Etruskers

Die Etruskiese magsgebied

Die Etruskers was 'n historiese etniese groep wat tot die beduidendste Voor-Romeinse beskawing in die antieke Italië en een van die voorste handelsmoondhede in die Mediterreense wêreld ontwikkel het. Die Etruskers het gebiede in Noord- en Sentraal-Italië bewoon waarna as Etrurië verwys word; hul oorsprongsgebied was tussen die riviere Arno en Tiber geleë. Geleidelik het hulle hul magsgebied noordwaarts na die Povlakte uitgebrei waar hulle gesofistikeerde dreineringstelsels ontwikkel het, maar later voor Keltiese stamme moes swig wat hulle daar gevestig het. Hulle het daarnaas ook diep spore in Umbrië en Latium gelaat.

Die Etruskers is deur die Grieke Tyrrhenoi of Tyrsenoi en deur die Romeine Etrusci of Tusci genoem. Die terme Tirreense See en Toscana is van hierdie benamings afgelei. Die Etruskers het na hulself as Rasenna verwys, 'n term wat dikwels verkort is tot Rasna of Raśna.

Civita di Bagnoregio, 'n nedersetting in die Italiaanse provinsie Viterbo, 120 km noord van Rome geleë, is omstreeks 500 v.C. deur Etruskers as ommuurde vestingstad op 'n vulkaniese tufsteenplato gestig

Die Etruskiese beskawing vorm saam met dié van Antieke Rome en Antieke Griekeland een van die belangrikste kulturele fondamente van die Westerse beskawing. Die werklike omvang van hul bydraes op die gebied van tegnologie, boukuns en geneeskunde is oor 'n lang tydperk onderskat. Sedert die begin van die 21ste eeu is groot vordering gemaak op die gebied van Etruskiese studies en navorsingstegnieke. Argeologiese en wetenskaplike ontdekkings het navorsers in staat gestel om die Etruskiese beskawing, sy tegnologiese prestasies (soos op die gebied van mynbou en metallurgie, tekstielvervaardiging, landbou en eetkultuur) en kuns in 'n heel nuwe lig te sien en meer gespesialiseerde kennis daaroor te verkry.

Nuwe gevorderde metodes van dakstoelkonstruksie word aan Etruskiese boumeesters toegeskryf; hul ingenieurs het gesofistikeerde watertonnels vir onder meer dreinering ontwerp; Etruskiese seilbote was die eerstes wat vir vaarte oor langer afstande met voorseile toegerus is; groot vordering is gemaak op die gebied van metaalvervaardiging en ander sektore waar pirotegnologie 'n belangrike rol speel; terwyl Etruskiese genees- en snykundiges nadoodse ondersoeke kon doen. Op die gebied van kuns kan belangrike tegniese en ikonografiese ontwikkeling deur middel van Etruskiese kunswerke aangewys word wat in grafkamers gevind is, al is hierdie kunstegnieke moontlik oorspronklik elders, in Griekeland of die Nabye Ooste, ontwikkel.

Nogtans word die Etruskers weens die gebrek aan omvattende geskrewe oorlewerings en selfbeskrywings as «geheimsinnig» of «raaiselagtig» beskryf. Ons huidige kennis oor die Etruskers gaan terug op antieke Griekse en Romeinse skrywers en argeologiese opgrawings. Die Etruskiese alfabet en tekste is maklik leesbaar, maar die taal self is nouliks bekend. Die meeste Etruskiese tekste is kort inskrifte op grafstene, terwyl die werke van die Etruskiese literatuur verlore gegaan het. Sommige wetenskaplikes verwys na die verwantskap tussen Etruskies en die oorspronklike taal van die Noordegeïese eiland Lemnos. Die maklikheid, waarmee Etruskers vreemde sedes en gewoontes net soos kunsvorme aanvaar het, bemoeilik nogtans wetenskaplike gevolgtrekkings.

Vreemde kulturele invloede het voortgespruit uit die uitgebreide handels-, maar ook huweliksbande met 'n verskeidenheid oorsese volke wat reeds vroeg deur Etruskiese stede aangeknoop is, onder meer met die Griekse wêreld. So is die meeste vase van Griekse oorsprong nie in Griekeland self nie, maar in Italië gevind. Formele ooreenkomste het eweneens 'n belangrike rol gespeel in kontakte met die buitewêreld. Kulturele en handelsbande kan naas Griekeland en Griekse kolonies in die Middellandse Seegebied aangewys word met Sardinië, Korsika en Sisilië, Italiese stamme op die vasteland, koninkryke in die Nabye Ooste, Iberië, Gallië, en die Puniese netwerke in Afrika. Daanaas is invloed ook op beskawings in Noord-Europa uitgeoefen.

Min is bekend oor die oorsprong van die Etruskiese volk. Sommige navorsers beweer dat antieke mites, waarvolgens die Etruskers nasate van setlaars uit Troja in Klein-Asië is, moontlik 'n historiese agtergrond het. Omstrede genetiese studies dui op Anatolië as moontlike oorsprongsgebied. Die probleem met hierdie soort studies is egter dat bewoners van die huidige Toskane geen genetiese ooreenkomste met antieke Etruskers toon nie. Ander wetenskaplikes neem aan dat die Etruskiese beskawing outogtoon, dit wil sê inheems aan Italië is. Die Etruskiese beskawing dateer in elk geval uit 'n prehistoriese tydperk nog voor die stigting van die stad Rome en het in die tydperk van die Romeinse Republiek uiteindelik volledig met die Romeinse beskawing versmelt, waarby ook die Etruskiese taal verlore gegaan het. 'n Groot aantal kunswerke en ander voorwerpe het die Romeinse verowering egter oorleef, en die Etruskiese kultuur, godsdiens, argitektuur en regstelsel het 'n groot invloed op die Romeinse beskawing uitgeoefen.

