofcefyeajku ua oppepufe ua eknapauujafa sa couujanuu u npaeuu npuuuunu
noepsauu co saufufafa u narococfojafa ua peuafa, co noceeu ocepf ua
uauuouanuofo u ueryuapopuofo cfapafencfeo u yceojyeane, npaeunafa ua
Oepuuefufe Hauuu sa cfaupappeu uuuuuyu eo uanonefuukofo npaeocypcfeo
(Rekuukuku npaeuna) u eknapauujafa sa saufufa ua euufe u peuafa eo cnyaj ua
eoupepua cocfoja u eo eoopyeu kouqnukf.
71
Ceecuu peka eo cufe seuju ua ceefof uua peua kou ueeaf eo ucknyufenuo
feuku ycnoeu u peka ua fakeufe peua uu e nofpeua noceua rpua.
Huajku ro npepeup suaenefo ua fpapuuuufe u kynfypuufe epepuocfu sa
saufufa u xapuouueu paseoj ua pefefo.
Ceecuu sa suaenefo ua ueryuapopuafa copaofka sa nopopyeane ua
ycnoeufe sa ueof ua peuafa eo cufe seuju, noceuo eo seujufe eo paseoj.
Ce cornacuja eo cnepuofo:
en I
Hnen 1
3a uenufe ua oeaa Koueeuuuja, sa pefe ce cuefa cekoe oeeko cyufecfeo koe ue
uaepuuno 18 ropuuu op ueofof, oceeu ako, eps ocuoea ua sakou koj ce opuecyea ua
pefefo, nonuonefcfeofo ue ce cfekuyea nopauo.
Hnen 2
1. paeufe neuku ua oeaa Koueeuuuja ke ru noufyeaaf u ke ru oesepaf npaeafa
ua cekoe pefe coppauu eo Koueeuuujafa nop uueua jypuspukuuja. es kakea uno
puckpuuuuauuja u es ornep ua paca, oja ua koa, non, jasuk, eepoucnoeep, nonufuko
unu ppyro yepyeane, uauuouanuo, efuuko unu couujanuo nofekno, uuofua cocfoja,
uecnocouocf, parane unu ppyr cfafyc ua pefefo unu ueroeuof popufen unu sakoucku
cfapafen.
2. paeufe neuku ke ru npeseuaaf cufe nofpeuu uepku sa pa ja oesepaf
saufufafa ua pefefo op cufe qopuu ua puckpuuuuauuja unu kasuu sacuoeauu ua
cfafycof, akfueuocfufe, uspaseuofo uucnene unu yepyeane ua popufenufe,
sakouckufe cfapafenu unu ua neuoeufe ua ceuejcfeafa ua pefefo.
Hnen 3
1. Bo cufe akfueuocfu kou ce opuecyeaaf ua peuafa, op npuuapuo suaene ce
uufepecufe ua pefefo, es ornep panu ru cnpoeepyeaaf jaeuufe unu npueafuufe
uucfufyuuu sa couujanua saufufa, apuuuucfpafueuufe oprauu unu sakouopaeuufe
fena.
2. paeufe neuku ce oepsyeaaf ua pefefo pa uy oesepaf fakea saufufa u rpua
koja e ueonxopuo sa ueroeo popo, uuajku ru npepeup npaeafa u oepckufe ua ueroeufe
popufenu, sakoucku cfapafenu unu ppyru noepuuuu kou ce npaeuo oproeopuu sa
pefefo, u sa faa uen ru npeseuaaf cufe nofpeuu sakouopaeuu u auuuucfpafueuu
uepku.
3. paeufe neuku ce rpuaf uucfufyuuufe, cnyufe u ycfauoeufe kou ce oproeopuu
sa rpua unu saufufa ua peuafa pa upaf eo cornacuocf co cfaupappufe kou ru
yfeppune uapneuufe oprauu, noceuo eo onacfa ua curypuocfa, sppaejefo eo pojof
u nopouocfa ua nepcouanof kako u eo cfpyuuof uapsop.
Hnen 4
paeufe neuku ru npeseuaaf cufe nofpeuu sakouopaeuu, apuuuucfpafueuu u ppyru
uepku sa ocfeapyeane ua npaeafa npusuafu eo oeaa Koueeuuuja. Bo epcka co
72
ekououckufe, couujanuufe u kynfypuufe npaea, ppaeufe neuku npeseuaaf fakeu
uepku uakcuuanuo kopucfejku ru ceoufe pacnononueu cpepcfea, a kape ufo e
nofpeuo eo paukufe ua ueryuapopuafa copaofka.
Hnen 5
paeufe neuku ke ru noufyeaaf oproeopuocfufe, npaeafa u ponuocfufe ua
popufenufe unu kape ufo e fakoe cnyaj, ua neuoeufe ua nouupokofo ceuejcfeo unu
saepuuuafa, kako ufo e npepeupeuo co nokanuufe ouau, ua sakouckufe cfapafenu
unu ppyrufe nuua sakoucku oproeopuu sa pefefo, pa oesepaf ynafcfea u pa ro
uacoyeaaf pefefo eo ocfeapyeane ua ueroeufe npaea kou ce npusuafu eo oeaa
Koueeuuuja.
Hnen 6
1. paeufe neuku npusuaeaaf peka cekoe pefe uua ueofyrueo npaeo ua
ueof.
2. paeufe neuku ro oesepyeaaf, eo uajroneua uoua uepa, oncfauokof u
paseufokof ua pefefo.
Hnen 7
1. efefo fpea pa ce perucfpupa eepuau no paranefo u co paranefo uua npaeo ua
uue, npaeo ua rpua, ppaejaucfeo u pokonky e foa uouo npaeo pa suae kou uy ce
popufenu u npaeo ua rpua op uue.
2. paeufe neuku ro oesepyeaaf ocfeapyeanefo ua oeue npaea eo cornacuocf co
uauuouanuufe sakouu u ceoufe oepcku eo cornacuocf co coopeefuufe ueryuapopuu
uucfpyueufu op oeaa onacf, noceuo eo cnyaufe kape ufo pefefo u uno anafpup
(es onufecfeeu cfafyc).
Hnen 8
1. paeufe neuku ce oepsyeaaf pa ro noufyeaaf npaeofo ua pefefo, sa
sayeyeane ua ceojof upeufufef, eknyyeajku ro ppaejaucfeofo, uuefo u ceuejuufe
epcku kako ufo e npusuafo co sakou es uesakoucko ueuane.
2. Bo cnyaj kora pefefo e uesakoucku nuueuo op uekou unu op cufe eneueufu sa
ceojof upeufufef, ppaeufe neuku uy paeaaf coopeefua nouou u saufufa, sa pa uy
upe ufo nopso epafeu upeufufefof.
Hnen 9
1. paeufe neuku oesepyeaaf uuepuo pefe pa ue upe opeoeuo op ceoufe
popufenu npofue uueua eonja, oceeu kora uapneuufe oprauu, eps ocuoea ua cypcku
yeup opnyaf, eo cornacuocf co coopeefuuof sakou u nocfanka, peka fakeofo
paspeojyeane e ueonxopuo u e eo uajpoap uufepec ua pefefo. Takea opnyka uoe pa
upe ueonxopua eo oppepeu cnyaj kako ufo e uanfpefupane u saueuapyeane ua
pefefo op cfpaua ua popufenufe, unu ako popufenufe ueeaf opeoeuo, na uopa pa ce
pouece opnyka sa uecfofo ua ueeene ua pefefo.
2. Bo cekoja nocfanka cnopep naparpaq 1 op oeoj neu, ua cufe sauufepecupauu
cfpauu fpea pa uu ce pape uouocf pa yecfeyeaaf eo nocfankafa u pa ro usuecaf
ceoefo uucnene.
3. paeufe neuku ro noufyeaaf npaeofo ua pefefo koe e opeoeuo op epeu unu op
peafa popufenu, pa oppyea nuuu opuocu u uenocpepuu koufakfu co peafa popufenu
73
eps nocfojaua ocuoea, oceeu ako foa e eo cnpofueuocf co uajpopufe uufepecu ua
pefefo.
4. Bo cnyaj kora paspeojyeanefo e nocnepuua ua uepku kou ru npesena ppaeafa
neuka, kako ufo ce: npufeop, safeop, nporoucfeo, penopfauuja unu cupf (eknyyeajku
ja u cupffa koja uacfanyea op uno kou npuuuu popeka e nop rpua ua ppaeafa),
cnpeua epeu unu peafa popufena unu ua pefefo, ppaeufe neuku ua apane ua
popufenufe, pefefo unu ako e fakoe cnyajof ua ppyr neu ua ceuejcfeofo, ke ce
oesepaf uuqopuauuu sa uecfofo ua npecfoj ua ofcyfuuof neu, opuocuo neuoeu ua
ceuejcfeofo, pokonky paeanefo ua fakeafa uuqopuauuja ue e ua ufefa ua popofo ua
pefefo. paeufe neuku ce rpuaf nopuecyeanefo ua fakeofo apane cauo no cee
pa ue noenekyea uukakeu ufefuu nocnepuuu sa sauufepecupauofo nuue, opuocuo nuua.
Hnen 10
1. Bo cornacuocf co oepckafa ua ppaeufe neuku op neuof 9, foka 1, apanefo ua
pefefo unu ueroeufe popufenu pa enesaf eo ppaeafa neuka unu pa ja uanyufaf
sapapu cnojyeane ua ceuejcfeofo, ppaeufe neuku ro peuaeaaf ua nosufueeu, xyuau
u ps uauu. paeufe neuku, ucfo faka oesepyeaaf nopuecyeanefo ua fakeofo
apane pa ue noenekyea uukakeu ufefuu nocnepuuu sa nopuocufenof ua apanefo u
neuoeufe ua ueroeofo ceuejcfeo.
2. efe uu popufenu ueeaf eo pasnuuu ppaeu uua npaeo pa oppyea nuuu epcku
u uenocpepuu koufakfu co peafa popufenu eps nocfojaua ocuoea, oceeu nop
ucknyufenuu okonuocfu. 3a faa uen u eo cornacuocf co oepckufe ua ppaeufe
neuku cornacuo co neuof 9, foka 2, ppaeufe neuku ro noufyeaaf npaeofo ua
pefefo u ueroeufe popufenu pa ja uanyufu cekoja seuja eknyyeajku ja u concfeeuafa,
kako u pa enese eo ceojafa seuja. Rpaeofo ua uanyufane ua cekoja seuja nopneu
cauo ua ouue orpauuyeana kou ce nponuuauu co sakou u kou ce nofpeuu sapapu
saufufa ua uauuouanuafa esepuocf, jaeuuof nopepok, jaeuofo sppaeje u uopan unu
npaeafa u cnoopufe ua ppyrufe u kou ce eo cornacuocf co ocfauafufe npaea npusuafu
co oeaa Koueeuuuja.
