Ғәрәптәр

Ғәрәптәр
عرب *ʿarab*
Үҙ атамаһы	عرب (ârab)
Һаны һәм йәшәгән урыны
	Барлығы: яҡынса 350 млн.; Ғәрәп дәүләттәре лигаһы: 339 510 535; Бразилия: 17 000 000—15 000 000; Аргентина: 3 300 000—1 300 000; Франция: 2 000 000—1 500 000; Венесуэла: 1 600 000; Индонезия:87 227—5 000 000; Иран: 2 000 000; Израиль: 1 414 000; АҠШ: 1 400 345; Мексика: 1 066 825; Төркиә:1 000 000 Испания:800 000; Австралия:375 000; Рәсәй Федерацияһы:9583; Мәскәү: 2358 (2010 йылға иҫәп алыу); Санкт-Петербург: 929 (2010 йылға иҫәп алыу); Краснодар крайы: 530 (2010 йылға иҫәп алыу); Рязань өлкәһе: 410 (2010 йылға иҫәп алыу); Ростов өлкәһе: 408 (2010 йылға иҫәп алыу); Воронеж өлкәһе: 390 (2010 йылға иҫәп алыу); Волгоград өлкәһе: 299 (2010 йылға иҫәп алыу); Татарстан: 271 (2010 йылға иҫәп алыу); Белгород өлкәһе: 127 (2010 йылға иҫәп алыу); Новгород өлкәһе: 114 (2010 йылға иҫәп алыу);
Тел	Ғәрәп, хәҙерге көньяҡ Ғәрәбстан ярымутрауы диалекттары
Дин	ислам, христианлыҡ.
Раса тибы	европеоид
Халыҡ	Семит

Ғәрәптәр (ғәр. عرب) — Яҡын Көнсығыш һәм Төньяҡ Африка илдәрендә йәшәгән семит телле халыҡ. Ғәрәп телендә һөйләшә һәм ғәрәп яҙмаһын ҡуллана. Һаны — 350 миллион кеше тирәһе. Ғәрәптәрҙең 90 проценты ислам динен тота, бер өлөшө — христиандар.

Тарихы

Ғәрәп ҡатын-ҡыҙҙары кейеме, IV—VI быуаттар

Ғәрәптәрҙең ата-бабалары — Ғәрәбстан ярымутрауы ҡәбиләләре. Ғәрәптәр башҡа семит халыҡтарынан б. э. т. I мең йыллыҡта айырыла башлай. Был ваҡытта көньяҡ Ғәрәбстан ғәрәптәре сәскә атҡан ҡалалар һәм батшалыҡтар (Сәба һ.б.) булдырған, ә ярымутрауҙың төньяғында күскенсе-бәҙүәндәр йәшәгән. Төньяҡ ғәрәптәр йәшәгән биләмәләрҙә б. э. т. I мең йыллыҡтан алып б. э. I мең йыллығына тиклем Пальмира (Тадмор), Набатея, Лихьян, Ғассан, Лахм дәүләттәре булған. V—VI быуаттарға көньяҡ һәм төньяҡ ғәрәптәрҙең цивилизациялары бөлгән. VII быуат башында Мөхәммәт пәйғәмбәр ислам динен тарата башлай һәм үҙенең йәмғиәтен булдыра (өммәт). Мөхәммәт төҙөгән дәүләт (Хәлифәт) етеҙ үҫешкән һәм йөҙ йылдан Испаниянан Төньяҡ Африка һәм көньяҡ-көнбайыш Азия аша Һиндостан сиктәренә тиклем йәйрәп ятҡан. Ғәрәп теле Марокконан алып Ираҡҡа тиклем төп телгә әйләнгән. Исламдың таралыуы ғәрәптәр өсөн файҙалы бәйләнештәр булдырған. Улар кешелек тарихындағы иң бөйөк цивилизацияларҙың береһен төҙөгән. VIII—XII быуаттарҙа бөйөк ғәрәп әҙәбиәтенең күп әҫәрҙәре тыуҙырылған. «Исламдың алтын быуаты» тип йөрөтөлгән был осорҙа фән шәп үҫешкән, бигерәк тә медицина, астрономия, география, тарих, математика өлкәһендә ҙур алға китеш күҙәтелгән.

Үҙ тарихының тәүге быуаттарында Ғәрәп хәлифәлеге сәйәси яҡтан хәлифтәр хакимлығы аҫтында берләштерелгән. X быуат уртаһына тәре йөрөтөүселәр, монголдар, төрөктәр ҡыҫымында уның тарҡалыуы башлана. XVI быуатта ғосманлы төрөктәр бар ғәрәп донъяһын баҫып ала һәм уны виләйәттәргә бүлә. XIX быуатта инглиздәр һәм француздар Төньяҡ Африканың күпселек өлөшөн баҫып ала.

