Sasanilər imperiyası

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
İmperiya
Sasanilər imperiyası
ایران‌شهر
Bayraq Gerb
Bayraq Gerb
II Xosrov zamanında Sasani torpaqları
II Xosrov zamanında Sasani torpaqları
 
 
224 — 651

Paytaxt İstəhr (224-226)[1]
Ktesifon (226-637)
Ən böyük şəhər Firuzabad
Dərbənd
Nişapur
Dilləri Pəhləvi dili, Arami dili, ərəb dili, gürcü dili, Svan dili, Parf dili, Avesta dili
Rəsmi dilləri Pəhləvi dili[2]
Arami dili[3]
Dövlət dini Zərdüştilik
Yəhudilik
Manixeizm
Hinduizm
Buddizm
Mandayizm
Ərazisi
  • 3.500.000 km² (550)
Əhalisi
  • 40.000.000 nəf.
İdarəetmə forması Monarxiya
Şahənşah, Sultan[4]
Padşah[5]
 • 224-241 I Ərdəşir
 • 632-651 III Yezdəgird
Davamiyyət
 →
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar


Sasanilər İmperiyası (pəhl. Ērānšahr)[6] — 226-cı ildən 651-ci ilə qədər zaman-zaman müasir İran, İraq, Əfqanıstan, Pakistan, TürkmənistanAzərbaycan ərazilərini əhatə etmiş tarixi dövlət. Fars mənşəli Sasanilər sülaləsinin əsasını 226-cı ildə I Ərdəşir (Ərdəşir Babəkan) Parfiyanın sonuncu şahı olan V Artaban məğlub etdikdən sonra qoymuşdur. Bununla da Parfiyada Arşakilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoymuş Sasanilər dövləti yaranmışdı

224-cü ildə İranın cənubunda yerləşən Pars vilayətinin Sasan nəslindən olan hökmdarı I Ərdəşir Papakan Parfiya hökmdarı V Artabanı məğlubiyyətə uğratdı. Bununla da Arşakilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyuldu. 226-cı ildə I Ərdəşir (226–241) özünü Ktesifon şəhərində İran şahənşahı elan etdi. Hakimiyyət Sasanilər sülaləsinin əlinə keçdiyindən bu dövlət də Sasanilər dövləti adlandırılmağa başlandı. Ktesifon şəhəri Mədain adlandırıldı və yenə də paytaxt şəhər oldu. Sasanilər Roma imperiyasına qarşı münasibətlərdə keçmiş Parfiya dövlətinin siyasətini davam etdirirdilər. I Ərdəşir Ermənistan və Azərbaycan torpaqlarından başqa keçmiş Əhəməni torpaqlarını da birləşdirmişdi. Zəifləmiş Kuşan dövlətinin torpaqları hesabına öz ərazisini şərqə tərəf daha da genişləndirmişdi. Roma ilə şahənşah I Şapur (241–272) arasında MesopotomiyaErmənistan uğrunda şiddətli mübarizə Romanın məğlubiyyəti ilə bitmişdi. I Şapur Qafqazda, Şərqdə, Orta Asiyada öz mövqelərini əhəmiyyətli dərəcədə möhkəmləndirə bilmişdi. Lakin Şapurdan sonra artan daxili mübarizələr Sasanilər dövlətini xeyli zəiflətdi. Bunun nəticəsində Roma imperatoru Kar ilə mübarizədə məğlub olaraq 283-cü ildə müqavilə bağlandı. Erməni çarlığı Sasanilərin təsirindən çıxdı. IV əsrdə Qafqaz Albaniyası, Mesopotomiya, Ermənistanın yarısı Sasani imperiyasının tərkibinə daxil edildi.