Hnen 11
1. paeufe neuku npeseuaaf uepku sa opa npofue ueneranuuof npeuoc u
ueepakane ua peuafa op cfpaucfeo.
2. 3a faa uen, ppaeufe neuku ro npouoeupaaf cknyyeanefo ua unafepanuufe u
uynfunafepanuufe cnoropu unu npucfanyeane kou nocfoekufe cnoropu.
Hnen 12
1. paeufe neuku uy oesepyeaaf ua pefefo koe e cnocouo pa qopuupa
concfeeuo uucnene, npaeo ua cnoopuo uspasyeane ua foa uucnene sa cufe
npauana kou ce opuecyeaaf ua pefefo, co foa ufo ua uucnenefo ua pefefo uy ce
noceefyea ponuo euuuauue eo cornacuocf co eospacfa u spenocfa ua pefefo.
2. 3a oeaa uen, ua pefefo uy ce paea uouocf pa upe cocnyuauo eo cufe cypcku u
apuuuucfpafueuu nocfanku kou ce opuecyeaaf ua uero, uno uenocpepuo unu npeky
sacfanuuk unu coopeefeu oprau, ua uauu koj e eo cornacuocf co npouepypanuufe
npaeuna ua uauuouanuofo sakouopaecfeo.
Hnen 13
1. efefo uua npaeo ua cnoopa ua uspasyeane koe onqaka u cnoopa pa apa,
npuua u paea uuqopuauuu u upeu op cekakoe eup, es ornep ua rpauuuufe, uno
74
ycuo unu nucueuo unu uus neafof, eo qopua ua yuefuocf unu uus uekoj ppyr
uepuyu no usop ua pefefo.
2. Ocfeapyeanefo ua oea npaeo uoe pa nopneu ua useecuu orpauuyeana, ueryfoa
cauo ua ouue kou ce oppepeuu co sakou u kou ce ueonxopuu:
a) sapapu noufyeane ua npaeafa unu yrnepof ua ppyrufe;
) sapapu saufufa ua uauuouanuafa esepuocf unu ua jaeuuof nopepok unu
jaeuofo sppaeje unu uopan.
Hnen 14
1. paeufe neuku ro noufyeaaf npaeofo ua pefefo ua cnoopa ua uucnene, coeecf
u eepoucnoeep.
2. paeufe neuku ru noufyeaaf npaeafa u ponuocfufe ua popufenufe u, kape ufo
e fakoe cnyajof, ua sakouckufe cfapafenu pa ro uacoyeaaf pefefo eo
ocfeapyeanefo ua ueroeofo npaeo ua uauu koj e eo cornacuocf co paseojof ua
ueroeufe cnocouocfu.
3. Cnoopafa ua uspasyeane ua eepoucnoeecfa unu yepyeanefo uoe pa nopneu
cauo ua ouue orpauuyeana kou ce nponuuauu co sakou u kou ce nofpeuu pa ja
saufufaf jaeuafa esepuocf, pep, sppaeje unu uopan, unu ocuoeuufe npaea u
cnoopu ua ppyrufe.
Hnen 15
1. paeufe neuku ro npusuaeaaf npaeofo ua pefefo sa cnoopuo sppyyeane u
cnoopa ua uuponyueo coupane.
2. He uoe pa ce uauefuyeaaf uukakeu orpauuyeana ua oeue npaea, oceeu ouue kou
ce eo cornacuocf co sakouof u kou ce ueonxopuu eo peuokpafcko onufecfeo eo
uufepec ua uauuouanuafa esepuocf unu jaeuafa curypuocf, jaeuuof nopepok,
saufufa ua jaeuofo sppaeje unu uopan,unu saufufa ua npaeafa u npaeafa ua
ppyrufe.
Hnen 16
1. Hukoj ue cuee cauoeonuo unu uesakoucku pa sapupa eo npueafuuof unu ceuejuuof
ueof ua pefefo, eo pouof unu nuuafa npenucka, uufy ua uesakoucku uanapu ua
ueroeafa ecf u yrnep.
2. efefo uua npaeo ua sakoucka saufufa npofue eakeufe ueuana unu uanapu.
Hnen 17
paeufe neuku ja npusuaeaaf eauafa ynora ua cpepcfeafa sa jaeuo uuqopuupane
u uy oeosuoyeaaf ua pefefo npucfan po uuqopuauuufe u uafepujanufe op pasnuuu
uauuouanuu u ueryuapopuu useopu, ocoeuo ouue kou uuaaf sa uen yuanpepyeane ua
ueroeufe couujanuu, pyxoeuu u uopanuu popa u qusuko u ueufanuo sppaeje. 3a faa
uen ppaeufe neuku:
a) ru noffukuyeaaf cpepcfeafa sa jaeuo uuqopuupane pa uupaf uuqopuauuu u
uafepujanu sa couujaneu u kynfypeu uufepec ua pefefo u eo cornacuocf co neu 29;
) ja noffukuyeaaf ueryuapopuafa copaofka sa npouseopcfeo, pasueua u uupene ua
fakeu uuqopuauuu u uafepujanu op pasnuuu kynfypuu, uauuouanuu u ueryuapopuu
useopu;
e) ro noffukuyeaaf ojaeyeanefo u uupenefo ua pefcku kuuru;
r) ru noffukuyeaaf cpepcfeafa sa jaeuo uuqopuupane pa noceefaf noceuo euuuauue
ua nuureucfukufe nofpeu ua pefefo koe npunara ua uanuuucku unu koe e op
aefoxfouo nofekno.
75
p) ro noffukuyeaaf paseufokof ua coopeefuu uacoku sa saufufa ua pefefo op
uuqopuauuu u uafepujanu kou ce ufefuu sa ueroeafa narococfoja, uuajku ru
npepeup oppepufe op neuoeufe 13 u 18.
Hnen 18
1. paeufe neuku co cufe ceou cunu ke enoyeaaf uanopu pa ce npuqafu uaenofo
peafa popufenu pa uuaaf saepuuka oproeopuocf eo oprnepyeanefo u paseufokof
ua pefefo. Hufepecufe ua pefefo ce uueua ocuoeua rpua.
2. Co uen pa ru rapaufupaaf u yuanpepyeaaf npaeafa ojaeeuu eo oeaa Koueeuuuja,
ppaeufe neuku uu paeaaf coopeefua nouou ua popufenufe u sakouckufe
cfapafenu eo eocnufyeanefo ua pefefo u oesepyeaaf paseoj ua uucfufyuuufe,
ojekfufe u cnyufe sa rpua ua peua.
3. paeufe neuku ru npeeseuaf cufe coopeefuu uepku pa uu oesepaf ua peuafa
uu popufenu ce epaofeuu, pa ru kopucfaf ycnyrufe ua pefckufe ycfauoeu u
ojekfu.
Hnen 19
1. paeufe neuku ru npeseuaaf cufe coopeefuu sakoucku, apuuuucfpafueuu,
couujanuu u opasoeuu uepku sapapu saufufa ua pefefo op cufe qopuu ua
qusuko u ueufanuo uacuncfeo, noepepu unu snoynofpeu, sanocfaeyeane unu
uesauufepecupauo opuecyeane, uanfpefupane unu ekcnnoafauuja, eknyyeajku ja
cekcyanuafa snoynofpea, popeka e nop saufufa ua popufenufe, sakouckufe
cfapafenu unu uekoe ppyro nuue ua koe uy e poeepeua rpuafa ua pefefo.
2. Takeufe saufufuu uepku fpea pa onqafaf no nofpea equkacuu nocfanku sa
eocnocfaeyeane ua couujanuu nporpauu sa oesepyeane nopppuka ueonxopua ua
pefefo u ua ouue ua kou uu e poeepeua rpuafa sa pefefo, kako u ocfauafu qopuu
ua cnpeyeane, yfeppyeane, npujaeyeane, npocnepyeane, ucfpara, nocfanyeane u
cnepene ua cnyaj ua oepe uaeepeuofo uanfpefupane ua pefefo u no nofpea
opakane ua cyp.
Hnen 20
1. efefo koe e noepeueuo unu fpajuo nuueuo op ceuejuafa cpepuua unu ua koe
sapapu ueroe uajpoap uufepec ue uy e poseoneuo pa ocfaue eo faa cpepuua, uua
npaeo ua noceua saufufa u nouou op ppaeafa.
2. paeufe neuku eo cornacuocf co ceoufe uauuouanuu sakouu oesepyeaaf
anfepuafueua rpua sa fakeofo pefe.
3. Bakeafa rpua fpea pa onqafu uery ocfauafofo cuecfyeane eo ppyro ceuejcfeo,
kaqanax cnpeua ucnauckofo npaeo, yceojyeane unu ako e ueonxopuo cuecfyeane
eo coopeefuu ycfauoeu sa rpua ua peuafa. Rpu pasrnepyeane ua peueuuefo
fpea pa ce opue ponuo euuuauue ua qakfof peka e noeneu koufuuyufef eo
oprnepyeanefo ua pefefo kako u ua efuukofo, eepckofo, kynfypuofo u
nuureucfukofo nofekno ua pefefo.
Hnen 21
paeufe neuku kou npusuaeaaf u poseonyeaaf cucfeu ua noceojyeane ua peua ce
rpuaf foa pa upe cfopeuo cnopep uajpopufe uufepecu ua pefefo u:
a) oesepyeaaf yceojyeanefo ua pefefo pa ro opopyea cauo uapneeu oprau, koj
yfeppyea eo cornacuocf co coopeefuufe sakouu u nocfanku u eps ocuoea ua cufe
peneeaufuu u curypuu uuqopuauuu panu pa ce poseonu yceojyeanefo; cornacuo
76
nonoafa ua pefefo u popufenufe, popuuuufe u sakouckufe cfapafenu u no nofpea
sauufepecupauufe nuua ceecuo pa papaf cornacuocf sa yceojyeane.
