Ingalaterra

Ingalaterra
England
Ereserkia: God Save the King
Ingalaterrako bandera Royal Arms of England (en)
England_in_the_UK_and_Europe.svg
Geografia
Hiriburua	Londres 51°30′26″N 0°7′39″W
Hiririk handiena	hiriburu
Azalera	130.279
Punturik altuena	Scafell Pike
Punturik sakonena	The Fens (−4 m)
Kontinentea	Europa
Mugakideak	Eskozia eta Gales
Administrazioa
Gobernu-sistema	monarkia parlamentario eta monarkia konstituzional
Erregea	Karlos III.a
Erresuma Batuko Lehen Ministroa	Keir Starmer
Demografia
Biztanleria	53.012.456
Dentsitatea	406,92 bizt/km²
Hizkuntza ofizialak	ikusi ingeles
Erabilitako hizkuntzak	ikusi ingeles
Ekonomia
BPG nominala	2.286.295.170.684 $ (2010)
BPG per capita	40.000 $ (2018)
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+44
Ordu eremua	ikusi Greenwich Meridianoko Ordua : Europe/London (en) : Europa Mendebaldeko Ordua
visitengland.com

Ingalaterra Erresuma Batua sortzen duten herrialdeetako handiena da, uharteko hegoaldearen bi herenak baino gehiago hartzen baitu (130.395 km²) eta populazio osoaren % 83 (50.690.000 biztanle 2006an, 54.786.300 2015ean) baitauka. Halaber, pisu ekonomiko nagusia darama, BPGaren % 85arekin.

Nazioarteko historian, ikaragarrizko eragina eduki du, bai ekonomiaz, Britainiar Inperioaren bidez, baita kulturaz ere, bertako hizkuntza (ingelesa) planeta osoan hedatuena eta garrantzitsuena izanda. Askotan Erresuma Batua izendatzeko erabiltzen da, baino desegokiro. Herrialdeko beste nazioekin (Gales eta Eskozia) eta Irlandarekin ez du beti harreman historiko onik izan.

Banaketa administratiboa

Eskualde eta konderriak

Sakontzeko, irakurri: «Ingalaterrako eskualdeak» eta «Ingalaterrako konderriak»

Historikoki, Ingalaterrako banaketaren oinarria konderriak ziren. Banaketaren sorrera ingelezko lurralde-batasun tradizionaletatik zetorren. Herrialdea batu baino lehen, batzuk erreinuak ziren, Essex edo Sussex bezala; beste batzuk, dukerriak, Yorkshire, Cornwall eta Lancashire esaterako edo soilik, nobleteriaren lurraldeak, Berkshire bezala.

Konderri tradizionalak oraindik badaude, baina batzuk elkartu edo aldatu egin dira.

XIX. mendearen bukaeran, herrietako gobernua berrantolatu zuten. Industria hiri handiak sortzen zirenean, konderri berriak hirien inguruan sortu behar zuten, adibidez, Manchester Handia. 1990eko hamarkadan, John Major lehen Ministroaren berrikuntzak agintaritza berria sortu zuen, barrutiak sortuz. Horrek nahasmena ekarri du, gaur egun zaila baita konderri zeremonial ohikoak, konderri metropolitarrak eta ez-metropolitarrak desberdintzea.

Egun, Ingalaterra lau banaketa administratiboetan banatzen da: eskualdeak, konderriak, barrutiak eta parrokiak.

Northumberland

Tyne and Wear

Durham

Cumbria

Lancashire

Iparraldeko Yorkshire

E. Yorks.

H. Yorks.

M. Yorks.

Manch. Hand.

Mers.

Cheshire

Derbs.

Notts.

Lincolnshire

Rutland

Leics.

Staffs.

Shropshire

Heref.

Worcs.

M. Mids.

Warks.

Northants.

Cambs.

Norfolk

Suffolk

Essex

Herts.

Beds.

Bucks.

Oxon.

Glos.

Bristol

Somerset

Wiltshire

Berkshire

Londres Hand.

Kent

E. Sussex

M. Sussex

Surrey

Hampshire

Isle of Wight

Dorset

Devon

Kornualles

Hiri nagusiak

1. London: 7.500.000 biztanle.
2. Birmingham: 1.001.200 biztanle.
3. Leeds: 723.100 biztanle.
4. Sheffield: 520.700 biztanle.
5. Brighton: 461.181 biztanle.
6. Liverpool: 447.500 biztanle.
7. Manchester: 441.200 biztanle.
8. Bristol: 398.300 biztanle.
9. Coventry: 304.200 biztanle.
10. Leicester: 288.000 biztanle.
11. Nottingham: 278.700 biztanle.
12. Newcastle: 276.400 biztanle.