İnzibati bölmələri

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Sasanilər zamanı Azərbaycanda önəmli dəyişikliklər üz verir. Xosrov Ənuşirəvan (səltənət 531–578 M.S)[7] (bəzi qaynaqlarda Qubad şahın zamanından[8]) İranı dörd yerə bölüb, dörd "sepəhbod"a tapşırır. Bu bölümlər "Kust" adlanırlar. İranın kostları bunlardan ibarətidilər:

1) kust ī xwarāsān "quzey doğu kustu (Xorasan) kustu" 2)xwarwarān "güney batı kustu" 3)kust ī nēmrōz "güney doğu kustu" 4)kust ī ādūrbādagān "quzey batı kostu"[9]

Şirvan və Aran hər ikisi ādūrbādagān kustunda yerləşirdilər və bunların şahları ādūrbādagān sepəhboduna tabidirlər. ādūrbādagān sepəhbodu iranın ən güclü sepəhboduidi. Hər üç sepəhbod təkcə gümüş bir təxtdə oturmağa icazələri varidi vəli ādūrbādagān sepəhbodu qızıl təxtdə əyləşirdi.[7]

Adūrbādagān kustunun şəhristanları (pəhləvi dilində şəhristan=şəhər) İranın şəhristanları[10] kitabında belədir:

> Azərbaycan kustu< 56- Azərbaycan şəhristanın Azərbaycanın sepəhbodu İran goşnəsb tikibdir.

57- Van şəhristanı Van Goləxş (Bəlaş) ın qızı ki Jeyqobqdnan izdivac edib tikib, nə Tur bəradərvəş kərəb sehrlə oranı Ərvəndəsb (Ərcasb) deji kimi əvəzləyib, öz canın qorumaq üçün.

58- Azərbaycan kustunda Gəncə (Gənzək-Şiz) şəhristanın Turanlı Əfrasyab (Alpərtunqa) tikib.

59- Amvi şəhristanın (Amol) Zəndiq-e por mərg (Ölü dolumlu zəndiq) tikib.

60- Rey şəhristanı ….. və Zərdüşt sepitaman oölu bu şəhristandan idi.

61- Bəğdad şəhristanın Əbu cəfər ki ona əbu dəvaniq (kafirlərin dədəsi) deyirlər tikdi.[9][11][12]

Azərbaycan Sasanilər dövründə

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Albaniya 262-ci ildə Sasanilərdən asılı vəziyyətə düşdü. Atropatena isə 227-ci ildə onun vilayəti oldu. 510-cu ildə Albaniya dövlətində Arşakilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyuldu. I Xosrov Ənurşirəvanın dövründə Albaniya, Atropatena və İberiya sasani dövlətinin Şimal mərzbanlığına daxil edildi. Erkən orta əsrlərdə Albaniyada, Çola, Şəki, Uti, Arsax, Paytakaran və s. vilayətlər var idi. Uti vilayətində Bərdə şəhəri, ŞəkiÇola arasında Qəbələ şəhəri yerləşirdi. Həmin dövrdə Dərbənd Hun qapıları və ya Dəmir qapı adlanırdı. Paytakaran Mil-Muğanı, Dağlıq Qarabağ isə Qarabağın dağlıq hissəsini əhatə edirdi.

III–V əsrlərdə Sasanilər Roma ilə müharibə edirdi. Sasani şahı I Şapur 260-cı ildə Roma imperatoru Vallerianı məğlub edərək əsir aldı. 359-cu ildə Sasanilər Amid döyüşündə Albaniyanın köməkliyi ilə Romanı yenə də məğlubiyyətə uğratdılar. 371-ci ildə Roma ilə Sasanilər arasında Dzirav döyüşü baş verdi. Bu döyüşdə alban hökmdarı Urnayr Sasanilər tərəfindən vuruşurdu. Bu döyüşdə Roma və erməni qüvvələri qalib gəldi.[13]

Sasani hökmdarı III Yəzdigərd İsfahandan imperiyanın hər tərəfinə məktublar göndərərək xalqını qurtuluş savaşına çağırırdı. İmperiyanın müxtəlif bölgələrində artıq hərbi birləşmələr yaradılırdı. Bu xəbərləri eşidən Xəlifə Ömər ibn Xəttab Sasanilərlə vuruşmaq üçün böyük bir ordu topladı və bu ordunun başına Neman ibn Muqərrini təyin etdi. Sasani ordusuna isə məşhur sərkərdə Mərdanşah Hörmüz başçılıq edirdi.

