Pompejo
- Tiu ĉi artikolo temas pri antikva urbo sur teritorio de Italio. Pluaj signifoj estas indikitaj en artikolo Pompejo (apartigilo).
| Pompejo | |
| itale Pompei, latine Pompeii | |
| arkeologia loko • antikva urbo | |
 Forumo en Pompejo
| |
| Lando |  Italio
|
|---|---|
| Regiono | Kampanio |
| Provinco | Provinco de Napolo |
| Historia regiono | Romia Imperio |
| Rivero | Sarno |
| Situo | Pompejo |
| - koordinatoj | 40° 45′ 02″ N 14° 29′ 23″ O / 40.75056 °N, 14.48972 °O (mapo) |
| Estiĝo | -7-a jarcento |
| - damaĝita | 5-a de februaro 62 tertremo |
| - sepultita | 24-a de oktobro 79 erupcio de Vezuvio |
| Horzono | MET (UTC+1) nuntempo |
| - somera tempo | MET (UTC+2) nuntempo |
| Loko de Monda heredaĵo de UNESKO | |
| Nomo | Pompejo |
| Tipo de heredaĵo | kultura heredaĵo |
| Jaro | 1997 (#21) |
| Numero | 829 |
| Regiono | Eŭropo |
| Kriterioj | iii, iv, v |
  Situo de Pompejo enkadre de Italio
| |
 Situo enkadre de Eŭropo
| |
 Vikimedia Komunejo: Pompeii
| |
| Retpaĝo: www | |
| |
Pompejo[1] (latine Pompeji, itale Pompei) estis unu el la tri urboj de Antikva Romio en la Golfo de Napolo en la imperiestra provinco Italia (hodiaŭ regiono Kampanio, Italio), kiujn la 24-an de aŭgusto 79 detruis erupcio de la vulkano Vezuvio. En 1997 Pompejo enskribiĝis en la liston de la Monda Kulturheredaĵo de UNESKO en Eŭropo.
Kune kun Pompejo detruiĝis ankaŭ urboj Herculaneum kaj Stabio. La vulkancindro, kiu kovris la urbojn, perfekte konservis la konstruaĵojn kaj objektojn kaj tiel ebligis al ni ekkoni la aspekton de mezgranda urbo de Antikva Romio kaj la vivon de ties loĝantoj.
Pompejo, kies historio origenas de la 9-a jarcento a.K., do finis sian ekziston en la jaro 79 p.k. kiam pro la erupcio, ĝi estis kovrita per tavolo 6 metrojn alta de cindroj kaj lafoŝtonetoj.
Ĝia remalkovro kaj la arkeologiaj elfosejoj de Pompejo , komencitaj en 1748, ekigis arkeologian lokon, kiu en 1997 fariĝis parto de la listo de Mondaj Heredaĵoj de Unesko, kaj kiu estas la dua itala monumento por vizitoj post muzea sistemo de Koloseo, Roma Forumo kaj Palatino.
Historio
[redakti | redakti fonton]La origenoj kaj la oska, greka kaj etruska periodo
[redakti | redakti fonton]La unua evidenteco de vivo, kvankam malabunda, en la teritorio de Pompejo, kies nomo derivas aŭ de la greka pémpo aŭ pompé , aŭ de la osko pompe , datiĝas ĝis la fino de la 9-a jarcento a.K., kiam la Opicia popolo, kvankam ankoraŭ en formo ne-stabila, okupas la teritorion en strategia pozicio sur altebenaĵo preskaŭ tridek metrojn alta, formita post lava fluo de Vesuvio, kun krutaj muregoj vidantaj la maron, kun vido al la tuta golfo de Napolo kaj proksime al la riverfino de la rivero Sarno, bonega akvorezervejo, konsiderante la mankon de fontoj en la.
La unuaj konstantaj setlejoj datiĝas ĉirkaŭ la 8a jarcento a.K.: ĉi tie stariĝas kvin oskajvilaĝoj, kiuj ĉirkaŭ la 6a. jarcento a.K., fandiĝas en ununura aglomeraĵo, ĉirkaŭita de [[Mura (fortikaĵo] | muregoj]]) kaj por regi gravan vojan akson; komenciĝas ankaŭ la unuaj komercaj interŝanĝoj per maro, kun la konstruado de malgranda haveno lokita proksime al la enfluejo de la rivero. La oska urbo estas rekonata en la regionoj VII kaj VIII de la elfosejoj de Pompejo : tio estis difinebla danke al stratigrafaj studoj efektivigitaj sube de la konstruoj de samnitaj epokoj kaj romia, dum kiu fragmentoj de ceramiko estis trovitaj plejparte apartenantaj al nekropolo kun tomboj de fosaĵa tipo.