Villanova-beskawing

'n Suiwer Etruskiese beskawing het in Italië vanaf omtrent 800 v.C. in die gebied van die Villanova-beskawing, wat uit die Ystertydperk dateer, ontwikkel. Die laasgenoemde beskawing het in die 7de eeu v.C. onder die sterk invloed van Griekse handelaars en die Helleniese beskawing van die Griekse kolonies in Magna Graecia (Suid-Italië) gekom.

Daar is verskeie teorieë oor die etniese oorsprong van die Villanova-beskawing, en geskiedkundiges verkies tans die neutrale term "Proto-Etruskies" om na hierdie groepe te verwys. Volgens antieke oorlewerings sou die Etruskers uit die oostelike Mediterreense gebied na Italië gekom het. As die Etruskers nie self al deel van die Villanova-beskawing was nie, sou hulle binne die bestek van slegs eenhonderd jaar in groot getalle na Italië geïmmigreer het, groot oorloë teen die inheemse bevolking gevoer en drie konfederasies met 36 stede ontwikkel het, sonder dat ons oor enige historiese oorlewerings of argeologiese bewyse vir hierdie gebeure beskik.

Die Etruskiese beskawing het sy hoogtepunt in die stigtingsperiode van Rome en die Romeinse koninkryk bereik, en sy drie konfederasies het oor groot gebiede van Sentraal- en Noord-Italië gestrek: Etrurië, die Povallei en Latium, en Kampanië (Campania). Selfs Rome was oorspronklik in die Etruskiese gebied geleë.

Teorieë oor die etniese oorsprong

Etruskiese muurskildery in die Tomba dei leopardi ("Grafkamer van die luiperde"), Tarquinia

In die antieke tye het die oorspronklikheid van die Etruskiese kultuur die indruk gewek dat die Etruskers moontlik vanuit 'n ver afgeleë gebied na Italië geïmmigreer het. Maar die argeologiese bewyse dui daarop dat die Etruskiese beskawing eers in Etrurië ontstaan het. Navorsers het dus veral begin om die oorsprong van die Etruskiese taal te ondersoek. In hierdie verband het antieke skrywers en geskiedkundiges reeds heelwat hipoteses geformuleer.

Herodotus en die immigrasie-teorie

Volgens die immigrasie-teorie word die Klein-Asiatiese gebied van Lidië as die tuisland van die Etruskers beskou, en hulle het ná die jaar 1000 v.C. moontlik van hier na die huidige Toscana geëmigreer. Hierdie teorie steun onder meer op bepaalde ooreenkomste tussen die Etruskiese en Lidiese taal, asook 'n inskrif in die Lemniese taal, wat op die eiland Lemnos ontdek is en nou verwant aan Vroeg-Etruskies blyk te wees. Ons beskik egter net oor 'n baie klein aantal inskrifte in hierdie tale. Daar is ook ooreenkomste tussen die oriëntaliserende kunsstyl in Etrurië vanaf 1000 v.C. en die ontwikkeling van die Lidiese kuns in dieselfde periode.

Die oudste bekende teorie oor die oorsprong van die Etruskers gaan terug op Herodotus, wat in die 5de eeu v.C. eweneens Lidië (in die huidige Turkye) as die Etruskiese stamland aangewys het. Genetiese studies oor Toskaanse beeste het getoon dat hulle oorspronklik uit Klein-Asië ingevoer is.

Die outogtone (inheemse) teorie

'n Etruskiese vrou. Terracotta-figuur uit Chiusi, omtrent 150-120 v.C.

Etruskiese grafkamers is dikwels ontwerp en ingerig soos wonings vir die hiernamaals, met sit- en rusbanke en beddens
Necropoli della Banditaccia naby Cerveteri, die antieke Caere in Latium

Die outogtone teorie gaan daarvan uit dat die Etruskiese beskawing uit die stamme van Sentraal-Italië ontwikkel het. Die Etruskiese taal word gevolglik as 'n Voor-Indo-Europese taal beskou, wat deur die immigrasie van Indo-Europese Italiese stamme op die Italiaanse skiereiland geïsoleer is. Die merkwaardige ontwikkeling van die Etruskiese kultuur en kuns is waarskynlik die resultaat van die groeiende Fenisiese en Griekse seehandel in die vroeë 8ste eeu v.C. Die ekonomiese en kulturele opswaai in Etrurië is daarnaas deur die plaaslike hulpbronne, veral sy ryk ertsafsettings, bevorder.

Hierdie teorie word deur die geleidelike oorgang van die Villanova- na die Etruskiese kultuur gesteun, veral in die gebied van die Etruskiese stad Felsina (die huidige Bologna). Sy vroegste voorstander sowat 2 000 jaar gelede was Dionysos van Halikarnassos.

Sintese

Die huidige etruskologie ondersoek eerder die vorming van die Etruskiese volk as sy oorspronge. Wetenskaplikes gaan daarvan uit dat daar in die Etruskiese gebied 'n ou Mediterreense beskawing bestaan het, wat tot by omtrent 1000 v.C. tot akkerbouboere ontwikkel en met Mikeense en Fenisiese seevaarders uit die ooste en Indo-Europese Italiese elemente uit die noorde vermeng het. 'n Derde, kleiner groep van Tirreense immigrante uit Klein-Asië het die maatskaplike bolaag gevorm. Die Etruskiese volk het as gevolg van die versmelting van hierdie kulture ontstaan.

Genetika

Navorsers van die Europese Vereniging vir Menslike Genetika het tydens 'n konferensie in Nice (Frankryk) in Junie 2007 verslag gelewer oor 'n aantal genetiese toetse, wat hulle deurgevoer het, en vergelykings van mense uit die huidige Toskane met bewoners van ander gebiede in Europa, Turkye en die Midde-Ooste. Die wetenskaplikes onder leiding van Alberto Piazza, professor in menslike genetika aan die Universiteit van Turyn, het beweer dat die Etruskers hoogs waarskynlik setlaars uit Anatolië was wat hulle in Sentraal-Italië gevestig het. Vir hul ondersoek het die navorsers die DNA van huidige bewoners van Etrurië met dié van 55 ander Eurasiese bevolkingsgroepe vergelyk. So is vasgestel dat die inwoners van Murlo, 'n klein Toskaanse nedersetting van Etruskiese oorsprong, geneties verwant is met die moderne Turkse bevolking van Klein-Asië.