Numani yazır: "642-ci ilin yayında Həmədanla İsfahan arasında yerləşən Nəhavənd şəhəri yaxınlığında 3 gün davam edən misli görünməmiş qanlı döyüş başladı. Bu döyüşdə qan su yerinə axırdı. O dərəcədə ki, insanlar və atlar döyüş meydanındakı qan selindən ayaq üstə dayana bilmir, sürüşüb yıxılırdılar. Sayca xeyli üstün olan ərəb ordusunun qələbəsi ilə bitən döyüşdə 50 mindən artıq döyüşçü həlak oldu…"

Xilafət ordusu baş komandan Neman ibn Muqərrin də başda olmaqla 20 minədək şəhid vermişdi. 30 minədək Sasani döyüşçüsü məhv edilmişdi.

Numani yazır ki, Nəhavənddəki məğlubiyyətdən sonra Sasani ordusu bir daha özünə gələ bilmədi və nəhəng imperiya sürətlə yıxılmağa başladı. Arranlılar qalalara qapanaraq müqavimət göstərməyə başladılar.

Zərrinkubun yazdığına görə, xilafət tarixində Nəhavənd döyüşü "zəfərlər zəfəri" adlandırılmışdı. Belə ki, bu döyüşdən sonra ərəblər qədim və zəngin imperiyanı zəbt etmişdilər. Ömər ibn Xəttab III Yəzdigərdin müqavimət göstərmək üçün yenidən qoşun toplamasının qarşısını almaq üçün ərəb ordusuna Arranın müxtəlif əyalətlərinə yürüşlər təşkil edərək əhalini itaət altına almaq və Yəzdigərdə kömək etməkdən çəkindirməyi əmr etmişdi.

Nəhavənd döyüşündən sonra Ömər ibn Xəttab sərkərdə Huzeyfə ibn-ul-Yəmana Azərbaycan üzərinə hərbi yürüşə çıxmağı əmr etdi. Nəhavənddən hərbi yürüşə başlayan Huzeyfə ibn-ul-Yəman Azərbaycanın cənub-şərqində yerləşən Ərdəbil şəhəri ətrafına gəldi. O dövrdə Ərdəbil Cənubi Azərbaycanın əsas mərkəzi idi. Belə ki, Sasani canişini bu şəhərdə yaşayırdı. Canişin Bacərvan, Şiz, Miyanəc və s. şəhərlərdən topladığı ordu ilə Huzeyfə ibn-ul-Yəmanın ordusunu qarşıladı. Ərdəbil yaxınlığında baş vermiş müharibə müsəlmanların qələbəsi ilə başa çatdı.

Xilafət ordusu Ərdəbildən Xəzər boyunca şimala doğru hərəkət edərək Muğana gəldi, Azərbaycanın şimalında daha ciddi müqavimətə rast gələn ərəblər sonda yerli əhali ilə saziş bağladı.

Tezliklə xilafət ordusu İsfahana yaxınlaşdı. İsfahan hakimi Fədusfan xalqı qırğına verməmək üçün qaladan çıxıb ərəb komandanı Abdullah ibn Abdullah əl-Ənsari ilə saziş bağlayaraq İsfahanı düşmənə təslim etdi. Sazişə görə şəhər əhalisindən kim istəsə köçüb gedəcək, istəməyən isə şəhərdə qalacaqdı. Köçüb gedənlərin daşınmaz əmlakı isə müsəlmanlara veriləcəkdi.

Həmədan şəhərinin əhalisi az sonra üsyan qaldırdılar. Xəlifə Ömər Nueym ibn Muqərrinə məktub yazaraq öz ordusu ilə Həmədana getməyi əmr etdi. Nueym 12 minlik ordu ilə Həmədana yürüş etdi. Yenidən sülh müqaviləsi bağlandı.

Bu hadisələr baş verərkən Deyləm, Rey və Azərbaycanın digər cənub əyalətlərinin əhalisi ərəblərlə vuruşmaq üçün öz qüvvələrini birləşdirərək savaşa hazırlaşırdılar. Azərbaycan ordusuna İsfəndiyar Fərruxzad komandanlıq edirdi. Həmin vaxt bizanslılar da Azərbaycana köməyə gəlmişdilər.