Kun la alveno de la grekoj en Kampanio, kiu fondis la kolonion de Pithecusa sur la insulo Ischia, inter 780 kaj 770 a.K., kaj tiu de Kumo, (Cuma en la itala), ĉirkaŭ 740 aK, eĉ Pompejo, kvankam neniam konkerita arme, eniras la orbiton de la helena popolo; la plej grava konstruado de ĉi tiu periodo estas tiu de dorika templo: ĉi tio ne estas konstruita proksime al la centro, sed en pli izolita pozicio, en kio tiam fariĝos la Triangula Forumo , ĉar la intenco de la grekoj estas ne ekloĝi definitive en Pompejo, sed simple regi la vojojn kaj la havenon; en la sama periodo la kulto de Apolono. En 524 a.K., la alvenon de etruskoj, kiu fondis Kapŭa (Capua): ĉi tiuj serĉante rilaton kun la landinterno ekloĝas ankaŭ en la regiono de Pompejo, trovante en la rivero Sarno la vojon de komunikado inter la maro kaj la interno. kiel por la grekoj, eĉ la etruskoj ne militkapablis la urbon, sed simple sin limigis al regi ĝin: en ĉi tiu periodo Pompejo ĝuas ian aŭtonomecon. Sub la etruskoj konstruiĝas primitiva forumo, kiu rezultas esti simpla kvadrato uzata por merkato, la Templo de Apolono, en kiu troveblas ceramikaj fragmentoj de bukro, pluraj domoj estas ekipitaj kun la tiel nomata 'Atrium arkitekturo'.
De 474 a.K., tempo de la malvenko de la etruskoj fare de la Kumanoj, en 424 a.K. Pompejo revenas denove sub la influo de la grekoj: la templo de Apolono estas restarigita kaj ankaŭ la templo de Jupitero, oni plifortigas la murojn en la parto inter pordo Ercolano kaj pordo Vezuvo, kaj nova loĝcela kerno estas fondita, videbla en la regiono VI; pri ĉi tiu lasta punkto la arkeologoj esprimis konfliktajn opiniojn: iuj argumentis, ke la aspekto de la urbo restis senŝanĝa ĝis la alveno de la samnitoj, dum dank 'al la stratigrafaj studoj faritaj de Amedeo Maiuri, oni sciiĝis, ke la kvartalo estas protektita. el grekaj muregoj kaj estis ankaŭ neverŝajne, ke la samnitoj sukcesis ellabori tiel altan urban planon, karakterizitan de reto de perfekte ordigitaj stratoj.
La samnita periodo
[redakti | redakti fonton]Diodoro Siculo kaj Tito Livio parolas pri la falo de Kumo, fare de la samnitoj, popolo venanta el la enlandaj regionoj de Abruzzo kaj Molise, aliancanoj de romianoj , inter 423 kaj 420 aK : estas do kredeble, antaŭ ol lanĉi la finan atakon kontraŭ la grekoj, la tuta ĉirkaŭa teritorio, kaj tial ankaŭ Pompejo, estis konkerita ĉirkaŭ la 424 aK. La eksplodo de la unua Samnita milito kondukas al renversiĝo de frontoj, kun malferma malamikeco inter la samnitoj kaj la romianoj, finita kun la paco de 340 a.K.: tamen, ĝis 343 a.K. unua romia armeo eniris la ebenaĵon de la Kampania regiono, kunportante la uzojn kaj kutimojn de la romia; en la milito de la romianoj kontraŭ latinaj, la samnitoj restas fidelaj al Romo, dum en 310 a.K., kiam la romianoj militis kontraŭ Noceranoj, la pompejaj samnitoj favoras ĉi-lastan, kiuj post unua venko estas devigitaj kapitulaci: Pompejo, kvankam regata de la samnitoj, eniras al ĉiuj efikoj en la romian orbiton, al kiu ĝi restas fidela eĉ dum la tria samnita milito kaj Batalo de Benevento (275 a.K.) milito kontraŭ Pirro.