Ander Etruskoloë soos Guido Barbujani, wat aan die Universiteit van Ferrara se Instituut vir Biologie en Evolusie verbonde is, wys daarop dat genetiese ondersoeke, wat reeds in 2004 gedoen is, geen genetiese ooreenkomste met antieke en huidige bewoners van die Etruskiese gebied getoon het nie. Vir die analises is die DNA van gebeentes uit Etruskiese grafte van 2500 v.C. met dié van bewoners van Toskane vergelyk.

Geskiedenis

Etruskiese Bucchero-keramiek was die mees gesogte uitvoerproduk en veral gewild by die Kelties-Liguriese bevolking van Suid-Gallië. Navorsers het nog steeds nie al die geheime van die glinsterende swart materiaal ontrafel nie. Net soos by ouer vase uit die Griekse Attika speel die vermindering van die suurstoftoevoer tydens die bakproses 'n groot rol

Etruskiese moeder en kind, 500-450 v.C.

'n Etruskiese perd. Kopie van 'n skulptuur uit die 6de eeu v.C.

Etruskiese ruiters (540-520 v.C.)

Gedurende die Bronstydperk, wat in Italië volgens argeologiese vondse tussen 1650 en 1500 v.C. begin het, is Noord-Italië deur die sogenaamde Apennyn-beskawing oorheers. Veeteelt en metaalverwerking was die ekonomiese basis van hierdie homogene beskawing, wat ook handelsbetrekkinge met die Egeïese Seegebied en die noordelike Europa gesmee het. Uit die Oosseegebied is onder meer barnsteen ingevoer.

Omtrent 900 v.C. het 'n merkwaardige tegnologiese en merkwaardige omwenteling in die Etruskiese hartland plaasgevind: Daar is geleidelik metodes ontwikkel om Etrurië se groot ysterertsvoorrade in die gebied tussen Vetulonia, Populonia en die eiland Elba te ontgin en die yster te bewerk. In hierdie periode het Etrurië tot 'n baie welvarende streek begin ontwikkel, en sy bevolking het vinnig gegroei. Die ekonomiese basis het van akkerbou en veeteelt begin wegbeweeg, klein agrariese nedersettings is tot stede uitgebou, en die Etruskers het hulle bedrywighede wyd gediversifiseer. Metaalverwerking en pottebakkery het tot hoogs ontwikkelde bedrywe gegroei, en Etruskiese wapens, gereedskappe en ander verwerkte goedere is in groot hoeveelhede uitgevoer. Die kenmerkende swart Bucchero-keramiek, wat deur Etruskiese pottebakkers ontwikkel is, was baie gewild, soos uit argeologiese vondse in ander gebiede van die Middellandse See blyk. Ook ten opsigte van die beeldende kunste het die Etruskers bekend gestaan vir hulle gesofistikeerde tegnieke en buitengewone kunswerke. Toe Griekse setlaars teen die middel van die 8ste eeu v.C. hul eerste kolonies in Suid-Italië gestig het, het hulle met 'n Etruskiese Ystertyd-beskawing in aanraking gekom wat reeds baie op hul eie gelyk het.

Die Etruskiese stede het nooit saamgesluit om 'n gemeenskaplike staat te ontwikkel nie; die kerngebied van Etrurië het uit twaalf stede bestaan – Tarquinia, Vulci, Roselle, Vetulonia, Veii (wat na die Romeinse verowering in 396 v.C. deur Populonia vervang is), Volsinii (die huidige Bolsena), Chiusi, Perugia, Cortona, Arezzo en Volterra –, wat die sogenaamde Bond van die Twaalf Stede gesluit het. Die bond was waarskynlik hoofsaaklik van godsdienstige aard, aangesien die stede in politieke opsig steeds selfregerend was. As die religieuse sentrum het Fanum Voltumnae naby Orvieto of Bolsena gedien. Die afgevaardigdes van die Etruskiese stede het hier gereeld vergader om die Zilath Mechl Rasnal, die "Leier van die Etruskiese Volk", te verkies. Daar is min bekend oor die Zilath se presiese bevoegdhede en ampstermyn.

Die 7de en 6de eeu v.C. word tans as die bloeitydperk van die Etruskiese beskawing beskou. Tydens hierdie periode het die Etruskers die Italiese volke van Italië oorheers en tot die leidende seemag in die Tirreense See ontwikkel. Die Etruskers was ervare seevaarders, koopmanne en handelaars, wat met alle lande van die Mediterreense Seegebied handel gedryf het. Nadat die Griekse en Karthagiese weerstand gebreek was, het die seehandel danksy die oorheersing van die Tirreense See tot die belangrikste dryfkrag agter die ekonomiese opswaai ontwikkel.

Sedert die 7de eeu v.C. het 'n nuwe adellike klas in die Etruskiese stede begin vorm, en die kulturele lewe het as gevolg van die nuutgevonde rykdom in sommige opsigte verander. Kremasies het minder gewild geraak, en die teraardebestelling van welgesteldes is dikwels gebruik om die rykdom van 'n bepaalde gesin ten toon te stel.

In die 6de eeu v.C. het die Etruskiese stede hulle magsgebied na Kampanië en die Povallei uitgebrei – ook Rome is by die Etruskiese invloedsfeer ingelyf (die naam Roma is waarskynlik van 'n Etruskiese familie, die Rumlna, afgelei). Die Grieke was groot teenstanders sowel in politieke asook ekonomiese opsig. Om hulle ysterhandel te beskerm, het die Etruskers en die Karthagers, die twee beduidendste seemagte in die weste van die Middellandse See, 'n verbond gesluit en omtrent 535 v.C. 'n groot Griekse vloot vernietig.