643-cü ildə Vaci Ruz adlı yerdə türk və ərəb orduları qarşılaşdılar. Şiddətli vuruşma baş verdi və döyüş xilafət ordusunun qələbəsi ilə bitdi. Vaci Ruz döyüşündən sonra Ömər ibn Xəttabın əmri ilə Nueym ibn Muqərrin Rey şəhərini mühasirəyə alaraq zəbt etdi.[14]

III Yəzdigərdi təqib etməyə çalışan ərəblər onun yerləşdiyi şəhərləri zəbt etməyə cəhd edirdilər. Həmədan və Reyin işğalından sonra Sasani şahının şimala gedərək Xəzər xaqanının yanında sığınacaq tapma ehtimalı da aradan qalxmışdı.

642–644-cü illərdə İsfahan, Təbəristan, Fars, Kirman, Sistan və Xorasan əyalətlərinin işğalı ilə qədim və zəngin Arran ölkəsi demək olar ki, tamamilə xəlifənin əlinə keçmiş, beləcə möhtəşəm Sasani imperiyası da tarix səhnəsindən silinib getmişdi[mənbə göstərin] (mənbə- Kitapçı).

Ümumiyyətlə, Ömər ibn Xəttabın xəlifəlik müddəti xilafət tarixinin ən çox istilalarla yadda qalan dövrüdür. Belə ki, İraq, Suriya, İordaniya, Misir, Gürcüstan, Arran və Azərbaycan, həmçinin Şimali Afrikadakı məmləkətlər məhz onun dövründə işğal edilərək ərəb dövlətinin ərazisinə daxil edildi.

639-cu ildə xəlifə Ömərin əmri ilə Utbə ibn Fərqəd Fərat çayı boyunca şimal istiqamətində hərəkətə keçərək çayın qərb və şərq sahillərini və Mosul şəhərini ələ keçirmişdi. Oradan şimal-şərqə istiqamət alan Utbə ibn Fərqəd Azərbaycanın daha iç ərazilərinə daxil olmuş və Urmiya şəhərini zəbt etmişdi. Urmiya gölünün qərb sahili ilə şimala irəliləyən İslam ordusu Səlmas və Xoy şəhərlərini də ələ keçirmişdi.[15]

Hələ 639-cu ildə Ömər ibn Xəttab Sasani əsgərlərinin harada olursa olsun təqib olunması və qətlə yetirilməsi haqqında ərəb sərkərdələrinə fərmanlar göndərmişdi. Bu əmrlərə əsasən Kufə və ətrafında yerləşən ordu hissələri İsfahan və Rey istiqamətində hücuma keçmişdilər.[16]

Sasani hökmdarları özlərini şahanşah (yəni şahların şahı) adlandırırdılar. 651-ci ildə şahanşah III Yezdəgirdin Ərəb xilafətinə məğlub olması nəticəsində Sasani İmperiyasına son qoyulmuşdur.

Sasanilərin Süqutu.Vll tüzilliyin əvvələrində türklər və Bizanslar aparılan müharibələr Sasani dövlətini tamamilə

Sasani imperiyası ən geniş dövründə
Şəkil Ad Ailə münasibəti Hökmranlığı
Sasan sülaləsi
I Ərdəşir Sülalə banisi 224–242
I Şapur I Ərdəşirin oğlu 240–270
I Hürmüz I Şapurun oğlu 270–271
I Bəhram I Şapurun oğlu 271–274
II Bəhram I Bəhramın oğlu 274–293
III Bəhram II Bəhramın oğlu 293
Narse I Şapurun oğlu 293–302
II Hürmüz Narsenin oğlu 302–309
Atur Narse II Hürmüzün oğlu 309
II Şapur II Hürmüzün oğlu 309–379
II Ərdəşir II Hürmüzün oğlu 379–383
III Şapur II Şapurun oğlu 383–388
IV Bəhram III Şapurun oğlu 388–399
I Yezdəgird III Şapurun oğlu 399–420
V Bəhram I Yezdəgirdin oğlu 420–438
II Yezdəgird V Bəhramın oğlu 438–457
III Hürmüz I Yezdəgirdin oğlu 457–459
I Firuz II Yezdəgirdin oğlu 457–484
Balaş II Yezdəgirdin oğlu 484–488
I Qubad I Firuzun oğlu 488–496
Caməsp I Firuzun oğlu 496–498
I Qubad I Firuzun oğlu 498–531
I Xosrov Ənuşirəvan I Qubadın oğlu 531–579
IV Hürmüz I Xosrov Ənuşirəvanın oğlu 579–590
II Xosrov IV Hürmüzün oğlu 590–590
Mehran Sülaləsi
VI Bəhram II Xosrovun qaynı 590–591
Sasan sülaləsi
II Xosrov IV Hürmüzün oğlu 591–628
Ispahbudhan sülaləsi
Vistəhm II Xosrovun dayısı 591–596/600
Sasan sülaləsi
II Qubad II Xosrovun oğlu 628–628
III Ərdəşir II Qubadın oğlu 628–629
Mehran Sülaləsi
Şəhrvəraz IV Hürmüzün kürəkəni 629–629
Sasan sülaləsi
III Xosrov II Xosrovun nəvəsi 630
Borandoxt II Xosrovun qızı 629–630 (Birinci hakimiyyəti)