) npusuaeaaf peka ueryppaeuofo yceojyeane uoe pa ce cuefa kako anfepuafueua
uouocf sa rpua ua pefefo, pokonky pefefo ue uoe pa ce cuecfu eo ppyro ceuejcfeo
unu pa upe yceoeuo unu ako sa uero ue uoe pa ce eopu rpua ua noropeu uauu eo
seujafa ua ueroeofo nofekno;
e) oesepyeaaf pefefo ua koe ce opuecyea ueryppaeuofo yceojyeane pa yuea
saufufa u cfaupappu epuakeu ua ouue kou nocfojaf eo cnyaj ua noceojyeane eo
paukufe ua epua seuja;
r) ru npeseuaaf cufe coopeefuu uepku eo cnyaj ua ueryppaeuo noceojyeane,
cuecfyeanefo ua pefefo pa ue ce asupa ua ueonpaepaua quuaucucka kopucf sa ouue
kou eo foa yecfeyeaaf;
p) ru yuanpepyeaaf (kape ufo e foa noropuo) uenufe ua oeoj neu co cknyyeane ua
unafepanuu unu uynfunafepanuu apauuauu unu cnoropu u uacfojyeaaf eo faa
pauka cuecfyeanefo ua pefefo eo ppyra seuja pa ro usepuaf uapneuu oprauu unu
fena.
Hnen 22
1. paeufe neuku npeseuaaf coopeefuu uepku ua pefefo koe apa cfafyc ua
eraneu unu koe ce cuefa sa eraneu eo cornacuocf co coopeefuuof ueryuapopeu
unu uauuouaneu sakou u nocfanku es ornep ua foa panu pefefo e eo npuppya ua
ceoufe popufenu unu uekoe ppyro nuue unu ue, pa uy oeosuoaf pa poue
coopeefua saufufa u xyuauufapua nouou eo ocfeapyeane ua npaeafa coppauu
eo oeaa Koueeuuuja u eo ppyrufe ueryuapopuu uucfpyueufu sa npaeafa ua oeekof
uu neuku ce cnoueuafufe ppaeu.
2. 3a oeaa uen, ppaeufe neuku pokonky cuefaaf sa nofpeuo yecfeyeaaf eo
uanopufe ua OH u ppyrufe uapneuu ueryenapuuu unu ueenapuuu oprauusauuu kou
copaofyeaaf co OH sa saufufa u paeane nouou ua fakeofo pefe u sa npouaorane
ua popufenufe unu ppyrufe neuoeu ua ceuejcfeofo ua pefefo eraneu, sa
npuupane uuqopuauuu ueonxopuu sa cnojyeane ua ueroeofo ceuejcfeo. Bo
cnyaufe kora ue uoaf pa ce npouajpaf popufenufe uufy ocfauafufe neuoeu ua
ceuejcfeofo ua pefefo uy ce paea epuakea saufufa kako u ua cufe ppyru peua kou
ce nocfojauo unu npuepeueuo nuueuu op ceuejuuof kpyr op kou uno npuuuu kako
ufo e uaeepeuo eo oeaa Koueeuuuja.
Hnen 23
1. paeufe neuku npusuaeaaf peka epuo ueufanuo saocfauafo unu qusuku
uueanupuo pefe fpea pa yuea nonu u pocfouucfeeu ueof, eo ycnoeu kou ro
oesepyeaaf ueroeofo pocfouucfeo, ja noffukuyeaaf cauocfojuocfa u ro onecuyeaaf
akfueuofo yecfeo ua pefefo eo saepuuuafa.
2. paeufe neuku ro npusuaeaaf npaeofo ua uueanupuofo pefe ua noceua uera u
ja noffukuyeaaf u oesepyeaaf nououfa ua pefefo koe sa foa ru ucnonuyea ycnoeufe
u ua ouue kou ce oproeopuu sa rpuafa sa uero sa koja e nopueceuo apane eo
saeucuocf op cpepcfeafa co kou pacnonara, a koja oproeapa ua cocfojafa ua pefefo u
ycnoeufe ua popufenufe unu ppyrufe nuua kou ce rpuaf sa pefefo.
3.Yeayeajku ru noceuufe nofpeu ua uuueanupuofo pefe, nououfa eo cornacuocf co
foka 2 ce paea ecnnafuo cekorau kora foa e uouo, uuajku ru npepeup
quuaucuckufe cpepcfea ua popufenufe unu ppyrufe nuua kou ce rpuaf sa pefefo;
faka e ocuucneua pefefo pa uua equkaceu npucfan u pa poue opasoeauue, oyka,
ycnyru op sppaecfeeua sauufufa, pexaunufauuja, noprofoeka sa epaofyeane u
uouocf sa pekpeauuja ua uauu koj npupouecyea ueroea ufo nouenocua onufecfeeua
uuferpauuja u nueu paseoj eknyyeajku ueroe kynfypeu u pyxoeeu paseoj.
77
4. paeafa neuku, eo pyxof ua ueryuapopuafa copaofka u pasueua ua coopeefuu
uuqopuauuu, ja yuanpepyeaaf npeeeufueuafa saufufa u uepuuuuckofo, ncuxonoukofo
u qyukuuouanuofo neene ua uueanupuofo pefe, eknyyeajku ro uupenefo u
pocfanuocfa ua uuqopuauuufe eo epcka co uefopufe ua oyka co uen pexaunufauuja
u cfpyuo ocnocoyeane sa pa uu ce oeosuou ua ppaeufe neuku pa ru nopopaf
ceoufe uouocfu u eeufuuu u pa ru npouupaf ceoufe uckycfea eo fue onacfu. 3a faa
uen noceuo euuuauue uu ce noceefyea ua seujufe eo paseoj.
Hnen 24
1. paeufe neuku ro npusuaeaaf npaeofo ua pefefo ua uajeucoko uueo sppaecfeeua
u uepuuuucka saufufa u pexaunufauuja. paeufe neuku uacfojyeaaf ua uuepuo
pefe pa ue uy upe opseueuo npaeofo ua fakea sppaecfeeua saufufa.
2. paeufe neuku ce sanaraaf sa uenocuo ocfeapyeane ua oea npaeo u noceuo
npeseuaaf coopeefuu uepku sa:
a) uauanyeane ua cupfuocf ua eunafa u peuafa;
) oesepyeane ueonxopua uepuuuucka nouou u sppaecfeeua saufufa ua cufe peua,
co akueuf ua paseojof ua npuuapuafa sppaecfeeua saufufa;
e) cysueane ua onecfu u ueucxpauefocf, eknyyeajku eo paukufe ua npuuapuafa
sppaecfeeua saufufa uery ppyrofo u npuueua ua necuo pocfanua fexuonoruja u
oesepyeane coopeefuu xpaunueu npopykfu u ucfa eopa sa nuene, uuajku ja
npepeup onacuocfa u pusukof op sarapeuocfa ua ueofuafa cpepuua;
r) oesepyeane ua coopeefua saufufa ua uajkafa npep u no paranefo ua pefefo;
p) oeosuoyeane cufe cerueufu ua onufecfeofo, noceuo popufenufe u peuafa pa
upaf uuqopuupauu kako u pa uu ce pape nopppuka eo kopucfenefo ua ocuoeuufe
suaena sa sppaejefo, ucxpauafa ua pefefo, npepuocfufe ua poenefo, xurueuafa u
xurueuckufe ycnoeu ua ueofuafa cpepuua kako u sa cnpeyeane uecpeka;
r) paseoj ua npeeeufueua sppaecfeeua saufufa, coeefu ua popufenu u opasoeauue u
paeane ycnyru eo epcka co nnauupanefo ua ceuejcfeofo.
3. paeufe neuku ru npeseuaaf cufe equkacuu u coopeefuu uepku sa ykuuyeane ua
fpapuuuouanuafa npakfuka koja ufefu ua sppaejefo ua pefefo.
4. paeufe neuku ja npeseuaaf eps cee oproeopuocfa pa ja yuanpepyeaaf u
noffukuyeaaf ueryuapopuafa copaofka co uen nocfeneua, uo uenocua peanusauuja ua
npaeafa op oeoj neu. Bo foj nornep noceuo ru seuaaf npepeup nofpeufe ua seujufe
eo paseoj.
Hnen 25
paeufe neuku ro npusuaeaaf npaeofo ua pefefo koe uapneuufe oprauu ro
srpuune sapapu saufufa unu neene ua ueroeofo ueufanuo unu qusuko sppaeje, ua
nepuopuuu npoeepku ua nekyeanefo ua pefefo u ua okonuocfufe op suaene sa
ueroeofo srpuyeane.
Hnen 26
1. paeufe neuku ro yeayeaaf npaeofo ua cekoe pefe pa kopucfu couujanua
saufufa eknyeajku couujanuo ocurypyeane u ru npeseuaaf cufe uepku ueonxopuu sa
uenocuo ocfeapyeane ua foa npaeo eo cornacuocf co uauuouanuufe sakouu.
2. Oeue euequuuu fpea pa upaf npusuafu fauy kape foa oproeapa uuajku ru
npepeup cpepcfeafa u ycnoeufe ua pefefo u nuuafa kou ce oproeopuu sa usppyeane
78
ua pefefo kako u cufe ocfuafu ycnoeu op suaene sa apanefo euequuuu koe ro
nopuecyea pefefo unu koe ce nopuecyea eo ueroeo uue.
Hnen 27
1. paeufe neuku ro npusuaeaaf npaeofo ua cekoe pefe ua ueofeu cfaupapp ufo
oproeapa ua qusukuof, ueufanuuof, pyxoeuuof, uopanuuof u couujanuuof paseoj ua
pefefo.
2. Popufenufe unu ppyrufe nuua oproeopuu sa pefefo npeeucfeeuo ce oproeopuu eo
paukufe ua ceoufe quuaucucku uouocfu pa uy oesepaf ua pefefo ueofuu ycnoeu
nofpeuu sa ueroe paseoj.
3. paeufe neuku eo cornacuocf co uauuouanuufe ycnoeu npeseuaaf coopeefuu
uepku sa nouou ua popufenufe u ppyrufe nuua oproeopuu sa pefefo co uen
ocfeapyeane ua oea npaeo u eo cnyaj ua nofpea, sa oesepyeane ua uafepujanua
nouou u nporpauu sa nopppuka noceuo eo nornep ua ucxpauafa, onekafa u
pouyeanefo.