Ná die verdrywing van die Etruskiese Tarquiniër-dinastie uit Rome (vermoedelik in die 5de eeu v.C. - die laaste Romeinse koning, Tarquinius Superbus, was 'n Etrusker) het die geleidelike politieke en ekonomiese agteruitgang van die Etruskiese stede begin. Die neerlaag teen 'n Griekse vloot in die seeslag van Kyme in die jaar 474 v.C. het ook 'n einde aan die Etruskers se seemag gemaak. Ná tien jaar se beleg het die Romeine in 396 v.C. die Etruskiese stad Veii verower en verniel, terwyl in die noorde Galliese setlaars die Etruskiese gebied omtrent 390 v.C. binnegedring en 'n einde aan die Etruskiese oorheersing van die Povallei en die Adriatiese kusgebiede gemaak het.

Tot by die jaar 265 v.C. is die suide van Etrurië deur die Romeine verower. Die Etruskiese stede in die noorde (Arezzo, Volterra, Perugia en Cortona) het Romeinse bondgenote geword en sodoende in 'n beperkte mate hulle onafhanklikheid nog 'n tyd lank bewaar. Maar uiteindelik is alle Etruskiese stede by die Romeinse Ryk ingelyf, en hulle inwoners het in 90 v.C. Romeinse burgers geword. Een van die mees bekende voorbeelde van Etruskers, wat in kulturele opsig vinnig met die Romeine geassimileer het, is Maecenas (68-8 v.C.), 'n afstammeling van 'n ou adellike gesin uit Etrurië, wat 'n vertroueling en raadgewer van die eerste Romeinse keiser Augustus Octavianus geword het.

Die Etruskers het geglo dat aan elke volk net 'n bepaalde tyd gegun was. Volgens hulle eie berekenings sou die jaar 88 v.C. die einde van hul bestaan as beskawing en selfstandige volk markeer, en hulle was reg.

Kuns en kultuur

Die sarkofaag van Letitia Saeianti in die Argeologiese Museum van Florence

Hierdie goue oorknopie is ryk versier met 'n roset, konsentriese bande en glasinsetsels (tussen 530 en 480 v.C.)

Chimera van Arezzo

Die spesifieke tydvakke van die Etruskiese kuns en kultuur ontwikkel parallel met dié van Griekeland en getuig van Etrurië se nou bande met ander Mediterreense beskawings. Welvarende Etruskers het belang gestel in luukse goedere en kunswerke en goud, silwer en ivoor uit ander Mediterreense gebiede ingevoer. 'n Tweede belangrike bron van luukse goedere was aanvanklik ook seerowery.

• Oriëntaliserende kuns (800 tot 650 v.C.): Die kuns van hierdie tydvak toon sekere ooreenkomste met dié van Klein-Asië (Anatolië) en Kartago.
• Argaïese Etruskiese kuns (650 tot 500 v.C.): In hierdie tydvak oefen die Ioniese en Korinthiese kultuur 'n sterk invloed op die Etruskiese kuns uit. 'n Aantal Griekse kunstenaars en ambagsmanne is in Etrurië werksaam.
• Bloeitydperk (500 tot 300 v.C.): Die Griekse invloed bly sowel in die klassieke asook in die Hellenistiese periode baie sterk. Ten spyte van die geleidelike ekonomiese en politieke agteruitgang bereik die Etruskiese kuns 'n hoogtepunt.
• Laat tydperk (300 tot 100 v.C.): Die Etruskiese kuns kan as 'n Hellenistiese dialek beskou word. Die Etruskiese karakter gaan op in die Hellenistiese stroming.

Teen die einde van die 8ste eu v.C. begin die sogenaamde Oriëntaliserende Kuns (Italiaans: arte orientalizzante) uit die Italiese Villanova-kuns ontwikkel en veroorsaak 'n verregaande omwenteling in Etrurië se kultuur. Etruskiese seehawens langs die Tirreense kus soos Cerveteri en Tarquinia dien as belangrike sentrums vir die handel met Fenisiërs en ander Oosterse volke, en saam met goedere word ook kulturele invloede na Etrurië ingevoer. Veral die Etruskiese goudsmidkuns word sterk deur sy Oosterse eweknieë beïnvloed en pronk met 'n groot aantal nuwe motiewe.

In later tydvakke oorheers Griekse invloede Etrurië se kulturele lewe, alhoewel die beeldende kunste in verskillende mate geraak word. Ten opsigte van vaasskilderye gee die Etruskers die voorkeur an Griekse invoere. Die Etruskiese beeldhoukuns wys sterk Griekse invloede op, maar nogtans ontwikkel Etruskiese kunstenaars hul eie styl, wat deur realisme en fyn gedetailleerde kunsvoorwerpe en portrette, soos byvoorbeeld op sarkofae, gekenmerk word.

Filigrane versierings maak van Etruskiese bronsspieëls en ander voorwerpe unieke kunswerke, en ook die plaaslike goudsmede skep danksy gevorderde tegnieke soos granulasie uitstekende juweliersware. Die Etruskiese meesters het hulle granulasiekuns tussen 700 en 250 v.C. in vier fases ontwikkel.

Granulasie is een van die mees gesofistikeerde en ingewikkelde tegnieke van die goudsmeekuns en behels die gebruik van baie klein goudkoeëltjies wat as ornament op 'n gladde oppervlak aangebring word. Die Etruskiese kunstenaars het hierdie metode geleidelik verbeter en op sy hoogtepunt selfs stofgranulaat met 'n deursnee van slegs 0,14 millimeter vir hulle kunswerke gebruik – hierdie goudpartikels was met die blote oog nie meer sigbaar nie. Dit was uiters moeilik om die goudpartikels met behulp van spesiale oonde of houtskool van gouddraadstukkies te vervaardig, te sif en volgens groottes te sorteer en hulle uiteindelik vas te sweis sonder dat hulle gesmelt het.

