Romantelezh
 |
Gwellaat ar pennad-mañ a vo ret a-raok ma vo gallet lavarout ez eo ur pennad a live holloueziadurel, ken e-keñver danvez, ken e-keñver brezhoneg.
Ma fell deoc'h reiñ hoc'h ali, resisaat petra zo da wellaat, grit e pajenn ar gaozeadenn.
|
| Raklec'hiet gant | Pre-romanticism, neoclassicism, Kantved ar Sklêrijenn  |
|---|---|
| Heuliet gant | Post-romanticism |
| Deiziad kregiñ | 18. century |
| Deiziad echuiñ | 19. century |
Ar romantelezh a voe ul luskad arzel, lennegel, sonerezhel ha kefredel, hag a blantas e wriziennoù e Europa er degbloavezhioù diwezhañ an XVIIIvet kantved, met e yeas da vezañ pouezus etre 1800 ha 1850. Pouezet e veze gant ar romantelourien war ar santadoù hag ar spered hiniennel ha ken all war liderezh an amzerioù tremenet hag an Natur ivez, pa kave dezho e oa kenedusoc’h traou ar Grennamzer eget re ar prantad klasel.
Gerdarzh
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
P'eo bet deuet ar ger eus ar galleg e endalc'h romant hag al lostger "elezh" war ur patrom heñvel-rik. Ne vet ket kavet el lennegezh brezhonek a-raok an XXvet kantved[1]. Kentañ gwezh ma voe gwelet ar ger orin, romantism, e voe e Bro-Saoz, war-dro 1650, hag deveret eus ar ger galleg "roman" evit lakaat ar romantoù savet e yezh romanek e-tal ouzh ar skridoù latin. Daou ster a ya gantañ, eus un tu, krennamzerel ha gotek, eus un tu all, marvailhus, romantek, mojennel ha faltazius. Mont a ra da "romantisch" e alamanek, met e mir ur ster un tammig negativel pa lakaa da soñj ar sorc'hennoù broudet gant ar romantoù. E-doug ar XVIIIvet kantved e teu da Vro-C'hall hag implijet e vez gant Jean-Jacques Rousseau gant un adster o tennañ d'al livouriezh : evel ma vije gwelet en un daolenn[2]. Er mare-se e voe deuet da Vro-C'hall giz ober liorzhoù mod-Bro-Saoz a zo ur seurt mod aozañ an traoù naturel evel pa vije graet o sevel un daolenn, ken e voe goveliet an anv-gwan "pittoresque", da lavared eo "evel savet gant al livour".
Ma n'eo bet renablet an anv-kadarn a-raok 1931 e kaver an anv-kadarn "romenteler" e 1914[3] hag a zo, koulz hag ar ger romantelezh, treuzlakadur ar gerioù gallek "romantique" ha "romantisme".
Orin
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Orin al luskad-se a c’hell bezañ an ersavioù e-tal an Dispac’h greantel, ouzh reoladoù a voe e-doug Amzer ar Sklêrijennoù, darn anezho o tennañ da donvaat an Natur dre ar skiant hag ouzh ar modernaat. Kreñvoc’h e voe war ar arzoù-kaer, ar sonerezh hag al lennegezh, ken e voe pouezus e levezon war an hanezouriezh, an deskadurezh hag skiantoù an Natur. War ar bolitikerezh ez eus da grediñ e voe pouezus war an dro.
Muioc’h a evezh e voe taolet war ar fromadennoù hag an trivliadennoù grizias evel al lure, ar spont hag an heug ha pa veze gwelet evel un hent davet ar gwir buhezadur. Prizietoc’h e voe ar buhezegezhioù kozh hag an arzoù pobl ha ur seurt noblisite staget outo ha ouzh mod-bevañ ar Grennamzer enebet ouzh an tolpadurioù kêr o kreskaat. An ober raktal a voe priziet ivez. Diouzh un tu, al luskad alamanat, Sturm und Drang ha, diouzh un tu all, an Dispac’h gall, hag a darzhont e dibenn an XVIIIvet kantved, a degasjont modoù nevez evit eztaoliñ ar santadoù, ar fromadennoù hag ar mennozhioù politikel. Techet e voe prederourien ha skrivagnerien Sturm und Drang da bouezañ war an naderezh a-raok an hollbroellouriezh daoust ma teuas war wel pa voe adreizhet ar galloudoù politikel ha diorroet ar skiantoù rik e-barzh darnvuiañ Europa.