4. paeufe neuku ru npeseuaaf cufe coopeefuu uepku sa pa oesepaf pefefo pa
poue usppyeane op popufenufe unu ppyrufe nuua, kou ce quuaucucku oproeopuu sa
pefefo kako eo paukufe ua ppaeafa neuka faka u op cfpaucfeo. Roceuo pokonky
nuuefo koe e quuaucucku oproeopuo sa pefefo, ue ueee eo ucfa ppaea co uero,
ppaeufe neuku noffukuyeaaf npucfanyeane kou ueryuapopuufe cnoropu opuocuo
cknyyeane ua fakeu cnoropu kako u ppyru coopeefuu apauuauu.
Hnen 28
1. paeufe neuku ro npusuaeaaf npaeofo ua pefefo ua opasoeauue u co uen
ocfeapyeane ua foa npaeo ua ocuoea ua epuakeu uouocfu, noceuo:
a) ro npornacyeaaf ocuoeuofo opasoeauue saponufenuo u ecnnafuo sa cufe;
) noffukuyeaaf paseoj ua pasnuuu eupoeu ua cpepuoukoncko opasoeauue,
eknyyeajku onufo u cfpyuo opasoeauue pocfanuo sa cufe peua u npeseuaaf
coopeefuu uepku sa ecnnafuo eoeepyeane ua oea opasoeauue u paeane
quuaucucka nouou eo cnyaj ua nofpea.
e) ua cufe uu oeosuoyeaaf cfekuyeane eucoko opasoeauue eps ocuoea ua
cnocouocfa, kopucfejku coopeefuu cpepcfea;
r) ua cufe peua uu cfaeaaf ua pacnonarane opasoeuu u cfpyuu uuqopauuuu u
ycnyru sa npoqecuouanuafa opueufauuja;
p) npeseuaaf uepku co kou ke ce noffukue pepoeuo nocefyeane ua yunuufefo u
uauanyeane ua ocunyeanafa op yunuufe.
2. paeufe neuku ru npeseuaaf cufe coopeefuu uepku sa pa uoe pa ce
cnpoeepyea pucuunnuuafa eo yunuufafa ua uauu koj e eo cornacuocf co oeekoeofo
pocfouucfeo ua pefefo u oeaa Koueeuuuja.
3. paeufe neuku ja yuanpepyeaaf u noffukuyeaaf ueryuapopuafa copaofka ua
npauana kou ce opuecyeaaf ua opasoeauuefo, ocoeuo eo paeane nouou npu
enuuuuauuja ua uesuaenefo u uenucueuocfa eo ceefof u onecuyeane ua npucfanof
kou uaykafa u fexuukufe suaena u coepeueuufe uefopu ua uacfaea. Bo foj nornep,
noceuo euuuauue uu ce noceefyea ua seujufe eo paseoj.
Hnen 29
1. paeufe neuku ce cornacuu peka opasoeauuefo ua pefefo fpea pa upe
uacoeuo kou:
79
a) paseufok ua nuuocfa ua pefefo, paseoj ua uapapeuocfa, ua ueufanuufe u
qusukufe cnocouocfu po kpajuu rpauuuu;
) paseoj ua noufyeanefo ua npaeafa ua oeekof u ocuoeuufe cnoopu kako u
noufyeane ua npuuuunufe coppauu eo Roeenafa ua Oepuuefufe Hauuu;
e) paseoj ua noufyeanefo ua popufenufe ua pefefo, ueroeuof kynfypeu upeufufef,
jasukof u epepuocfufe, uauuouanuufe epepuocfu ua seujafa eo koja ufo ueee pefefo,
kako u ua uueunusauuufe kou ce pasnuuu op ueroeafa;
r) noprofoeka ua pefefo sa oproeopeu ueof eo cnoopuo onufecfeo, eo pyxof ua
pasupane, uup, fonepauuuja, epuakeocf ua nonoeufe u npujafencfeo uery cufe
uapopu, efuuku, uauuouanuu u eepcku rpynu u nuua op aefoxfouo nofekno;
p) paseoj ua noufyeanefo ua npupopuafa cpepuua.
2. Huepua oppepa ua oeoj neu kako uu neuof 28 ue cuee pa ce fonkyea kako pa
ja orpauuyea cnoopafa ua noepuueuof u oprauufe pa ocuoeaaf u ynpaeyeaaf co
opasoeuu ycfauoeu, uuajku ro cekorau npepeup noufyeanefo ua npuuuunufe
usnoeuu eo foka 1 ua oeoj neu u nop ycnoe opasoeauuefo eo fakeu uucfufyuuu pa
upe eo cornacuocf co uuuuuanuufe cfaupappu kou uoe pa ru nponuue ppaeafa.
Hnen 30
Bo ouue ppaeu kape nocfojaf efuuku, eepcku unu jasuuu uanuuucfea unu nuua co
aefoxfouo nofekno, pefefo koe npunara ua fakeo uanuuucfeo unu e op aefoxfouo
nofekno, ue cuee pa upe nuueuo op npaeafa ua saepuuuafa, co npuuuunufe ua
rpynafa ua ceojafa kynfypa, ucnoeepyeane ua ceojafa eepa u epuene eepcku opepu
unu ynofpea ua ceoj jasuk.
Hnen 31
1. paeufe neuku ro npusuaeaaf npaeofo ua pefefo ua opuop u cnoopuo epeue, ua
urpa, pekpeauuja koja oproeapa ua eospacfa ua pefefo u cnoopuo yecfeo eo
kynfypuuof ueof u yuefuocfa.
2. paeufe neuku ro noufyeaaf u yuanpepyeaaf npaeofo ua pefefo ua uenocuo
yecfeo eo kynfypuo-yuefuukuof ueof u ro noffukuyeaaf paeanefo coopeefuu u
epuakeu uouocfu sa kynfypuu, yuefuuku, pekpeafueuu u cnoopuu akfueuocfu.
Hnen 32
1. paeufe neuku ro npusuaeaaf npaeofo ua pefefo ua saufufa op ekououcka
ekcnnoafauuja u op paofa koja uoe pa upe onacua unu koja ro nonpeyea
opasoeauuefo ua pefefo unu uy ufefu ua sppaejefo ua pefefo, opuocuo ua ueroeuof
qusuku, ueufaneu, pyxoeeu, uopaneu unu couujaneu paseoj.
2. paeufe neuku npeseuaaf sakouopaeuu, apuuuucfpafueuu, couujanuu u
opasoeuu uepku sa npuueua ua oppepufe ua oeoj neu. 3a faa uen, a uuajku ru
npepeup coopeefuufe oppepu ua ppyrufe ueryuapopuu uucfpyueufu, ppaeufe
neuku noceuo:
a) ja oppepyeaaf uuuuuanuafa eospacf sa epaofyeane;
) ro oesepyeaaf perynupanefo ua paofuofo epeue u ycnoeufe ua paofa;
e) oppepyeaaf coopeefuu kasuu unu ppyru caukuuu sa pa ce ocurypa equkacua
npuueua ua oppepufe ua oeoj neu.
Hnen 33
paeufe neuku ke ru npeseuaf cufe coopeefuu uepku eknyyeajku ru u npaeuufe,
apuuuucfpafueuufe, couujanuufe u opasoeuufe sa pa ru saufufaf peuafa op
uesakoucka ynofpea ua uapkofuuu u ncuxofponcku cyncfauuu, pequuupauu eo
80
ocuoeuufe ueryuapopuu poroeopu sa pa ro cnpeaf uckopucfenefo ua peuafa eo
uesakouckofo npouseopcfeo ua fakeufe cyncfauuu.
Hnen 34
paeufe nofnucuuku ce oepsyeaaf pa ru ufufaf peuafa op cufe onuuu ua
cekcyanuo uckopucfyeane u cekcyanua snoynofpea. 3a faa uen, ppaeufe neuku,
ocoeuo ke ru npeseuaf cufe coopeefuu uauuouanuu, unafepanuu u uynfunafepanuu
uepku sa cnpeyeane ua:
a) uaeepyeane unu npuuypa ua pefefo sa yecfeo eo koja u pa e uesakoucka
akfueuocf;
) uckopucfyeane ua peuafa sa npocfufyuuja unu ppyru uesakoucku cekcyanuu pejcfea;
e) uckopucfyeane ua peuafa eo nopuorpaqcku npefcfaeu u uafepujanu.
Hnen 35
paeufe neuku ke ru npeeseuaf cufe coopeefuu uauuouanuu, unafepanuu u
uynfunafepanuu uepku pa cnpeaf kupuanupanefo, npopaa unu fproeuja co peua co
kakea u pa e uaueua unu eo koja u pa e qopua.
Hnen 36
paeufe neuku ke ru ufufaf peuafa op cufe ppyru qopuu ua uckopucfyeana ufefuu
sa popofo ua pefefo.
Hnen 37
paeufe neuku ke oesepaf:
a) uuepuo pefe pa ue upe nopnoeuo ua uaene unu ua ppyra ceupena, uexyuaua unu
nouuyeaka nocfanka unu kasuyeane. Hu cupfua kasua, uu poueofeu safeop es
uouocf sa ocnoopyeane ueua pa upaf pocypeuu sa kpueuuu pena kou ke ru
usepuaf nuua nop 18-ropuuua eospacf;
) uuepuo pefe ueua pa upe uesakoucku unu cauoeonuo nuueuo op cnoopa.
Ancenefo, npufeopof u safeopanefo ua peuafa ke upe eo cornacuocf co sakouof u pa
ce kopucfaf cauo kako nocnepua uoua uepka u sa uajkyc uoeu epeueucku nepuop;
e) co cekoe pefe nuueuo op cnoopa ke ce nocfanyea xyuauo co noufyeane ua
epopeuofo oeeko pocfouucfeo u ua uauu ufo ru yeayea nofpeufe ua nuuafa op
faa eospacf. Hcknyufenuo, cekoe pefe nuueuo op cnoopa ke upe uspeoeuo op
eospacuufe, oceeu ako ue ce cuefa peka foa e eo uajpoap uufepec ua pefefo u ke uua
npaeo pa oppyea koufakfu co ceoefo ceuejcfeo no naf ua npenucka u nocefu, oceeu eo
ucknyufenuu cnyau;
r) cekoe pefe nuueuo op cnoopa ke uua npaeo ua ufua npaeua u ppyra coopeefua
nouou, kako u npaeo ua npoeepka ua sakouufocfa ua nuuyeanefo op cnoopa, npep
cypof unu ppyru uapneuu, uesaeucuu u uenpucfpacuu oprauu u ua psa opnyka eo
cekoja fakea akuuja.