Etruskiese kunsvoorwerpe is oorwegend in nekropolisse (die stede van die dooies) soos Cerveteri, Tarquinia, Populonia, Orvieto, Vetulonia en Nerchia opgegrawe. Die argitektoniese erfenis het beperk gebly tot die fondamente van groot komplekse en 'n aantal Etruskiese tempels, wat sedert die middel van die 19de eeu stelselmatig opgegrawe word. Meer onlangse vondse soos die privaathuis in Acquarossa naby Viterbo en die paleis van Murlo naby Siena verskaf 'n eerste indruk van profane geboue en word tans deur argeoloë ondersoek.

Die belangrikste museums vir Etruskiese kuns is die Museo Nazionale Etrusco di Villa Giulia naby Rome en die Argeologiese Museum in Florence. Kleiner versamelings word in Tarquinia, Chiusi, Orvieto, Arezzo, Volterra en Cortona vertoon.

Die Etruskiese samelewing

Die Etruskiese samelewing was steeds argaïes en uiters behoudend, en terwyl hul buurvolke as gevolg van politieke, ekonomiese en kulturele ontwikkelinge hul maatskaplike strukture geleidelik verander en aangepas het, het Etrurië sy feodale maatskaplike orde altyd bewaar. Tot by sy ondergang was daar slegs meesters en slawe.

Die konings

Die Romeinse fasces lictoriae het hul oorsprong in Etrurië

Die heersers (of priesterkonings) het die boonste vlak in die Etruskiese hiërargie gevorm en al vroeg as die politieke leiers van die Etruskiese volk opgetree. Elkeen van die oorspronklike twaalf Etruskiese stede het oor sy eie priesterkoning beskik, wat darnaas ook as opperste regter, opperbevelhebber van die leër en hoëpriester gefungeer het.

Sommige van hul name is bekend; Rome is gedurende sy Etruskiese tydperk deur die Etruskiese Tarquiniër-dinastie oorheers wat uit Tarquinia afkomstig was. Ook hul titels en simbole is bekend; in Etruskies het hulle na hulself as lauchme of lauchume verwys – 'n term wat ook as Latynse leenwoord lucumo bewaar gebly het: Lucumones reges sunt lingua Tuscurom ("In die taal van die Etruskers word die konings lucumones genoem"). Goue krone, ivoortrone, 'n septer wat met 'n arend bekroon was, 'n goudversierde purpertunika en 'n geborduurde purpermantel het as tipiese magsimbole van Etruskiese heersers gedien. Die liktore, wat met hul roedebundels en byle aan die spits van 'n koninklike optog beweeg het, was die indrukwekkendste simbool van koninklike gesag. Die dubbelbyl, wat in 'n graf in Vetulonia ontdek is, getuig van die kontinuïteit wat hierdie simbool kenmerk – dit het al in die Egeïese Seegebied, veral op die eiland Kreta, as 'n religieuse voorwerp gedien en het in Etrurië en Rome uiteindelik die politieke gesag van heersers en amptenare versinnebeeld.

Die Etruskiese adel

Etruskiese tekste en skilderye verwys na die Etruskiese adel as 'n heersende klas wat steeds op sy voorregte aanspraak gemaak en alle Etruskiese stede geregeer het. 'n Spesifieke klas van adellikes, wat deur die Romeinse skrywer Livius as principes ("prinse" of "vorste") beskryf is, het 'n soort senaat gevorm – die enigste politieke orgaan waaroor die Etruskers beskik het. Die princeps civitatis, 'n lid van die senaat, is jaarliks as heerser verkies, net soos die magistrate of leidende amptenare. Die presiese betekenis van hierdie politieke amp is tans nog nie bekend nie; volgens inskrifte was daar sowat veertig loopbane of cursus honorum.

Volgens Etruskiese tekste het die titels zilc of zilath dieselfde betekenis soos die Romeinse term magistratus; 'n Etruskiese stad is gewoonlik deur 'n aantal zilath geregeer wat 'n kollege gevorm het. Elkeen van hulle het 'n spesifieke funksie behartig en byvoorbeeld die belange van die gemene volk of die adel waargeneem, ander was verantwoordelik vir die godsdiensbeoefening.

Tydens hul vergaderings op nasionale vlak het die twaalf Etruskiese stamme 'n zilath as politieke leier van hul verbond verkies wat volgens inskrifte zilath mechl rasul ("zilath van die Etruskiese volk") genoem is.

Eregeleides

Naas die epigrafiese dokumente gee reliëfs en grafskilderye 'n indruk van die selfbeeld van Etruskiese adellikes. Die deksels van sarkofae pronk naas 'n beeld van die oorledene onderaan die epitaaf, wat sy grootheid prys, met 'n rougeleide wat hom op sy pad na die hiernamaals volg. Adellikes het hul laaste reis as 'n triomfantelike optog laat uitbeeld wat hul status as lede van die heersersklas weerspieël.

Die nenfro-sarkofae van Tarquinia, alabasterurns van Volterra en ander argeologiese vondse wys die oorledenes as edeles wat in 'n pronkwa ry, met 'n groot geleide van dienaars. Aan die spits van die geleide verskyn blaasmusikante met reusagtige horings en trompette, soms ook kithara- en fluitspelers. Hulle word gevolg deur 'n gewapende viator, wat met sy lans ('n magsimbool) of sy staaf 'n weg deur die groot skare toeskouers baan, en 'n bepaalde aantal liktores (gewoonlik twee, dikwels ook drie of vier – die betekenis van hierdie getalle is nie bekend nie).

Dienaars

Die paleise van welvarende burgers en nywerhede in Etruskiese stede was net soos die landgoedere van die platteland nie denkbaar sonder skare slawe nie, alhoewel die literatuur min aandag aan hierdie nederige klas skenk.

Die freskos in Etruskiese grafkamers beeld die groot aantal slawe uit wat vir 'n groot feesmaal benodig is: Lyfskenkers is besig om drinkskale te skink, jong dienaresse gebruik waaiers om verligting aan hul meesteresse te verskaf, terwyl kokke kos voorberei. Atlete, vuisvegters, akrobate, jongleurs, fluitspelers, dansers en danseresse, dikwels ook akteurs en aktrises het aan die slawestand behoort – Etruskiese adellikes het selfs oor hul eie artiestegroepe beskik.

