Νεφέλωμα

To Τρισχιδές νεφέλωμα.

Το Νεφέλωμα της Έλικας, ένα πλανητικό νεφέλωμα, σε φωτογραφία από το διαστημικό τηλεσκόπιο Χαμπλ.

Νεφέλωμα του Αετού από το διαστημικό τηλεσκόπιο Χαμπλ.

Νεφέλωμα (από το αρχαίο ελληνικό Νεφέλη, από τη λέξη νέφος, αγγλικά: Nebula‎‎), στην αστρονομία είναι ένα διαστρικό σύννεφο σκόνης, υδρογόνου, ηλίου και άλλων ιονισμένων αερίων. Αρχικά, ο όρος «νεφέλωμα» ήταν ένα όνομα για κάθε αστρονομικό αντικείμενο διάχυτου και χαμηλής έντασης φωτός, συμπεριλαμβανομένων των γαλαξιών πέρα από τον Γαλαξία μας. Ο Γαλαξίας της Ανδρομέδας, για παράδειγμα, αρχικά ονομαζόταν «το Νεφέλωμα της Ανδρομέδας» (και όλοι οι σπειροειδείς γαλαξίες σε γενικές γραμμές «σπειροειδή νεφελώματα») πριν να επιβεβαιωθεί η αληθινή φύση των γαλαξιών στις αρχές του 20ού αιώνα από τον Έντγουιν Χαμπλ και άλλους αστρονόμους.

Τα νεφελώματα είναι χώρος γέννησης άστρων και επίσης, σε αρκετά από αυτά, και πλανητών γύρω από τα άστρα. Η γέννηση των άστρων συμβαίνει όταν ένα γιγάντιο μοριακό νεφέλωμα, διαστάσεων εκατοντάδων ετών φωτός, που περιέχει κατά 90% άτομα υδρογόνου, 10% άτομα ηλίου, αλλά και βαρύτερα στοιχεία, καθώς επίσης και νερό, αμμωνία και οργανικές ενώσεις, καταρρέει εξαιτίας των δικών του βαρυτικών δυνάμεων. Καθώς καταρρέει και περιστρέφεται όλο και ταχύτερα, λόγω του νόμου διατήρησης της στροφορμής, διαπλατύνεται και μετατρέπεται σε δίσκο, παίρνοντας δισκοειδή μορφή. Στο κέντρο του, συγκεντρώνεται το μεγαλύτερο μέρος της ύλης του και, έτσι, εμφανίζεται ο πρωτοαστέρας.

Τα περισσότερα νεφελώματα είναι τεράστια σε μέγεθος και εκτείνονται σε μεγέθη έως και εκατοντάδες έτη φωτός, αν και στα πλέον τεράστια, αν συμπεριληφθούν και οι αχνές προεκτάσεις τους, η διάμετρός του φτάνει ακόμα και χιλιάδες έτη φωτός. Αν και πυκνότερα από το διαστρικό διάστημα που τα περιβάλλει, τα περισσότερα νεφελώματα είναι πολύ λιγότερο πυκνά από οποιοδήποτε κενό που μπορεί να δημιουργηθεί σε ένα χερσαίο περιβάλλον. Ενδεικτικώς, ένα υποθετικό (στην πράξη δεν υπάρχουν τόσο μικρά) νεφέλωμα μεγέθους μόλις όσο η διάμετρος της Γης θα ζύγιζε μόνο λίγα κιλά.

Οι κλασικοί τύποι νεφελωμάτων είναι οι εξής:

• το διάχυτο νεφέλωμα (νεφέλωμα ανάκλασης, νεφέλωμα εκπομπής και σκοτεινό νεφέλωμα), η ευρύτερη κατηγορία νεφελωμάτων. Επίσης λέγεται και περιοχή ΗΙΙ, δηλαδή περιοχή με ιονισμένο υδρογόνο.
• το πλανητικό νεφέλωμα, είναι το νεφέλωμα που δημιουργείται καθώς αστέρας μικρής μάζας αποβάλλει τα εξωτερικά τοιχώματά του και μετατρέπεται σε λευκό νάνο. Στην πραγματικότητα είναι και αυτά περιοχές ΗΙΙ, αλλά είναι πιο πυκνές και πιο συμπυκνωμένες από τα διάχυτα νεφελώματα.
• το υπόλειμμα υπερκαινοφανούς, το οποίο δημιουργείται μετά από έναν υπερκαινοφανή αστέρα (σουπερνόβα). Αποτελεί ιδιαίτερο τύπο νεφελώματος.

Βιβλιογραφία

• James B. Kaler: Kosmische Wolken. Materie-Kreisläufe in der Milchstraße. Spektrum Akademischer Verlag, 1998.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Λεξιλογικός ορισμός του νεφέλωμα στο Βικιλεξικό
• Πολυμέσα σχετικά με το θέμα Nebulae στο Wikimedia Commons
• Nebulae, SEDS Messier Pages.
• Fusedweb.pppl.gov
• Historical pictures of nebulae, digital library of Paris Observatory.