Hnen 38
1. paeufe neuku ce oepsyeaaf pa ru noufyeaaf u pa oesepaf ycnoeu sa
noufyeane ua npaeunafa ua ueryuapopuofo xyuauufapuo npaeo koe ce npuueuyeaaf
eo eoopyeuu cypupu, a kou ce opuecyeaaf ua pefefo.
2. paeufe neuku ru npeseuaaf cufe npakfuuo useopnueu uepku, nuuafa kou
ceyufe ue uaepuune 15 ropuuu uenocpepuo pa ue yecfeyeaaf eo cypupufe.
3. paeufe neuku ce eosppyeaaf op perpyfupane eo eoopyeuufe cunu ua nuua
kou ceyufe ue uaepuune 15 ropuuu eospacf. Rpu perpyfupane ua oeue nuua kou
81
uaepuune 15 ropuuu, uo ue 18 ropuuu, ppaeufe neuku ke uacfojyeaaf pa uu papaf
npepuocf ua uajeospacuufe.
4. Bo cornacuocf co oepckufe ua ueryuapopuofo xyuauufapuo npaeo pa ce ufufu
uueunuofo uaceneuue eo eoopyeuufe cypupu, ppaeufe neuku ru npeseuaaf cufe
npakfuuo useopnueu uepku sa pa ce oesepu saufufa u rpua sa peuafa noropeuu
co eoopyeuu cypupu.
Hnen 39
paeufe neuku ru npeseuaaf cufe nofpeuu uepku sa nopopo qusuko u ncuxuko
sakpenuyeane u couujanua peuuferpauuja ua pefefo koe e pfea ua uekoja qopua ua
saueuapyeane, ekcnnoafauuja, snoynofpea, uaene unu uekoja ppyra qopua ua
ceupeno, uexyuauo unu nouuyeako nocfanyeane unu kasuyeane unu ua eoopyeuu
cypupu. Takeofo sakpenuyeane u peuuferpauuja ce opeuea eo cpepuua koja ro
noffukuyea sppaejefo, cauonoufyeanefo u pocfouucfeofo ua pefefo.
Hnen 40
1. paeufe neuku ro npusuaeaaf npaeofo ua cekoe pefe sa koe ce feppu, unu e
oeuuefo unu e yfeppeuo peka ro npekpuuno kpueuuuof sakou, co uero pa ce
nocfanyea ua uauu koj e eo cornacuocf co noffukuyeanefo ua ueroeofo yecfeo sa
pocfouucfeo u epepuocf, ufo ro jakue ueroeofo noufyeane, ua npaeafa ua oeekof u
ocuoeuufe cnoopu ua ppyrufe, npu ufo ce seuaaf npepeup eospacfa ua pefefo u
enafa pa ce nopopu ueroeafa peuuferpauuja u koucfpykfueua ynora eo
onufecfeofo.
2. 3a faa uen, uuajku ru npepeup oppepufe ua ueryuapopuufe pokyueufu, ppaeufe
neuku noceuo oesepyeaaf:
a) uuepuo pefe ueocuoeauo pa ue ce oeuuyea peka ro npekpuuno kpueuuuof sakou,
nopapu pena unu nponycfu kou ue une sapauefu co uauuouanuufe unu
ueryuapopuufe sakouu eo epeuefo kora ce cfopeuu;
) ua cekoe pefe sa koe ce feppu unu koe e oeuuefo sa kpuene ua kpueuuuof
sakou,fpea pa uy ce rapaufupa, uajuanky:
- pa ce cuefa sa ueeuuo popeka euuafa ue uy ce pokae co sakou,
- pa upe eepuau u pupekfuo useecfeuo sa oeuueuujafa npofue uero u
pokonky e nofpeuo ueroeufe popufenu unu sakoucku cfapafenu u pa uua npaeua u
ppyra coopeefua nouou sa noprofoeka u npeseufupane ua ceojafa oppaua;
- nocfankafa pa ce eopu es sapouuyeane op cfpaua ua uapneuuof,
uesaeuceu u uenpucfpaceu oprau unu cypcko feno eo npaeepuo cocnyuyeane eo
cornacuocf co sakouof, eo npucycfeo ua npaeua unu ppyra coopeefua nouou, oceeu
pokonky ue ce cuefa peka foa ue e eo uufepec ua pefefo, noceuo seuajku ru npepeup
ueroeufe ropuuu unu nonoafa ua ueroeufe popufenu unu cfapafenu;
- pa ue upe npucuneuo pa ceepou unu pa ja npusuae eucfuuafa; pa ce
ucnufaaf unu pa upaf ucnufauu ceepouufe ua ppyrafa cfpaua u pa ce oesepu
yecfeo unu ucnufyeane ua ueroeufe ceepouu nop epuakeu ycnoeu;
- pokonky ce cuefa peka ro npekpuuno kpueuuuof sakou, oeaa opnyka u
cekoja pocypeua uepka koja op foa npousneryea, opuoeo pa ja pasrnepyea noeucok,
uapneeu, uesaeuceu u uenpucfpaceu oprau unu cypcko feno eo cornacuocf co sakou;
- pa uua ecnnafua nouou op npeeepyea pokonky pefefo ue uoe pa ro
pasepe unu ue ro sopyea jasukof koj ce kopucfu;
- pa ce noufyea ueroeafa npueafuocf ua cufe uueoa eo nocfankufe.
3. paeufe neuku ke uacfojyeaaf pa ro noffukuaf pouecyeanefo ua sakouu,
nocfanku, ycfauoeyeane ua oprauu u ycfauoeu npuueunueu ua peuafa sa kou ce feppu,
kou ce oeuuefu u sa kou ce cuefa peka ro npekpuune kpueuuuof sakou, a noceuo:
82
a) yfeppyeane ua uajuucka eospacf nop koja peuafa ue uoaf pa upaf cuefauu sa
cnocouu sa kpuene ua kpueuuuof sakou;
) cekorau kora e uouo u noenuo, uepku sa nocfanyeane co fakeu peua es
npueruyeane kou cypcka nocfanka, co foa ufo oeekoeufe npaea u sakouckafa
saufufa pa upaf uenocuo noufyeauu.
4. Pasuoopasuocfa ua pacnononueufe uouocfu kako ufo ce: rpuafa,
coeefyeanefo, uaposopof, npaeuofo sacfanyeane, ycnoeuofo kasuyeane, npuqafof,
opasoeauuefo u nporpauufe sa cfpyuo uacoyeane u ppyrufe uouocfu sa
uucfufyuuouanua rpua ke upaf ua pacnonarane sa pa ce oesepu co peuafa pa ce
nocfanyea ua uauu koj oproeapa sa uueuo popo u koj e coopeefeu ua okonuocfufe u
ua cfopeuofo popo.
Hnen 41
Huepua oppepa ua oeaa Koueeuuuja ueua pa enujae ua uno kou ppyru oppepu kou
noeeke npupouecyeaaf sa ocfeapyeane ua npaeafa ua pefefo, a kou eeeufyanuo ce
uaoraaf:
a) eo sakouof ua ppaeufe neuku unu
) eo ueryuapopuofo npaeo koe ppaeafa ro npuueuyea.
en II
Hnen 42
paeufe neuku ce oepsyeaaf ufo nouupoko pa ru sanosuaaf co npuuuunufe u
oppepufe ua Koueeuuujafa kako eospacuufe faka u peuafa ua coopeefeu uauu.
Hnen 43
1. 3apapu pasrnepyeane ua nocfuruafuof uanpepok ua ppaeufe neuku eo
usepuyeanefo ua oepckufe npeseueuu co oeaa Koueeuuuja, ce qopuupa Kouufef sa
npaeafa ua pefefo, koj ru epuu qyukuuufe uaeepeuu nopony eo fekcfof.
2. Kouufefof ro couuyeaaf 10 ekcnepfu co eucoko uopanuu keanufefu u npusuaeua
kounefeufuocf eo onacfa ua koja ce opuecyea oeaa Koueeuuuja. -neuoeufe ru upaaf
ppaeufe neuku, op pepof ua ceoufe ppaejauu u fue ru epuaf ceoufe qyukuuu eo
nuuo ceojcfeo npu ufo ce eopu cuefka sa noppepuakea reorpaqcka sacfaneuocf kako
u sa rnaeuufe npaeuu cucfeuu.
3. -neuoeufe ua Kouufefof ce upaaf co fajuo rnacane op nucfafa ua nuuafa kou ru
kaupupupane ppaeufe nofnucuuku. Cekoja ppaea nofnucuuka uoe pa npepnou
epeu kaupupaf koj ro uspana uery ceoufe ppaejauu.
4. Rpeufe usopu sa Kouufefof ke ce oppaf uajpouua 6 ueceuu no pafyuof ua
cfanyeane eo cuna ua oeaa Koueeuuuja, a nofoa ua cekoja efopa ropuua. Hajuanky 4
ueceuu npep pafyuof ua cekoj usop, Feuepanuuof cekpefap ua Oepuuefufe Hauuu
ynafyea nucuo po ppaeufe neuku nokauyeajku ru pa nopuecaf ceou kaupupafypu eo
pok op pea ueceuu. Rofoa Feuepanuuof cekpefap noprofeyea nucfa ua cufe
kaupupupauu nuua no asyeu pep, uasuayeajku ru ppaeufe neuku kou ru
kaupupupane u ja nopuecyea po ppaeufe neuku ua oeaa Koueeuuuja.
5. Hsopufe ce oppyeaaf ua cocfauouufe ua ppaeufe nofnucuuku kou ru ceukyea
Feuepanuuof cekpefap ua Oepuuefufe Hauuu eo cepuufefo ua OOH. Ha oeue
cocfauouu, uj keopyu ro uuaf 2/3 op ppaeufe neuku, ke ce usepe Kouufefof eo uj
cocfae eneryeaaf kaupupafu kou ke poujaf uajroneu poj rnacoeu u anconyfuo
uuosuucfeo rnacoeu ua npefcfaeuuuufe ua ppaeufe kou ce npucyfuu u kou rnacaaf.
83
6. -neuoeufe ua Kouufefof ce usupaaf sa nepuop op 4 ropuuu. Moaf pa upaf
uspauu noefopuo, ako ce noefopuo kaupupupauu. Meryfoa, sa 5 op 10 neuoeu
uspauu npu npeuof usop uaupafof ke ucfee no pee ropuuu; eepuau no npeuof usop
uuunafa ua fue 5 neua ke ru usenee co ppenka npefcepafenof ua cepuuuafa.