Die landbou, mynbou en nywerhede was eweneens aangewese op skare onvrye boere, landarbeiders en werkers. Vanaf die laat 4de eeu v.C. het in stede soos Arezzo en later ook Volsinii slaweopstande plaasgevind. Teen die einde van die 3de eeu v.C. het die aantal slawe gegroei. Mense is nou gewoonlik nie meer tydens die rooftogte van Etruskiese seerowers verslaaf nie, maar was hoofsaaklik krygsgevangenes wat gedurende Romeinse veldtogte in Griekeland en Karthago verslaaf en aan Etruskiese slawehuise verkoop is.

Daar was ook vrygelate slawe (Etruskies lautni) en kliënte (etera). Die laasgenoemde was 'n bevoorregte klas, maar nogtans afhanklik van hul patrone. In Tarquinia het 'n spesiale amptenaar (Etruskies zilatheterau) na hul belange omgesien. Net soos slawe het ook vrygelatenes soms in opstand teen die heersende klas gekom. Die brandende sosiale kwessie het in Etruskiese stede tot politieke onstabiliteit en funksionele verswakking gelei.

Maatskaplike lewe

'n Etruskiese egpaar, uitgebeeld op 'n sarkofaag
Musée du Louvre, Parys

Die verregaande gelykberegtiging van Etruskiese vroue was 'n unieke verskynsel in die antieke Mediterreense wêreld – hulle het aktief aan die kulturele, sosiale, politieke en kunslewe deelgeneem en saam met hul mans konserte en toneelstukke besoek en feesmale gehou waartydens dansers opgetree het en geregte deur naakte dienaars bedien is: 'n Skandalige gedrag in die oë van Grieke en Romeine. Die individualiteit van Etruskiese vroue word beklemtoon deur die feit dat hulle in teenstelling met hul Griekse en Romeinse geslagsgenote selfs voorname gedra het.

Op Etruskiese freskos neem vroulike besoekers in die teaters en stadions die voorste plekke in. Die gemeenskaplike besoeke wat Etruskiese mans en vroue aan sportfeeste afgelê het was vir hul buurvolke nog 'n skokwekkende aspek van hierdie emansipasie – net soos by die Olimpiese Spele het deelnemers aan die wedstryde hul sport dikwels naak beoefen.

In hulle familiegrafte het die moeder van 'n gesin, net soos in die lewe, die ereplek ingeneem. Vroue is gewoonlik in sarkofae ter ruste gelê, mans op 'n platform. Die graftinskrifte het net die naam van die vrou vermeld.

Etruskiese vroue se voorliefde vir kosmetika, feesmale en luukshede was in Griekse en Romeinse beskrywings en kommentare steeds 'n bron van argwaan; die Etruskers is dikwels as immoreel en sedeloos beskryf. Die besondere status van Etruskiese vroue was egter net 'n erkenning vir die rol wat hulle in adellike gesinne as moeders en sodoende as bewaarders van kontinuïteit gespeel het.

Boukuns en tegnologie

Etruskiese nekropolis in Norchia

Die Etruskers was 'n hoogs ontwikkelde volk met buitengewone tegniese vaardighede. Baie kenmerke van die latere Romeinse beskawing was eintlik Etruskiese uitvindings, waaronder die sogenaamde atriumhuis (afgelei van Etruskies atr "huis"), landmeetkunde, verfynde landboumetodes, dreinering, besproeiing en riolering (Rome se Cloaca Maxima is deur die Etruskers opgerig), landboumetodes, versterkings en tempelboukuns.

Een van die belangrikste kenmerke van die Etruskiese kultuur en argitektuur, die begraafplase wat as nekropole of stede van die oorledenes aangelê is, het uniek gebly en is nie deur die Romeine oorgeneem nie. Die grootskaalse nekropole het oorspronklik uit urns begin ontwikkel wat tydens die Villanova-tydperk soos klein huisies gevorm was en waarin die sterflike oorskot van oorledenes ná hulle verassing bewaar is. Een tweede tipiese vorm van urns, dié van krygers, het later 'n groot rol by die ontwikkeling van die Etruskiese portretkuns gespeel.

Omtrent 600 v.C. is oorledenes nie meer veras nie en eerder in graafheuwels ter ruste gelê. Sommige van die heuwels het oor 'n voetstuk beskik, en geleidelik is grafkamers in rotse gesny waarin hele gesinne begrawe is. Die ondergrondse grafkamers is later bogronds opgerig, van skyngewelwe voorsien en met grond bedek. Hierdie grafkamers staan as tumuli bekend en lyk soos die woonhuise van lewendes met hulle atriums en kamers. Die mure is net soos die sarkofae met skilderye versier wat tonele uit die lewe van die oorledenes uitbeeld. Navorsers bestudeer die gedetailleerde en ryk gekleurde skilderye as hul belangrikste bron oor die daaglikse lewe van die Etruskers. Kenmerkend is die lewensvreugde wat die lewendige skilderye deurstraal en met die duisternis van die grafkamers kontrasteer.

Die dikwels uitgestrekte nekropole is buite die stede van die lewendes aangelê en beskik oor hul eie straatrooster. Daar word vermoed dat die pragtige begraafplase die belangrikheid van die hiernamaalse lewe in die Etruskiese kultuur en religie weerspieël.

Taal

Die Liber linteus Zagrebiensis of Zagrebse linneboek bevat die langste bekende teks in Etruskies. Aangesien dit later hergebruik is om 'n mummie toe te draai het die boek bewaar gebly

'n Etruskiese bucchero-skottel uit die 6de eeu v.C. met die Etruskiese alfabet, gevind in die omgewing van die moderne Chiusi
Museo Archeologico e d'Arte della Maremma, Grosseto

Etruskies is vanaf die 9de eeu v.C. tot by sy uitsterwe in die 2de eeu n.C. in die destydse provinsie Etrurië gepraat. Van die taal het 'n sogenaamde corpus, 'n versameling tekste, bewaar gebly. Hierdie bronne kom sowel uit die tuisland van die Etruskers asook uit gebiede waarmee hulle diplomatieke en handelsbetrekkinge gehandhaaf het, soos byvoorbeeld dioe latere Gallia Narbonensis, Korsika, Sardinië en die Karthagiese Noord-Afrika. Die mees noordelike inskrif is naby die Guffert in Oostenryk ontdek.