Kredet e veze e c’helle ar gevredigezh a-bezh bezañ savet uheloc’h dre an harozed, tud hiniennelour pe arzourien. Priziet e voe ar faltazi vervidant e-enep an neuz klasel.
Berzh e reas ar meulganoù hir leun a zepegne brezelourien en amzerioù kozh (Ossian gant James Macpherson, 1770), koulz ha romantoù gant tudennoù kriz o donkadoù ha techet da leñvañ (Johann Goethe, Die leiden des jungen Werthers, 1774 - Poanioù ar Werther yaouank).
War dibenn ar prantad e voe kollet, tamm ha tamm, spered ar romantelezh dindan levezon ar c’hemmoù sokial, kresk klasoù labourerien ha ar vroadelouriezh en o zouezh. E eil hantervezh an XIXvet kantved e teuas luskad arzel ar Realouriezh.
Petra eo romantelezh
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Perzhioù pennañ
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Diwar ar pouez a vez roet da eztaoladur dieub an arzour e c'heller meizañ petra eo spered ar romantelezh. Gwelet eo mat pa embann al livour alaman Caspar David Friedrich ma vez "fromadennoù an arzour e lezenn dezhañ"[4]. Hervez William Wordsworth, e dlee gwelout ar varzhoniez evel diskargañ emdarzh ar santadoù kreñv[5], deuet da soñj ar barzh en-dro, ur wezh ma z'eo aet da habaskañ ha diouzh ar fromadenn nevez-se e c'hell sevel un oberenn arzel.
Ne zeu nemet diwar faltazi an arzour ar pezh a vez anvet arz hag a dle chom hep bezañ distummet gant reolennoù "kalvezadel" a zisplegfe diwar petra e vije eus un oberenn. Kalz a arzourien evel Samuel Taylor Coleridge a embann e oa lezennoù naturel ar faltazi ha ne c'hell ket an arzour hen heuliañ ma ne chom ket en e unan. Patromoù tennet diouzh an oberennoù kent a voe gwelet evel skoilhoù a c'hellfe mirout ar c'hrouer diouzh lakaat e faltazi dezhañ da ziorreiñ ha pouezet e voe war an orinelezh. Pennaenn ar romantelezh eo skeudenn ar "genius" gouest da grouiñ hep rekis, seurtanvet "krouiñ arzh evit an arzh e unan" ha disprizet e voe labourioù diwar an deveradur[6]. Silet e voe ur mennozh nevez, un ideologiezh, evit lakaat war wel ijin ar saver testennoù, hag eñ ur genius en e-unan, a grou un oberenn diged.
Notennoù ha daveennoù
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]- ↑ Romantelezh, geriadur galleg-brezhoneg Frañsez Vallée, 1931. Devri.
- ↑ Jean-Jacques Rousseau,Les Rêveries du promeneur solitaire. Termeniñ a ra evelromantique glannoù gouez Lenn Biel.
- ↑ Dictionnaire français-breton de poche, dindan renerezh Taldir, Moullerez Ar Vro, Karaz.
- ↑ Fritz Novotny|, Painting and Sculpture in Europe, 1780–1880 (Pelican History of Art), Yale University Press, 2l emb. 1971 (ISBN 0-14-056120-X).
- ↑ Kentskrid an 2l embannadur Lyrical Ballads,
- ↑ Umberto Eco : "Ur souezh eo evidomp, met war-lerc'h al lusk romantel, ne oa mui eus mennozhioù kozh war al lennegezh pa voe priziet muioc'h an aotrouniezh eget an an orinelezh e-pad ar Grennamzer."