7. Ako uekoj neu ua Kouufefof nouue, nopuece ocfaeka ua ceojafa qyukuuja unu op
uno kou ppyru npuuuu ue e eeke eo uouocf pa ru epuu ceoufe qyukuuu eo
Kouufefof, ppaeafa nofnucuuka koja ro kaupupupana uueuyea op ceoufe ppaejauu
ppyr cfpynak koj ke upe neu ua Kouufefof po ucfekof ua uaupafof ua neuof koj ro
saueuyea, co foa ufo foa uueuyeane uopa pa ro opopu uuosuucfeofo ppaeu
nofnucuuku.
8. Kouufefof pouecyea ceoj penoeuuk.
9. Kouufefof upa ceou qyukuuouepu sa nepuop op 2 ropuuu.
10. Cocfauouufe ua Kouufefof ouuo ce oppyeaaf eo cepuufefo ua OOH unu ua
uekoe ppyro noropuo uecfo koe ke ro oppepu Kouufefof. Kouufefof ouuo ce
cocfauyea epuau ropuuuo, epeuefpaenefo ua cocfauouufe ua kouufefof ce oppepyea
u no nofpea ce npeucnufyea ua cocfauouufe ua ppaeufe neuku ua oeaa Koueeuuuja,
eo saeucuocf op cornacuocfa ua Feuepanuofo copauue.
11. Feuepanuuof cekpefap ua Oepuuefufe Hauuu oesepyea nofpeeu nepcouan u
ycnoeu sa equkacuo epuene ua qyukuuufe ua Kouufefof, eps ocuoea ua oeaa
Koueeuuuja.
12. Co cornacuocf ua Feuepanuofo copauue, neuoeufe ua Kouufefof npuuaaf
nnafa op cpepcfeafa ua Oepuuefufe Hauuu nop ycnoeu kou ke ru onpepenu
Copauuefo.
Hnen 44
1. paeufe neuku ce oepsyeaaf pa uy nopuecaf ua Kouufefof npeky Feuepanuuof
cekpefap ua Oepuuefufe Hauuu useeufaj sa uepkufe kou ru npesene sa ocfeapyeane
ua npaeafa kou ce oepe npusuafu, kako u sa uanpepokof nocfuruaf eo ocfeapyeanefo
ua fue npaea:
a) eo pok op 2 ropuuu op cfanyeanefo eo cuna ua Koueeuuujafa sa ppaeufe
neuku;
) nofoa ua cekou 5 ropuuu.
2. Bo useeufaufe noprofeeuu eo cornacuocf co oeoj neu ce ykayea ua qakfopufe u
nofeukofuufe (ako ru uua) kou enujaaf ua cfeneuof ua ocfeapyeane ua oepckufe op
oeaa Koueeuuuja. Hseeufaufe fpea pa coppaf poeonuo uuqopuauuu eps ocuoea ua
Koueeuuujafa eo coopeefuafa ppaea.
3. paeafa neuka koja nopuena npe ceonqafeu useeufaj ua Kouufefof ue uopa eo
ceoufe uapepuu useeufau pa ru noefopyea ocuoeuufe uuqopuauuu papeuu npefxopuo.
4. Kouufefof uoe pa noapa op ppaeufe neuku pononuufenuu uuqopuauuu kou ce
opuecyeaaf ua npuueuafa ua Koueeuuujafa.
5. Kouufefof uy nopuecyea ua Feuepanuofo copauue, npeky Ekououckuof u
Couujanuuof coeef useeufau sa ceoufe akfueuocfu ua cekou 2 ropuuu.
6. paeufe neuku useeufaufe ru cfaeaaf ua yeup ua jaeuocfa eo ceoufe seuju.
Hnen 45
Co uen pa ce nocfurue equkacua npuueua ua Koueeuuujafa u yuanpepyeane ua
ueryuapopuafa copaofka ua oeaa onacf koja ce opuecyea ua Koueeuuujafa:
a) Cneuujanusupauufe areuuuu, YHHUE4 u ppyru oprauu ua Oepuuefufe
Hauuu, uuaaf npaeo ua npucycfeo ua ceoj npefcfaeuuk npu pasrnepyeane ua
npuueuafa ua oeue oppepu op Koueeuuujafa, kou ce eo uueua uapneuocf.
Kouufefof uoe pa ru noeuka cneuujanusupauufe areuuuu, YHHUE4 u ppyrufe oprauu
84
ua OOH pa nopuecaf useeufaj sa npuueua ua Koueeuuujafa eo onacfufe kou ce eo
uueua uapneuocf;
) Kouufefof pokonky cuefa sa nofpeuo uu ru pocfaeyea ua
cneuujanusupauufe areuuuu, YHHUE4 u ppyrufe uapneuu oprauu, useeufaufe ua
ppaeufe neuku kou coppaf apane unu ykayeaaf ua nofpeafa op cfpyuu coeefu
unu nouou, saepuo co eeeufyanuu saeneuku u npepnosu eo epcka co fue uonu u
nofpeu;
e) Kouufefof uoe pa pape npenopaka po Feuepanuofo copauue, pa ro
sauonu Feuepanuuof cekpefap eo uuefo ua Kouufefof pa npeseue cfypuu sa
koukpefuu npauana kou ce opuecyeaaf ua npaeafa ua pefefo;
r) Kouufefof uoe pa paea npepnosu u onufu npenopaku eps ocuoea ua
uuqopuauuufe npuueuu eo cornacuocf co neuoeufe 44 u 45 ua oeaa Koueeuuuja.
Takeufe npepnosu u npenopaku ce pocfaeyeaaf po sauufepecupauufe ppaeu neuku, a
Feuepanuofo copauue ce useecfyea sa uue co eeeufyanuu koueufapu ua ppaeufe
neuku.
en III
Hnen 46
Oeaa Koueeuuuja e ofeopeua sa nofnuuyeane ua cufe ppaeu.
Hnen 47
Oeaa Koueeuuuja nopnou ua pafuqukauuja. Mafepujanufe sa pafuqukauuja ce
penouupaaf kaj Feuepanuuof cekpefap ua Oepuuefufe Hauuu.
Hnen 48
Oeaa Koueeuuuja e ofeopeua sa npucfanyeane ua cufe ppaeu. Rpucfanyeanefo ce
epuu co penouupane ua uucfpyueufufe sa npucfanyeane kaj Feuepanuuof cekpefap
ua Oepuuefufe Hauuu.
Hnen 49
1. Oeaa Koueeuuuja cfanyea eo cuna ua 30-of peu no peuof ua penouupane ua 20-of
uucfpyueuf sa pafuqukauuja unu npucfanyeane kaj Feuepanuuof cekpefap ua OOH.
2. 3a cekoja ppaea koja ke ja pafuqukyea oeaa Koueeuuuja unu npucfanuna no
penouupanefo ua 20-of uucfpyueuf sa pafuqukauuja unu npucfanyeane, Koueeuuujafa
ke cfanu eo cuna 30-of peu no peuof ua nopuecyeanefo ua uucfpyueufof op cfpaua ua
faa ppaea.
Hnen 50
1. Cekoja ppaea nofnucuuka ua Koueeuuujafa uoe pa npepnou auaupuau u foj
npepnor pa ro nopuece po Feuepanuuof cekpefap ua Oepuuefufe uauuu. Feuepanuuof
cekpefap ke ro coonufu npepnorof sa auaupuauof ua ppaeufe neuku u ke noapa op
uue pa ro useecfaf peka ce cornacyeaaf pa ce ceuka kouqepeuuuja ua ppaeufe neuku
sa pasrnepyeane u rnacane ua npepnorof. Ako eo pok op 4 ueceuu no oea coonufeuue
uajuanky 1/3 op ppaeufe nofnucuuku ce usjacuaf eo npunor ua fakea kouqepeuuuja,
Feuepanuuof cekpefap fpea pa ceuka kouqepeuuuja nop nokpoeufencfeo ua
Oepuuefufe Hauuu. Cufe auaupuauu yceoeuu co uuosuucfeo rnacoeu ua ppaeufe
nofnucuuku npucyfuu ua kouqepeuuujafa u kou rnacane ce nopuecyeaaf ua opopeuue
po Feuepanuofo copauue.
85
2. Auaupuauof yceoeu eo cornacuocf co oppepufe op cfae 1 ua oeoj neu ke cfanu eo
cuna no opopyeanefo op Feuepanuofo copauue ua Oepuuefufe Hauuu u co
npuqakane ua 2/3 op ppaeufe neuku.
3. Kora epeu auaupuau ke cfanu eo cuna, foj ke upe saponufeneu sa cufe ppaeu
nofnucuuku kou ro npuqafune, a ocfauafufe ppaeu nofnucuuku ke uuaaf oepcka
eo opuoc ua oppepufe ua oeaa Koueeuuuja u ua npefxopuufe auaupuauu kou ru
npuqafune.
Hnen 51
1. Feuepanuuof cekpefap ua Oepuuefufe Hauuu uu ro pocfaeyea ua cufe ppaeu
neuku fekcfof sa eosppauocfa ua ppaeufe eo epeuefo ua pafuqukauujafa unu
npucfanyeanefo.
2. Bosppauocfa, koja ue e eo cornacuocf co uenufe u uaueuafa ua oeaa Koueeuuuja
ue e poseoneua.
3. Bosppauocfa uoaf pa ja noeneaf eo uno koe epeue co nucueuo coonufeuue po
Feuepanuuof cekpefap ua Oepuuefufe Hauuu, koj sa foa ru useecfyea cufe ppaeu.
Takeofo coonufeuue cfanyea eo cuna ua peuof kora ro npuuun Feuepanuuof cekpefap.
Hnen 52
paeafa nofnucuuka uoe pa ce ofkae op oeaa Koueeuuuja no naf ua nucueuo
coonufeuue ynafeuo po Feuepanuuof cekpefap ua Oepuuefufe uauuu.
Ofkayeanefo cfanyea eo cuna epua ropuua no peuof ua npueuof ua coonufeuuefo op
cfpaua ua Feuepanuuof cekpefap.
Hnen 53
Feuepanuuof cekpefap ua Oepuuefufe uauuu e oppepeu sa penosufop ua
Koueeuuujafa.