Die Etruskiese taal bly nog steeds merendeels raaiselagtig. Toe in 1964 in verband met die argeologiese opgrawings in die heiligdom van Pyrgi naby die huidige kasteel van Santa Severa aan die Tirreense Kus drie goue plaatjies ontdek is, het baie navorsers die hoop gekoester om 'n lang Etruskiese teks te kan vertaal – die plaatjies het 'n triptigon met twee Etruskiese en een Fenisiese inskrif gevorm en baie op die bekende Rosettasteen gelyk wat in die 19de eeu die ontsyfering van die Egiptiese hiërogliewe-alfabet moontlik gemaak het. Die wetenskaplikes was egter ontsteld toe hulle vasgestel het dat die tekste wél dieselfde onderwerp behandel, maar nogtans geen letterlike vertalings is nie. Etruskies en Fenisies was nie nou verwant met mekaar nie, en hierdie verskille het tot afwykende woordgebruik in die plaatjies se tekste gelei.

Nadat die tekste deur semitiste ontleed is, is ouer hipotese in verband met die betekenis van bepaalde Etruskiese woorde gesteun en 'n aantal nuwe terme by die lys van bekende woorde gevoeg. Die tekste beskryf die oprigting van 'n sakrale bouwerk ter ere van die godheid, wat in Etruskies Uni en in Fenisies Astarte genoem is. Die gebou is gewy deur Thefarie Velianas, wat in die Fenisiese teks as "koning" en in die Etruskiese weergawe as zilath (magistraat) betitel word.

Gewoonlik kan navorsers Etruskiese tekste lees, maar slegs gedeeltelik vertaal. Daar is tot dusver net kort tekste gevind, en dit is meestal grafskrifte wat min of meer dieselfde inhoud en woordeskat bevat. Tans is enkele honderd Etruskiese woorde en 'n groot deel van die grammatika bekend. 'n Tipiese grafskrif is byvoorbeeld

Veltur Larisal clan Cuclnial Thanchvilus lupu avils XXV

Veltur van Larisa seun van Thanchvil Cuclni, is oorlede jarig 25

Veltur, seun van Laris en Thanchvil Cuclni, is op 25-jarige ouderdom oorlede

Klassifikasie

Etruskies is sekerlik geen Indo-Europese taal nie, alhoewel dit net soos Lemnies in aanraking met Wes-Anatoliese tale en dus lede van die Indo-Europese taalfamilie gekom het. Maar behalwe vir Lemnies, die taal van die Griekse eiland Lemnos tot by die Atheense inval in die 6de eeu v.C., en Raeties, 'n inheemse taal van die Alpegebied, is daar geen ooreenkomste met ander tale nie.

Die verwantskap met Lemnies steun die taalkundige hipotese waarvolgens die Etruskers vanuit die Egeïes-Klein-Asiatiese streek na Italië geïmmigreer het. Nogtans is daar in die Etruskiese taalgebied van Italië oorblyfsels van 'n substraattaal wat moontlik verantwoordelik sou kan wees vir die ooreenkomste met Raeties. Navorsers hoop nog steeds dat toekomstige ontdekkings van tweetalige tekste hierdie taalkundige verhouding sal kan verduidelik.

Ouer pogings om bewyse vir 'n taalkundige verwantskap met Baskies en die Kaukasiese tale te verskaf het geen noemenswaardige resultate opgelewer nie.

Godsdiens en mitologie

Openbaringsgodsdiens

Die Etruskiese geloofstelsel was politeïsties van aard, maar ook die eerste voor-Christelike religie in die weste wat as 'n openbaringsgodsdiens geklassifiseer kan word – meer as by enige ander antieke beskawing is alle sigbare verskynsels as 'n openbaring van goddelike mag beskou, wat vir die Etruskers deur 'n aantal verskillende gode verteenwoordig is. Hierdie gode het 'n voortlopende invloed op die menslike wêreld uitgeoefen, en dit was dus steeds noodsaaklik om hulle wil te ken en die gode – indien nodig – gunstig te stem.

Die Etruskers het altyd hulle gode geraadpleeg voordat hulle oor enige saak besluit het en geprobeer om vooraf die goddelike "tekens" te lees. Die gode het hulle wil byvoorbeeld in die voëlvlug en in die ingewande van offerdiere geopenbaar. Mense kon hul eie lot nie verander nie, maar tenminste om uitstel vra. Die Etruskers het 'n eie vooruitsiende wetenskap ontwikkel, om op hoogte te wees van komende gebeurtenisse. Hierdie kuns van "tekens lees" is deur die Romeine Etrusca disciplina genoem en later oorgeneem.

Die bronslewer van Piacenza

Naas die voëlvlug en ongewone natuurverskynsels is veral die kleur van weerligte en die plek, waar hulle in die hemel raakgesien is, as veelseggende goddelike tekens beskou. Die Etruskers het die hemel in verskillende gunstige of onheilspellende sones verdeel, wat aan bepaalde weerliggode toegewys was. Die haruspices, 'n belangrike priestersklas, kon 'n presiese weergawe van hierdie hemel in die lewer van 'n offerdier bekyk en sodoende die toekoms voorspel. Die bekende bronslewer uit Piacenza, wat bewaar gebly het, het as 'n soort oefenmodel gedien en wys veertig verskillende hemelsones en name van godhede.

