Arbeidersparty (Suid-Afrika, 1910)
| Arbeidersparty | |
| AP | |
| Leier | Frederic Creswell, Walter Madeley |
|---|---|
| Gestig | 1910 |
| Ontbind | 1958 |
| Hoofkwartier | Bloemfontein |
| Ideologie | Sosiaal-demokrasie Demokratiese sosialisme |
| Amptelike kleure | Rooi |
Die Arbeidersparty was 'n politieke party in Suid-Afrika van 1910 tot ongeveer 1958, hoewel die party nooit amptelik ontbind het nie.
Stigting
[wysig | wysig bron]Die Arbeidersparty is in Januarie 1910, enkele maande voor Uniewording gestig uit die samesmelting van twee kleiner Arbeiderspartye in die Kaapkolonie en Transvaal. Die eerste leier was kol. F.H.P. Creswell en die eerste voorsitter Henry Sampson. Die party het hom daarop toegespits om wit werkers se regte teen dié van gekleurde werkers (swart, bruin, Indiër en Chinees) te beskerm. Die party was dus uit die staanspoor 'n voorstander van rasseskeiding en -diskriminasie.
Pakt-regering
[wysig | wysig bron]Teen die einde van die 1923, toe die regerende Suid-Afrikaanse Party in die knyp was oor sy hantering van swart onrus en die Randse opstand, het die Arbeidersparty 'n koalisie-ooreenkoms met die Nasionale Party van genl. J.B.M. Hertzog gesluit. In die verkiesing op 17 Junie 1924 verower die party 18 setels en 13,4% van die stemme. Creswell en Thomas Boydell is in die kabinet ingesluit.
Agteruitgang
[wysig | wysig bron]Die party skeur in 1928 in die sogenaamde Hoofbestuursgroep en die Creswelliete. Dit was oor 'n verskil in die vertolking van die party se beginselprogram, maar het in werklikheid op persoonlikhede neergekom. Walter Madeley weier om uit die kabinet te bedank toe genl. Hertzog ontevrede is omdat hy 'n afvaardiging ontvang het wat hom kom spreek het oor die werksomstandighede van swartes in sy departemente. In die verkiesing op 18 Junie 1929 word 3 Hoofbestuurslede en 5 Cresswelliete verkies. Hoewel die Nasionale Party toe 'n volstrekte meerderheid geniet het, is twee Cresswelliete nietemin weer in die kabinet ingesluit.
Die verdeeldheid duur voort in die sogenaamde Koalisie-verkiesing op 17 Mei 1933, maar na die samesmelting van die Nasionale Party en Suid-Afrikaanse Party op 5 Desember 1934 in die Verenigde Party, verloor die Arbeidersparty sy relevansie. Twee kandidate van elke groep was in die verkiesing suksesvol, maar in 1938 se verkiesing haal slegs drie van die weer verenigde party se kandidate die paal. Toe genl. Hertzog se mosie van neutraliteit in die Tweede Wêreldoorlog verslaan word, bedank hy as eerste minister en word opgevolg deur genl. Jan Smuts, wat Walter Madeley as minister van arbeid aanstel. Hy beklee die amp tot sy aftrede in 1945.
'n Opflikkering
[wysig | wysig bron]Die party vaar aansienlik beter in die verkiesing op 7 Julie 1943 toe nege kandidate slaag. Kandidate wen in die kiesafdelings Oos-Londen-Stad, Durban-Umbilo, Durban-Noord, Benoni, Germiston, Fordsburg, Krugersdorp, Suid-Rand en Mayfair. In 1948 wen die party ses setels en in 1953 vyf, maar trek in 1958 met net twee kandidate slegs 0,24% van die totale stemme en verdwyn kort daarna van die toneel sonder om formeel te ontbind.
Verkiesings
[wysig | wysig bron]Die Arbeidersparty se sukses by die stembus van 1910 tot 1958:
- 1910: 4 setels, 11 549 stemme
- 1915: 4 setels, 25 690 stemme
- 1920: 21 setels, 39 917 stemme
- 1921: 9 setels, 29 584 stemme
- 1924: 18 setels, 42 853 stemme
- 1929: 5/3 setels, 23 897/9 664 stemme (Cresswelliete en Hoofbestuur)
- 1933: 2/2 setels, 13 930/8 626 stemme (Hoofbestuur en Koalisie)
- 1938: 3 setels, 7 008 stemme
- 1943: 9 setels, 43 019 stemme
- 1948: 9 setels, 32 164 stemme
- 1953: 4 setels, 34 730 stemme
- 1958: 0 setels, 2 670 stemme
Bronne
[wysig | wysig bron]- Saunders, Christopher C. (raadgewende red.). 1994. An Illustrated Dictionary of South African History. Sandton: Ibis Books and Editorial Services cc.
- Mostert, J.P.C. 1986. Politieke Partye in Suid-Afrika. Bloemfontein: Instituut vir Eietydse Geskiedenis, U.O.V.S.
- Van der Spuy, D.C. (hoofred.). 1975: Amptelike Jaarboek van die Republiek van Suid-Afrika (Eerste Uitgawe). Pretoria: Departement van Inligting.
- Haywood, J.J. L.V. (red.). 1944. Die Afrikaner-gids. Bloemfontein: Die Afrikaner-gids (Edms.) Beperk.
- Schoeman, B.M. 1977. Parlementêre verkiesings in Suid-Afrika 1910-1976. Pretoria: Aktuele Publikasies.