Tra la IIIa kaj IIa a.K. Pompejo ĝuas certan aŭtonomecon: la urbo spertas sian periodon de maksimuma florado kaj ekspansio, atingante sian definitivan perimetron: la forumo kaj multaj konstruaĵoj, publikaj kaj privataj, altkvalitaj estas konstruitaj arkitekturo, same kiel la muroj estas plifortigitaj per ŝtono de Sarno, kun la forlaso de la duoble-barila sistemo, kiu tiam venis en vagonon denove de la dua jarcento a.K., kun la ŝtona enmeto de toba, sekvante la streĉojn pro la alveno de Hanibalo kaj la eksplodo de dua punika milito. Malgraŭ la politika necerteco pro ĉi tiuj eventoj kaj la progresiva migrado de riĉaj viroj al pli trankvilaj urboj de la Mediteranea, Pompejo daŭre ĝuas certan prosperon pro la produktado kaj komerco de vino kaj oleo, kun la interŝanĝoj kiuj iras ĝis Provenco kaj Hispanio, krom intensa agrikulturo aranĝita en la bienoj konstruita ĉirkaŭ la urbo.
La romia periodo
[redakti | redakti fonton]La romiaj senatanoj, fascinitaj de la fekunda teritorio kaj de la milda klimato, komencas dividi la teritoriojn ĉirkaŭ la urbo: ĉi tiu evento, asociita kun la ekskludo de la rajto fariĝi romiaj civitanoj, kondukas Pompejojn partopreni kontraŭ Romo dum socia milito. konsiderante eblan batalon, la muroj fortikiĝas, novaj estas konstruitaj turoj kaj la pordegoj de Nola, Sarno kaj Capua estas malfermitaj kaj armeo estas instruita. La romia respondo baldaŭ alvenas: post kiam li konkeris Stabio kaj Erkolano, la armeo, gvidata de Lucio Cornelio Silla kaj el kiu probable ankaŭ estis parto Kadro Tullio Cicerone, rekuniĝas kun Pompejo, lanĉante la atakon kontraŭ la urbomuroj proksime al Porta Ercolano kaj Porta Vesuvio, kun grandaj ŝtonaj kugloj, kies spuroj de la markoj lasitaj en la interno de la masonaĵo; probable [mararmeo]. La defendo de la Pompeanoj estas streĉa, helpata, ankaŭ de keltoj kaptitaj de Lucio Cluenzio, sendita de Papio Mutilio: la romianoj estas tial devigitaj retiriĝi, sed baldaŭ ili raportas pri venko kontraŭ la keltoj proksime Nola, en batalo, en kiu perdis sian vivon, proksimume dek ok mil viroj ; la kapitulaco de Pompeanoj nun estas proksima kaj somere aŭ aŭtune de 89 a.K la urbo estas konkerita, interalie preskaŭ pace, sen kaŭzi konsiderindan damaĝon, iĝante tiel, je ĉiuj efikoj roma urbo.
La loĝantoj tiam fariĝas romaj civitanoj kaj la urbo, registrita en la Menenia, ricevas la statuson de municipium , kaj poste en 80 a.K., Publius Cornelius Silla ŝanĝas la statuson de urbodomo al kolonio, al kiu ĝi donas la nomon de Colonia Cornelia Veneria Pompeianorum administrita de grupo de homines novi . Plue, terpecoj estis asignitaj al veteranoj de Silla: ĉi tiuj, sekve konstruas multajn farmojn formantajn iajn antaŭurbajn kvartalojn, probable jam ekzistantajn antaŭe, kiu portas la nomon de Pagus Augustum Felix Suburbanus , situanta en la areo de la hodiaŭaj urboj de Boscoreale, Boscotrecase kaj Terzigno, kie loĝantoj kune loĝas kaj indiĝenoj. La romia konkero tamen ne aparte ŝanĝas la pompecan vivmanieron: la oficiala lingvo fariĝas la latino, sed la oska kaj la greka, daŭre estas parolataj, kiel pruvas la trovo de iuj grafitaĵoj; ankaŭ la unuoj de mezuro daŭre estas, dum ĉirkaŭ duonjarcento, la oskaj mezuroj ĝis la definitiva enkonduko de la romia piedo.