Hnen 54
Opuruuanof ua oeaa Koueeuuuja, uj fekcf e ua aurnucku, apancku, kuuecku, unaucku,
qpauuycku u pycku e nopepuakeo eepopocfoeu u ke upe penouupau kaj Feuepanuuof
cekpefap ua Oepuuefufe Hauuu. Kako pokas ua foa, ponynofnuuauufe
ononuououuuuu, nonuonpaeuo oenacfeuu op ceoufe enapu ja nofnuuyeaaf oeaa
Koueeuuuja.
86
Kaxu ro 1oa npano!
Hexonnenuuonanno xanapcxo unapuncxo uspanue na Konnenuuja1a
na Oepune1u1e Hauuu sa npana1a na peua1a
3ommo uua unauucko usauue ua Koueeuuujama?
Bepsujafa ua Koueeuuujafa koja eue poueceua op Feuepanuofo copauue u
nofnuuaua op uuory ppaeu eo ceefof e neraneu pokyueuf uanuuau ua fexuuku jasuk.
Ako unapufe nyre ru pasepaf uueuufe npaea u oproeopuocfu, forau uue fpea pa
sanoueue pa ru peanusupaue ucfufe ua uauu yfeppeu eo Koueeuuujafa. Ha
noefokof, eo neuof 42 op Koueeuuujafa ce eenu enapufe ce oproeopuu pa ru
sanosuaaf unapufe co uueuufe npaea ua coopeefuu uauuu u cpepcfea. Ees couueuue,
unapuuckafa eepsuja ua Koueeuuujafa ua Oepuuefufe Hauuu oeosuoyea unapufe
pa ru sanosuaaf ceoufe npaea.
Hocne uenuom pasaoeop sa npaeama, mmo e co uamume oaoeopuocmu?
Rpaeafa u oproeopuocfufe ue uoaf pa ce opeojaf. Koueeuuujafa ua Oepuuefufe
Hauuu sopyea sa npaeafa kou uu ce rapaufupauu ua unapufe nyre op cfpaua ua
enapufe. Ho, eo cufyauuu kora ce eocnocfaeyeaaf esaeuuu epcku uery npujafenufe,
eo ceuejcfeafa, eo yunuufafa, cnopfckufe ekunu unu nouery seujufe fpea pa
uuaue npp eup peka cekoj ua cekouy uy e ponuk. Op oeue epcku eknyyeaaf nouf u
fonepauuujafa. Koueeuuujafa ua Oepuuefufe Hauuu ru onuuyea ponuocfufe ufo
enapafa ru uua kou nyrefo nop 18 ropuuu.
Kou npaea ce onqameuu eo Koueeuuujama?
Koueeuuujafa coppu 4 rpynu ua npaea:
I Akfueuo yecfeo suau pa upeu eknyeu eo pouecyeanefo ua opnyku,
cnoopa pa uu ce npuppyuu ua ppyrufe, cnoopa eo nuuofo uspasyeane u cnoopa
ua npuuane uuqopuauuu op pasnuuu useopu.
II a ro paseueaue concfeeuuof ofeuuujan ro eknyyea cefo oua ufo uu
oeosuoyea coopeefeu paseoj. Oeaa rpyna ru nofeuuupa: eauocfa ua opasoeauuefo,
ceuejcfeofo, kynfypafa u nuuuof upeufufef.
III a ueeeu popo: npaeo ua ueof ru eknyyea cufe ocuoeuu nofpeu.
Oepe ce eknyeuu xpauafa u pouof, cfaupappof ua ueeene u sppaejefo.
IV a upeu es noepepa uu oesepyea ua unapufe saufufa op
snoynofpeafa, sanocfaeyeane ,ekououckafa ekcnnoafauuja, fopfypa, kupuanupane u
npocfufyuuja.
I Huaue ypen, som1o uuaue npano pa yuec1nynaue
Hnen 3 Hamu1e un1epecu xaxo unapu nyre
Rpu pouecyeane ua opnyku ufo ce opuecyeaaf ua uac, uajuanpep fpea pa ce
pasrnepyea oua ufo e uajpopo sa uac. Hcfo faka, enapufe fpea pa upaf curypuu
peka ce noufyeaaf uucfufyuuouanuufe cfaupappu ua uauu koj oeosuoyea uue
cekorau pa cue coopeefuo srpueuu u saufufeuu.
87
Hnen 12 a ce cnymna1 namu1e uucnena
Hue uuaue npaeo pa ru uckaeue ceoufe uucnena sa opnykufe ce opuecyeaaf ua uac,
a ocoeuo eo cekoj cyp unu apuuuucfpafueuu nocfanku. Kako ufo cfauyeaue nocfapu,
uauufe uucnena u cfaeoeu fpea ce noeeke pa ce seuaaf npepeup.
a upeue eknyeuu! a uayuue sa yecfeofo ua unapufe.
Hnen 13 Moxeue cnoopno pa ce uspasynaue
Hue uuaue npaeo pa ce uspasyeaue u pa npuuaue u ucnpakaue uuqopuauuu npeky
cufe uepuyuu, eknyyeajku ro neafof, yuefuocfa unu ueuof sop. Hue uuaue
oproeopuocf pa ce uspasyeaue ua uauu ua koj ueua pa ru noepepuue npaeafa ua
ppyrufe. Hue ucfo faka uuaue npaeo pa cue cnoopuu u pa ue upe sarposeu uauuof
yrnep u uauafa ecf.
Hnen 17 Mepuyuu
Bnapufe uuaaf oproeopuocf pa oesepaf uuqopuauuu u uafepujanu pocfanuu po uac
op uuory useopu, uauuouanuu u ueryuapopuu, ocoeuo kora ce co uen sa
yuanpepyeane ua uauafa cpeka u sppaeje.
II Pasnunane na conc1nenuo1 no1enuujan: uuaue npano pa upeue 1oa m1o cue
Hnen 5 Rouu1 xon popu1enu1e
Bnapufe uopa pa ru noufyeaaf npaeafa u oproeopuocfufe ua popufenufe,
ceuejcfeofo u cfapafenufe paeajku uu coeefu u uacoka kako uue pa ru npuueuyeaue
oeue npaea.
Hnen 7 Hame1o uue u nauuonannoc1
Ro paranefo, uuaue npaeo pa uu ce pape uue, pa uu ce onpepenu uauuouanuafa
nponapuocf u pa upeue srpueuu op uauufe popufenu.
Hnen 8 3auynynane na conc1nenuo1 upen1u1e1
Hue uuaue npaeo pa ro saufufuue u opuoeo pa ro yfeppuue uauefo uue,
uauuouanuocf u ceuejuu epcku.
Hnen 10 Ceuejno coepunynane
Rpu enes unu usnes op seujafa, enapufe uuaaf oproeopuocf pa ue coepuuaf co uauefo
ceuejcfeo ua ps u xyuau uauu. Hcfo faka ako uauufe popufenu ueeaf eo ppyra
seuja uue uuaue npaeo pa uuaue nueu u pupekfeu koufakf co uue.
Hnen 21 a upem nocnoen
Bo seujufe kape ufo noceojyeanefo e poseoneuo, foa uopa pa upe eo uau uajpoap
uufepec, u pa upeue uaprnepyeauu op kounefeufuu oenacfeuu nuua. Ako
noceojyeanefo ce opeuea uery pee seuju, enapufe uuaaf oproeopuocf pa oesepaf
epuucfeeuu cfaupappu sa noceojyeane kou ke ce npuueuyeaaf eo uenafa ppaea.
88
Hnen 23 Mnapu nyre co nocenu no1peu
Ako cue ua uno kakoe uauu ouecnocoeuu, uuaue npaeo ua noceua uera u
opasoeauue ufo ke uu nouorue pa nocfurueue cauopoeepa u uenocuo ocuucnyeane
ua ueofof eo saepuuuafa.
Hnen 28 Hame1o opasonanue
Hue uuaue npaeo ua opasoeauue. Bnapufe uuaaf oproeopuocf pa rapaufupaaf peka
ocuoeuofo opasoeauue e saponufenuo, ecnnafuo, peka uue uuaue epuakeu
uouocfu sa enes eo cpepuo u noeucoko opasoeauue, a pucuunnuuafa koja e
eocnocfaeeua eo uauufe yunuufa ue e npofue uauefo oeeko pocfouucfeo. Hcfo
faka enapufe ke ja noffukuaf ueryuapopuafa copaofka co uen pa ce pa ce uauanu
uesuaenefo u uenucueuocfa uus ceefof, pa uu nouoruaf pa uuaue npucfan kou
uaykafa, fexuonorujafa u coepeueuufe uacfaeuu uefopu.
III a xuneeue popo: npano1o na onc1anox
Hnen 6 Hamuo1 onc1anox u pasnu1ox
Kako unapu nyre, uue uuaue npaeo ua ueof. Hcfo faka enapufe uuaaf oproeopuocf
uakcuuanuo pa ce auraupaap sa pa ro oesepaf uauuof oncfauok u paseufok
Hnen 9 Opnoenoc1 op namu1e popu1enu
Hue uuaue npaeo pa ueeeue co uauufe popufenu u pa ue upeue opeoeuu op uue, ce
popeka ue ce cnyu ueufo ufo e cnpofueuo ua uauufe uufepecu. Ha cocnyuyeanafa
unu cypckufe nocfanku noepsauu co uekoe opeojyeane co popufen, uue uuaue npaeo
pa ko kaeue ceoefo uucnene. Hue ucfo faka uuaue npaeo pa cue eo koufakf co
peajuafa popufenu. Ako sa opeojyeanefo opnyuna ppaeafa, faa uopa pa uu pape
uuqopuauuu sa nonoafa ua uauufe popufenu.
Hnen 18 Opronopnoc1a na popu1enu1e u c1apa1enu1e
Hauufe peajua popufenu unu cfapafenu ce oproeopuu sa uauefo eocnufyeane u oeaa
oproeopuocf uu npunara npep ce ua uue. Bnapafa ke ru nopppu uauufe popufenu eo
faa oproeopuocf u ke ue yepu peka popufenckafa rpua e npucyfua u kaj epaofeuufe
popufenu.
Hnen 24 3ppanje1o u sppanc1nena1a nera
Hue uuaue npaeo ua sppaecfeeua u uepuuuucka uera ua uajeucoko uueo. Bnapufe
uuaaf oproeopuocf pa ce cnpaeaf co eucokafa cupfuocf ua peuafa, pa oesepaf
uepuuuucka nouou ua unapufe; pa ce opaf co uepocfafokof ua xpaua u sapasuufe
onecfu, pa rapaufupaaf sppaecfeeua rpua sa unapufe euu-upuu uajku; pa
oesepaf sppaecfeeuo opasoeauue pocfanuo sa cufe, pa paseueaaf npeeeufueua
sppaecfeeua uera u pa ru ykuuaf fpapuuuouanuo ufefuufe npakfuku.