631–632 (İkinci hakimiyyəti)

V Şapur Şəhrvərazın oğlu 630
II Firuz Mehran-Güşnəsbin oğlu 630
Azərmidoxt II Xosrovun qızı 630–631
Ispahbudhan sülaləsi
V Hürmüz Vistəhmin qardaşı oğlu 630–631
Sasan sülaləsi
VI Hürmüz II Xosrovun nəvəsi 630–631
IV Xosrov I Xosrovun qız tərəfdən nəticəsi 631
V Xosrov II Xosrovun oğlu 631
Boran II Xosrovun & Bizanslı prənses Mariyanın qızı 631–632
III Yezdəgird II Xosrovun nəvəsi 632–651
  1. "CTESIPHON – Encyclopaedia Iranica". Iranicaonline.org. 2013-11-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-12-16.
  2. Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East, Vol.1, Ed. Jamie Stokes, (Infobase Publishing, 2009), 601.
  3. Chyet, Michael L. Afsaruddini, Asma; Krotkoff, Georg; Zahniser, A. H. Mathias (redaktorlar ). Humanism, Culture, and Language in the Near East: Studies in Honor of Georg Krotkoff. Eisenbrauns. 1997. səh. 284. ISBN 978-1-57506-020-0. In the Middle Persian period (Parthian and Sassanid Empires), Aramaic was the medium of everyday writing, and it provided scripts for writing Middle Persian, Parthian, Sogdian, and Khwarezmian.
  4. A.Bakıxanov, Gülüstani-İrəm, səh.40
  5. A.Bakıxanov, Gülüstani-İrəm, səh.41
  6. Wiesehofer, 1996
  7. 1 2 پرویز زارع شاهمرسی . آذربایجان ایران و آذربایجان قفقاز .انتشارات اختر . تبریز 1385
  8. مدارک پهلوی و تصمیمات نظامی و اداری ساسانیان[ölü keçid] (6 صفحه — از 337 تا 342) مجلات : زبان و ادبيات " چیستا " دی و بهمن 1377 — شماره 154 و 155 " نویسنده:دریایی، تورج
  9. 1 2 Šahrestānīhā-ī Ērānšahr : a Middle Persian text on late antique geography, epic, and history Arxivləşdirilib 2009-03-05 at the Wayback Machine : with English and Persian translations, Author: Touraj Daryaee, Publisher: Costa Mesa, Calif. : Mazda Publishers, 2002.
  10. Bu kitabın əsli pəhləvi dilində olub və miladi 7-inci əsrində qələmə alınan nüsxəsi əldədir
  11. شهرستانهای ایران Arxivləşdirilib 2012-12-18 at the Wayback Machine (7 صفحه — از 169 تا 175) مجلات : هنر " مهر " آذر 1321 — شماره 73 " مترجم:هدایت، صادق
  12. شهرستانهاي ايران احمد تفضلي Arxivləşdirilib 2012-03-22 at the Wayback Machine (برگرفته از: شهرهاي ايران، ج2، به كوشش محمديوسف كياني، جهاد دانشگاهي، سال 1366)
  13. "Arxivlənmiş surət". 2009-02-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-02-21.
  14. İbn əl-Əsir, əl-Kamil fit-Tarix
  15. Bəlazuri, Fütuh-ul-Büldan
  16. Təbəri, Tarix-i Təbəri

Xarici keçidlər

[redaktə | vikimətni redaktə et]