Forta impeto al romianigo estas donita de la alveno je la povo de Aŭgusto en 27 a.K. : la Sillanaj-trupoj estas anstataŭigitaj per la aŭgustanoj, la malnovaj samnitaj familioj, kiuj intertempe pere de Geedziĝo kaj adoptiĝoj, nun rilatas al la romianoj, nun estas reakceptitaj, kaj multaj patricioj alportas riĉajn terojn kaj komercajn agadojn al la urbo, flanke de novaj arkitekturaj kaj artaj modeloj kies ĉefa temo estas la figuro de Aŭgusto, igante Pompejon la plej ŝatata feriejo de la romia patricia . La Granda Teatro estas restarigita kaj dediĉita al Aŭgusto, la pastrino Eŭmakio, konstruas novan bazilikon, nomata Konstruaĵo de Eŭmakio , kiu enhavas statuojn dediĉitaj al la aŭgusta familio kaj eĉ Templo de Fortuna Augusta: aldone al la konstruado de la romia akvedukto de la Serino, ligita al Pompejo per malĉefa dukto, la paco-periodo. favoras la komercon de la urbo, ĉefe tiun de la mara tipo dank'al la disvolviĝo de la haveno, kun eksportado, inkluzive de tiu de vino, precipe en Suda Gaŭlio, sed ankaŭ la importado de multnombraj eksterlandaj produktoj.
La tertremo de 62 kaj la erupcio de 79
[redakti | redakti fonton]La 5an de februaro, 62 perforta tertremo, kun laŭtaksa intenseco egala al V-VI grado de skalo de Mercalli, kun [[epicentro] ] en proksima Stabiae ankaŭ influas Pompejon kaj la ĉirkaŭan ebenaĵon kaŭzante multan damaĝon kaj disfalon: estas evidenteco tio danke al la reprezentado en la freskoj de la domo de Lucio Cecilio Giocondo, precipe la damaĝo al Porta Vesuvio, al Castellum Aquae, al la forumo kaj al la templo de Jupitero; tertremo havas negativan efikon sur urba vivo: multaj el la plej riĉaj personecoj, timante sian propran sekurecon, translokiĝas al aliaj areoj, dum komerco falas akre. Pompejo tiel fariĝas konstruaĵejo, kie la ĉefa agado estas tiu de rekonstruado: estas ekzemploj de konstrua konjekto kaj multaj riĉiĝas per lupagoj aŭ kun kontraktoj de la verkoj. de restarigo; Oni ne scias, ĉu la imperiestroj Nerone kaj Vespasiano iel financis la rekonstruadon, sed la fakto estas, ke la riĉeco amasigita tra la jaroj de la loĝantoj favoras la konstruadon de luksaj konstruaĵoj, ofte kovritaj per marmoro: post nelonge la regionoj VI kaj VIII, tiuj kun la plej alta loĝdenso, estis restarigitaj, aldone al la templo de Isis, dank 'al la ofertoj de liberto.
En la jardeko sekvanta la tertremon, ankoraŭ ekzistas politikaj kaj administraj malordoj: Vespasiano estas fakte devigita sendi la tribuno Titus Suedis Clemens al Pompejo, por solvi iujn situaciojn ligitajn al la privata posedo de urba tero.
La renovigoj ankoraŭ ne finiĝis, kiam matene la 24an de aŭgusto aŭ ĉiuokaze inter aŭgusto kaj novembro de 79 , perforta erupcio de Vesuvio definitive metas fino de la vivo de Pompejo: antaŭvidita de antaŭaj tagoj per tertremoj, pina-forma nubo leviĝas de la supro de la vulkano , ĝis, ĉirkaŭ la 13a, muĝado anoncas la rompadon de la solidigita magma haltejo, kiu obstrukcas la krateron, ekfluante senĉesan pluvon de cindro kaj lvŝtonetoj sur la urbo, kiu en ĉirkaŭ kvin horoj atingas altecon de unu metro, kaŭzante la unuajn kolapsojn de la tegmentoj ; ĉirkaŭ 6 en la sekva tago, kiam la alteco de la vulkana materialo egalas al du metroj, piroklasta fluo atingas la murojn de Pompejo: jen sekvas alia ĉirkaŭ 7, ripetita kelkajn minutojn poste , kaj lasta, pli potenca, ĉirkaŭ la 8a, definitive kaŭzanta la morton de ĉiuj, kiuj travivis. Je la 10-a la erupcia furiozo komencas malfortiĝi, eĉ se pluvo de cindroj daŭras ankoraŭ kvar tagojn, tiam la evento finfine finiĝas : Pompejo estas entombigita sub litkovrilon de ĉirkaŭ ses metroj da vulkana materialo, el kiu eliras nur la restaĵoj de kolumnoj kaj la plej alta parto de la konstruaĵoj . La preciza nombro de loĝantoj de la urbo en 79 ne estas konata; laŭ iuj taksoj, ĉi tiuj varias de ses mil ĝis dudek mil, kaj la nombro de la viktimoj trovitaj estas ĉirkaŭ mil cent kvindek: ĉiuokaze, la parto de la urbo ankoraŭ esplori devas esti aldonita kaj oni kalkulas, ke entute la viktimoj povas esti ĉirkaŭ mil sescent; ĝi ankaŭ devas konsideri, ke la plej granda parto de la loĝantaro sukcesis eskapi, eskapante, en la fruaj stadioj de la erupcio .