Беренсе донъя һуғышы барышында инглиздәр Ғәрәбстанда төрөктәргә ҡаршы ихтилал ойошторалар. Һуғыштан һуң бойондороҡһоҙлоҡ алыуға өмөтләнеп, ғәрәптәр инглиздәргә Сүриәне һәм Фәләстанды яулап алыуҙа ярҙамлаша. XX быуаттың беренсе яртыһында ғәрәптәр яғынан бойондороҡһоҙлоҡ һәм берләшеү тураһында ҡәтғи талаптар яңғырай. Европалылар үҙгәртеп ҡороуҙы башлай, әммә шул уҡ ваҡытта Алжирҙың иң яҡшы ерҙәренә француздарҙы, Фәләстанға европалы йәһүдтәрҙе күсендерә. Икенсе донъя һуғышынан һуң Фәләстандан тыш барлыҡ ғәрәп халыҡтары ла тулы бойондороҡһоҙлоҡ ала.

Теле

Ғәрәп теле Африка-Азия телдәре ғаиләһе көнбайыш-семит төркөмөнөң көньяҡ төркөмсәһенә ҡарай. Яҙма — ғәрәп алфавиты нигеҙендә. Бөтә ғәрәптәр араһында таралған ғәрәп теленең төрлө илдәрҙә диалекттары бар: Ираҡ, Йемен һ.б. Ҡөрьән китабы яҙылған классик ғәрәп телен бөтә донъя мосолмандары дини маҡсаттарҙа ҡуллана.

Мәҙәниәте

Ғәрәп архитектураһы һәм биҙәү сәнғәте бөтә донъя мәҙәниәтенә ҙур йоғонто яһаған. Көньяҡ ғәрәптәрҙең кейеменә тегелмәгән уратып бәйләнгән юбкалар һәм гутра тип аталған яулыҡ хас. Урта Ғәрәбстан ғәрәптәре аба тип аталған асмалы еңһеҙ плащтар, оҙон еңле оҙон күлдәктәр, яулыҡ йөрөтә. Ҡатын-ҡыҙҙарҙың һәм ир-егеттәрҙең кейеме йыш ҡына биҙәлеше һәм йөрөтөү тәртибе менән айырыла. Хәҙерге заман ғәрәп кейемендә ғәрәп, фарсы, төрөк, европа элементтары ҡушылған. Бай ғәрәп халыҡ ижады классик ғәрәп шиғриәтенә башланғыс биргән. Төп музыка ҡоралдары — шөңгөр, барабандар, лютня, рабаб.

Ғәрәп донъяһы

Ғәрәп дәүләттәре лигаһында ҡатнашыусы илдәр

Ғәрәптәр һүҙе Ғәрәбстандың күскенсе-бәҙүәндәренә ҡарата б. э. т. IX быуатта уҡ ҡулланыла. Ғәрәп донъяһы күпселек халыҡты ғәрәптәр тәшкил иткән илдәрҙе үҙ эсенә ала: Алжир, Мысыр, Иордания, Ираҡ, Йемен, Ливан, Ливия, Мавритания, Марокко, Сәғүд Ғәрәбстаны, Сүриә, Судан , Тунис, Күвейт, Бахрейн, Берләшкән Ғәрәп Әмирлектәре, Фәләстан, Сомали һ.б. Ғәрәп донъяһы илдәрендә 130 млн самаһы кеше йәшәй, уларҙың 116 миллионы — ғәрәптәр. Ғәрәп мәҙәниәтенең тарихы Ғәрәбстан ярымутрауы менән бәйле булһа ла, ғәрәп донъяһы халҡының килеп сығышы уртаҡ түгел. Күп быуаттар дауамында Яҡын Көнсығыш һәм Төньяҡ Африка халыҡтары ғәрәпләшкән. Ғәрәптәр башлыса ҙур европеоид расаһының һинд-урта диңгеҙ расаһына ҡарай.

Дине

Күпселек ғәрәптәр — мосолман-сөнниҙәр. Шиғый-ғәрәптәр иһә тәү сиратта Иранда, Ираҡта, Сүриәлә, Ливанда, Күвейтта, Бахрейнда, Берләшкән Ғәрәп Әмирлектәрендә, Сәғүд Ғәрәбстанында, Йеменда һ. б. йәшәй. Фарсы ҡултығының ғәрәп илдәрендә һәм Төньяҡ Африкала ибадиттар көн күрә. Христиан ғәрәптәр Ливанда, Сүриәлә, Иорданияла һәм башҡа илдәрҙә йәшәй.