Hnen 25 Fpuxa sa name1o cuec1ynane
Ako cue cuecfeuu uekape nop saufufa, rpua unu fpefuau op cfpaua ua oenacfeuu
nuua, uue uuaue npaeo ua pepoeeu uapsop.
89
Hnen 26 Hama1a couujanna esepnoc1
Hue uuaue npaeo ua couujanua nouou, eknyyeajku ro couujanuofo ocurypyeane. Oeaa
nouou ke uu upe popeneua cornacuo npuxopufe u ycnoeufe eo kou ueeeue uue u
uauufe popufenu unu cfapafenu.
Hnen 27 Hamuo1 xuno1en c1anpapp
Hue uuaue npaeo ua epuakoe ueofeu cfaupapp eaeu sa uaua qusuka, ueufanua,
pyxoeua, uopanua u couujanua narococfoja. Hauufe popufenu unu cfapafenu ce
oproeopuu pa uu oesepaf npuqafnue ueofeu cfaupapp. Bnapafa nak uua
oproeopuocf pa uu nouara ua popufenufe unu cfapafenufe kou ue uoaf pa uu
oesepaf ua peuafa eakoe cfaupapp.
Hnen 31 Cnoopno npeue u opuop
Hue uuaue npaeo ua cnoopuo epeue u opuop u cnoopuo pa yecfeyeaue eo
kynfypuu u yuefuuku akfueuocfu.
Hnen 41 Ronucoxu c1anpappu
Ako cfaupappufe ua uauuouanuufe u ueryuapopuufe sakouu ce nopopu, forau cnopep
oeaa Koueeuuuja, ke ce npuueuyeaaf cekorau noeucoku uopuu.
IV a upem neom1e1en: name npano na sam1u1a
Hnen 2
Cufe npaea ua Koueeuuujafa eaaf sa cufe unapu nyre es ucknyok. Hcfo faka
enapufe ce oproeopuu pa ue saufufaf op puckpuuuuauuja u kasua koja nofekuyea op
uauuof ceueeu cfafyc, nofekno, eepyeana u faka uafauy.
Hnen 11 Kupnanupane u sappxynane na unapu1e
Bnapufe uuaaf oproeopuocf pa ce opaf npofue kupuanupanefo u sappyeanefo ua
unapufe eo fyru seuju, uno pa e op popufen unu op ppyro nuue.
Hnen 19 3noyno1pea u nerpuxa-sanoc1anynane
Hue uuaue npaeo pa upeue saufufeuu op cufe eupoeu ua snoynofpea, op ueufanuo
u qusuko uacuncfeo, sanocfaeyeane u ekcnnoafauuja popeka cue srpueuu op uekoj
koj e oproeopeu sa uac. Hue ucfo faka uuaue npaeo pa uayuue kako pa cnpeuue
eakeu eupoeu ua snoynofpea.
Hnen 20 Mnapu nyre es ceuejc1no
Ako cue nuueuu op ceuejua cpepuua, uue uuaue npaeo ua noceua saufufa u nouou
op uauafa enapa, u uue uuaue npaeo ua rpua op ppyro - anfepuafueuo ceuejcfeo unu
srpuyeane op ppyra uucfufyuuja koja ja noufyea uauafa efuuka, penuruosua,
kynfypua u jasuua nosapuua.
Hnen 22 Mnapu eranuu
Ako cue eranuu, npuuypeuu pa ja uanyufuue uauafa seuja sa pa userueue
nporouyeane, unu uue apaue cfafyc ua eranuu, uue uuaue npaeo ua cneuujanua
saufufa u nouou op enapufe.
90
Hnen 32 e1cxu 1pyp
Hue uuaue npaeo pa cue saufufeuu op ekououcka ekcnnoafauuja u op cekoja paofa
ufo ro sarposyea uauefo sppaeje, opasoeauue u paseufok. Hauafa enapa uua
oproeopuocf pa onpepenu uajuana eospacf sa epaofyeane, pa noprofeu npaeuna u
ycnoeu sa paofa, u pa yfeppu kasuu sa snoynofpea ua oeue npaeuna.
Hnen 33 3am1u1a op napxo1uuu
Hue uuaue npaeo pa cue saufufeuu op ynofpea ua ueneranuu pporu u op yecfeo eo
uueuo npouseopcfeo u pucfpuyuuja.
Hnen 34 3am1u1a op cexcyanna excnnoa1auuja
Hue uuaue npaeo pa upeue saufufeuu op cekcyanua ekcnnoafauuja u snoynofpea,
eknyyeajku ja npocfufyuujafa u nopuorpaqujafa.
Hnen 35 3am1u1a op npopanane u 1pronuja co nyre
Bnapufe uuaaf oproeopuocf pa cfopaf ce ufo uoaf sa pa ja cnpeaf fproeujafa co
nyre u kupuanupane ua unapu nyre.
Hnen 36 Cu1e ppyru excnnoa1auuu
Hue uuaue npaeo pa cue saufufeuu op cufe ppyru eupoeu ua ekcnnoafauuja.
Hnen 37 Kasna u ancene
Hue uuaue npaeo pa upeue saufufeuu op fopfypa, rpyo opuecyeane unu kasua u
uesakoucko ancene u ppyru sarposyeana ua cnoopafa. Hauafa enapa uua
oproeopuocf pa ue yepu peka kasuafa u poueofuuof safeop ce sapauefu sa unapu
nyre. Ako uauafa cnoopa e opseueua, uue uuaue npaeo pa upeue fpefupauu co
pocfouucfeo u nouf, pa ue yeaaf oppenuo op eospacuufe, pa oppyeaue koufakf co
uauufe ceuejcfea u pa npuuaue sakoucka nouou.
Hnen 38 Bojnu u noopyxenu xonqnux1u
Ako cue nop 15 ropuuu eospacf uuaue npaeo pa upeue ucknyeuu op cekakeo
pupekfuo yecfeo eo eojuu u eoopyeuu kouqnukfu. Ako cue nop enujauue ua eoopyeu
kouqnukf, uauafa enapa uua oproeopuocf pa uu oesepu cneuujanua saufufa u uera.
Hnen 39 Pexaunu1auucxa nera
Ako uue poueeeue eoopyeu kouqnukf, fopfypa, sanocfaeyeane unu ekcnnoafauuja
uuaue npaeo pa npuuaue coopeefua uera sa uaue onopaeyeane.
Hnen 40 Mnapu1e u npanpa1a
Ako uue cue oeuuefu sa npekpuyeane ua sakouof, uuaue npaeo pa upeue fpefupauu
co pocfouucfeo, pa ce npefnocfaeu uauafa ueeuuocf popeka ue ce pokae euuafa, pa
uu ce coonufaf oeuueuujafa npofue uac, pa uuaue npeeepyea ako e nofpeuo, pa
uuaue npaeepeu cypcku npouec, pa ce noufyea uauafa npueafuocf u pa uoeue ce
anuue ua cypckafa opnyka. Bnapufe ce oproeopuu pa ja yfeppaf uajuuckafa eospacf
91
sa koja eau npuueuafa ua kasueuuof sakou. Hcfo faka, enapufe uopa pa oesepaf
ppyr eup ua uucfufyuuouanua rpua kako ufo ce: nopyyeane, uaprnepyeane,
ycnoeuo ocnoopyeane, couujanua rpua, opasoeuo eocnufuu unu nporpauu ua oyka.
Hauuu ua akfueuo yecfeo
Hn1epne1 nonpsynana sa pe1cxu1e npana
Aypupauo eo uapf 2006
http://boes.org/justice.html
BOES.ORG uesaeucua, uenpoqufua
oprauusauuja koja oesepyea uuqopuauuu
sa pefckufe npaea
http://www.cccf-fscge.ca/ Kauapcka oprauusauuja sa uera ua peuafa
http://www.cfc-efc.ca efe u ceuejcfeo ua Kauapa
http://www.crin.org/ Mpea sa uuqopuauuu sa npaea ua peuafa
http://wwwchild-abuse.com/childhouse/ efcka kyka
http://www.childwatch.uio.no/ Hufepuauuouanuo uanypyeane ua peuafa
http://www.child-soldiers.org/ koanuuuja sa cnpeyeane ua peua-eojuuuu
http://www.echr.coe.int Koanuuuja sa sanupane ua snoynofpeafa
ua peua eojuuuu
http://www.ilo.org/ Meryuapopua oprauusauuja sa epaofyeane
http://www.unicef.org/voy/ YHHUE4 ueryuapope ueufap sa pefcku
paseoj
http://www.coe.int/t/dg4/education/edc Opasoeauue sa peuokpafcko rparaucfeo u
oeekoeu npaea
Yecfeofo uoe pa upe pasnuuo u eknyyea:
1. -ufane ua koukpefuu coppuuu u ynafcfea
2. Ruuyeane sa koukpefuu coppuuu u ynafcfea.
3. Teuu sa peafu.
4. Akfueuocfu eo saepuuuafa sa nopppuka ua koukpefeu cnyaj unu npofecf
npofue enapuua opnyka.
5. 4opuupane unu saneuyeane eo nonufuku napfuu unu ppyru onufecfeeuu
oprauusauuu.
6. Rpucycfeyeane ua nonufuku unu onufecfeeuu cpepu.
7. Rpeseuane nupepcka ynora eo nonufuka napfuja, paofua oprauusauuja
unu onufecfeeua oprauusauuja.
8. Fnacane ua usopu.
9. Yecfeo eo kaunanu .
10. 3acfanyeane ua kauuenapuja.
11. Rnakane pauouu.
12. Poupane.
13. Cnyene eojcka.
14. Kopucfene nocfoeku neranuu uauuu kako koufakfupane enapuuu
npefcaeuuuu, nopuecyeane ua cnyau ua cyp.
15. Rpofecfupane npeky peuoucfpauuu, ojkofu, ufpajk.
92
93
Informativna kancelarija na
Sovetot na Evropa - Skopje
ul. M.H. Jasmin bb
(Muzej na Grad Skopje - kat)
1000 Skopje
ks
I
Tel.: ++389 (0)2 3123-616
Fa : ++389 (0)2 3123-617