El la proksimume mil cent kvindek konfirmitaj viktimoj, tricent naŭdek kvar estis trovitaj en la tavoloj de malsupera lapilli, preskaŭ ĉiuj mortis ene de konstruaĵoj, kiuj disfalis sub la pezo de la vulkanaj materialoj deponitaj sur la tegmentoj, dum aliaj sescent kvindek estis trovitaj en la supra parto de la piroklastikaj kuŝejoj. , ekstere morta, atingita per brulantaj nuboj en la dua fazo de la erupcio. Multaj Pompeanoj provas eskapi de la cindroj kaj lapilli kovrante sian buŝon per kapkuseno; tiuj serĉantaj rifuĝon eskapi al Porta Herculaneum trovas certan morton , dum savo estas pli probabla por tiuj, kiuj kuras tra Porta Stabia kaj tiam per maro, eĉ se plaĝo estas batita de [ [Maro | ondoj]], kaŭzita de kontinuaj tertremoj, kaj la boatoj estis preskaŭ ĉiuj detruitaj. Post la arkeologiaj elfosadoj kaj uzante la teknikon de la rolantoj, eblis rekonstrui la lastajn momentojn de la vivo de iuj homoj, kiel ekzemple de virino, kiu portis kun ŝi multnombrajn juveloj, akompanata de knabino de dek kvar jaroj kun la kapo volvita en littuko , tiuj de almozulo kun bastono kaj sako plenigita kun manĝaĵoj, tiuj de geedza paro tenante manojn, tiujn de viro, eble de atleto , tenante botelon da oleo , tiuj de grupo de dek tri homoj, inkluzive de unu sklavo, du infanoj kaj malsana virino , tiuj de la pastroj de la templo de Isis, el kiuj unu estis trovita kun ŝarĝo de oro, probable la trezoro de templo kaj tiuj de grupo de sklavoj trovitaj en ĉambro de kvar kvadrataj metroj kun rompitaj ostoj, post provado eskapi tra ŝtuparo de la tegmento. . Krom homoj, morto ankaŭ troviĝas bestoj: inter la plej okulfrapaj ekzemploj estas hundo, kiu provas liberigi sin.
Post la erupcio, Vesuvio prezentas sin per nova formo, tio estas du montosuproj : la tuta areo ĉirkaŭ Pompejo estas kovrita de blanka litkovrilo, la rivero Sarno apenaŭ sukcesas flui kaj la marbordo linio ŝanĝiĝis, etendiĝante al la maro. La imperiestro Tito sendas delegacion de krizhelpo al Kampanio kaj malpermesas transiri la areon: kaj ke ĉiuj havaĵoj forlasitaj sen heredantoj estas malmuntitaj kaj la materialoj reuzitaj por konstruado, tiel ebligante la reakiron de marmoraĵoj, tuboj de plumbo, statuoj kaj ĉiuspecaj riĉaĵoj, kiuj troviĝas , per elfosado de tuneloj ; tamen ne mankas prirabado tuj post la erupcio . Ĉirkaŭ la jaro 120 la vojo al Stabiae kaj Nocera estis restarigita proksime de Pompejo laŭ la ordo de Adriano, sed la urbo ne plu estis rekonstruita, kontraŭe la teritorio, kie ĝi staris, komencis kovri sin per vegetaĵaro, fine malaperante .
Kiam Vezuvio estas sepultanta la urbon
[redakti | redakti fonton]La la katastrofa vulkana erupcio kiu sepultis la tutan urbon kaj ombrigis la sunon okazis la 24-an de aŭgusto je tagmezo. Koincide tio estis dato de Vulkanalio, festotago de romia dio de fajro Vulkano.
Referencoj
[redakti | redakti fonton]- ↑ artikolo Pompejo en la Plena Ilustrita Vortaro de Esperanto (PIV), eldono de 2020, reta versio, ankaŭ jam en la eldono de 1970, presita eldono, paĝo 847