Volgens die Etruskiese geloof was aan alle wesens en dinge op aarde net 'n bepaalde tyd gegee om te leef, en met die afloop van hierdie tyd het 'n mens net soos 'n volk vergaan. Die Etruskers het geglo dat aan hulle tien tydvakke toegewys was, en die begin van elke tydvak is deur 'n goddelike teken aan hulle geopenbaar. Die laaste tydvak sou volgens die Etruskiese priester in die jaar 88 v.C. tot 'n einde kom.

Die muurskilderye, wat in die laaste tydvakke in grafkamers aangebring is, is met hulle demone en ander donker motiewe 'n aandoenlike voorbeeld vir mense se onsekerheid en vrees in die laat-Etruskiese periode, toe die beskawing met die uitbreiding van Rome se magsgebied tot ondergang gedoem was.

Inheemse gode

Volgens ou legendes was die Etruskers se kennis oor die godhede oorspronklik deur Tages, 'n kind wat soos 'n grysaard gelyk en uit 'n vars geploegde voor gespring het, aan die Etrusker Tarchon geopenbaar. Tages het ook die leerstellings ten opsigte van die noodlot, die gode en die goddelike tekens verkondig en Tarchon geleer hoe om die ingewande van diere (haruspicina), die vlug van voëls en die betekenis van weerligte te lees. Tarchon was volgens die oorlewerings ook die stigter van die twaalf tradisionele Etruskiese stede, die Dekapolis.

Die oorspronlike Etruskiese oppergod was Veltune (soms ook Voltumnus of Vertumnus genoem).

Griekse invloede

'n Tweede belangrike kenmerk van die Etruskiese godsdiens was die sterk invloed wat deur die Griekse mitologie uitgeoefen is. Onder Griekse invloed het die Etruskiese godhede 'n menslike gestalte gekry en is veral in die Laat-Etruskiese tydperk sterk by die Griekse gode van Olimpus aangepas. 'n Aantal name van godhede is aan die Italiese en Griekse religie ontleen, terwyl by ander Etruskiese gode ook die oorspronklike name bewaar is.

Die belangrikste godhede was (met hulle Griekse en Romeinse name tussen hakies)

• Tinia (Zeus, Jupiter), die opperste god;
• Uni (Hera, Juno), sy eggenote – die vrugbaarheidsgodin;
• Turan (Afrodite, Venus) – die godin van liefde, skoonheid en vrugbaarheid;
• Menrva (Athene, Minerva) – die godin van wysheid en stryd;
• Laran (Ares, Mars) – die oorlogsgod;
• Fufluns (Dionysos, Bacchus) – die wyngod;
• Artumes (Artemis, Diana) – die jaggodin;
• Aplu (Apollon, Apollo) – haar broeder, en
• Turms (Hermes, Mercurius) – die bode van die gode.

In verband met die vermensliking van gode volgens die Griekse en Romeinse voorbeelde het die Etruskers ook die Griekse mitologie oorgeneem. Die mites het dikwels 'n politieke agtergrond gekry – die mite van Eneas was byvoorbeeld een van die gewildstes, wat ook gebruik is om die geskiedkundige oorsprong van die Etruskiese volk te verheerlik en te legitimeer.

Demone

Die Etruskiese demone was boweaardse wesens wat tussen die menslike wêreld en die goddelike sfeer bestaan het. Hulle het oor die mag beskik om mense se noodlot te verander. Sieners kon hulle aanroep om die toekoms te voorspel en wonders te bewerk. Die Etruskiese kunstenaars het egter ook demone uitgebeeld wat blykbaar oorledenes gestraf en gepynig het.

Die demone uit die bonatuurlike sfeer en die skaduwêreld van die Etruskiese hiernamaals is op handspieëls, vase, grafskilderye, urns en sarkofae uitgebeeld en verskyn meestal in vroulike gedaante en as gevleuelde wesens. Hulle is soms die dienaresse of begeleidsters van die liefdesgodin Turan.

Die meeste Etruskiese demone is egter geeste uit die doderyk; hulle uitbeeldings dateer dikwels uit die laaste fase van die Etruskiese geskiedenis en weerspieël die kulturele en religieuse pessimisme van dié tyd. Die Etruskiese grafkuns beskryf die doderyk in hierdie periode as 'n duistere, hopelose onderwêreld waar oorledenes sonder aansien des persoons deur vreeslike demone en halfgode gepynig is. Die Etruskiese religie het geen voorsiening gemaak vir die beloning van goeie en geregte mense nie, en hulle was ná hulle dood net soos boosdoeners in ewige duisternis vasgevang.

Bronne

• Patricia S. Lulofs – Iefke van Kampen, Etrusken: vrouwen van aanzien – mannen met macht, Zwolle, 2011. ISBN 9789040078064
• Barker, Graeme en Rasmussen, Tom: The Etruscans. [The Peoples of Europe-reeks]. Malden (MA): Blackwell Publishing 2000
• Albert d'Haenens: Italië. Brussel: Uitgeverij Artis-Historia, Brussel (bl. 40-51)
• Durando, Furio: Das antike Italien. Erlangen: Karl Müller 2001
• Pleticha, Dr. Heinrich en Schönberger, Dr. Otto (uitgewers): Die Römer – Geschichte und Kultur von A-Z. Ein enzyklopädisches Sachbuch zur frühen Geschichte Europas. Bindlach: Gondrom 1992
• Redaksie Grandi Opere dell'Istituto Geografico DeAgostini: Gli Etruschi e i Romani. Meraviglie dell'Archeologia. Novara: Istituto Geografico DeAgostini S.p.A. 1998
• Vickers, Michael: Kunst und Kultur alter Völker – Rom. Erlangen: Karl Müller Verlag 1991

Eksterne skakels

• Virtuele museum van Suid-Etrurië (de) (en) (fr)
• (it) (en) Francesco Nicosia Archeological Museum, Carmignano
• (en) Mysteriousetruscans.com
• (de) Etruskisch.de
• Argeologiese museum van Bologna
• Philipp Ammon: Ruma Rasna – Die etruskischen Wurzeln Roms. http://www.academia.edu/28000848/Ruma_Rasna_Die_etruskischen_Wurzeln_Roms