(2005eko datuak)

Historia

Erdi Aroan

• 1066an gertatu zen Hastingseko gudua, lehenengo une historiko gakoa, normandiarrek inbaditu zutenean Ingalaterra, Gilen I.a Konkistatzailea bertako errege bihurtuz.
• 1100ean Henrike I.a Ingalaterrakoa anglo-normandiarra bihurtu zen errege, bake aro bat ezarri ahal izan zuena.
• 1035ean Henrike II.a Ingalaterrakoak errege agintaldia hartu zuen, Plantagenet dinastiakoa, eta besteak beste Irlanda, Eskozia, Gales eta Frantziako mendebaldeko lurralde batzuk bere menpe ipini zituen.
• 1167. urtea baino lehen Oxfordeko Unibertsitatea sortu zuten noizbait.
• 1170ean Thomas Becket apezpikua hil zuten Canterburyko katedralean, Henrike II.a erregearen aginduz Eliza Katolikoaren boterea murriztu nahian.
• 1209an Cambridgeko Unibertsitatea fundatu zuten.
• 1455 eta 1485 artean Bi Arrosen Gerra zibila jazo zen.

Pizkundea

• 1509ean koroatu zuten Henrike VIII.a Ingalaterrakoa, Tudor dinastiako bigarren erregea. Gales batu zuen Ingalaterrako Erresumara, eta Irlandako errege ere izendatu zuen bere burua. Anglikanismoaren hasiera ere izan zen, Erromarekin harremanak apurtuz.
• 1570eko otsailaren 25ean Pio V.a aita santuak Elisabet I.a erregina Eliza katolikotik kanporatu zuen.

Aro Modernoa

• 1707an Eskozia batu zuten Erresuma Batura, Ana Britainia Handikoa erregina zelarik.
• 1788ko urtarrilaren 1ean "The Times" egunkari ezagunaren lehen alea argitaratu zuten.
• 1922an BBC telebista-konpainia sortu zuten.
• 2014ko azaroaren 27rako David Cameronek Ingalaterrako auziei buruzko eskumena diputatu ingelesei erreserbatzeko asmoa aurkeztu zuen eta horri EVEL, English Votes for English Laws (boto ingelesak lege ingelesetarako) izena jarri zion.

Kultura

Literatura

• Idazleak: William Shakespeare (1564-1616), William Blake (1757–1827), Jane Austen (1775-1817), Lord Byron (1788-1824), Mary Shelley (1797-1851), Aldous Huxley (1894–1963), W. H. Auden (1907–1973) eta Harold Pinter (1930-), besteak beste.

Zinema

• Aktoreak: Cary Grant (1904–1986), Laurence Olivier (1907–1989), Richard Attenborough (1923-), Audrey Hepburn (1929–1993), Elizabeth Taylor (1932-), Peter O'Toole (1932-), Julie Andrews (1935-), Glenda Jackson (1936-), John Cleese (1939-), Michael Palin (1943-) eta Emma Thompson (1959-), tartean.
• Zuzendariak: Alfred Hitchcock (1899–1980), Carol Reed (1906–1976), Laurence Olivier (1907–1989), David Lean (1908–1991), Richard Attenborough (1923-), John Schlesinger (1926–2006), Ridley Scott (1937-), Terry Gilliam (1940-), Alan Parker (1944-), Anthony Minghella (1954-) eta Sam Mendes (1965-), besteak beste.

Musika

The Beatles 1964an AEBetan.

Musika klasikoan egile ezagunak dira Thomas Tallis, William Byrd, Henry Purcell, Edward Elgar, Gustav Holst, William Walton, Ralph Vaughan Williams, Frederic Delius, Benjamin Britten, Michael Tippett, George Benjamin, Harrison Birtwistle eta Michael Finissy.

XX-XXI. mendeko musika talde garaikideen artean, bestela, 1960ko hamarkadan eta 1970eko hamarkadan nabarmendu ziren mundu mailan The Beatles eta The Rolling Stones, azken hauek oraindik ere aktiboan daudela zuzenekoak ematen.

Garai hartan ere, nabarmendu ziren The Who, Pink Floyd, The Kinks, Deep Purple, Led Zeppelin, Judas Priest, Black Sabbath, Status Quo, Cream, Fleetwood Mac eta Jethro Tull. Sex Pistols punk taldeak 1970eko hamarkadaren bigarren erdialdean egin zuen eztanda. 70 eta 80ko hamarkadetan, Queen, Genesis Supertramp, Joy Division eta [, [Iron Maiden]]ek egin zuten distira. Oso aipatzekoak dira Rod Stewart, David Bowie, Elvis Costello, Joe Cocker, Cat Stevens, Alan White eta Eric Clapton abeslariak.

1980ko hamarkadan, aldiz, Motörhead, Def Leppard, The Cure, The Police, The Pretenders, The Stranglers, The Smiths eta The Cult, The Clash (punk-rock), Toy Dolls (punk), Madness (ska), Depeche Mode, Spandau Ballet, Duran Duran, Katrina and the Waves, Tears for Fears, New Order eta Bananarama (pop) bandek jardun zuten. Abeslarien artean, George Michael, Paul McCartney, Sting, Steve Winwood, Lisa Stansfield, Alison Moyet eta Kate Bush, besteak beste.

1990eko hamarkadan The Prodigy, Radiohead, Blur, Oasis, Muse, Massive Attack, Pulp, Ocean Colour Scene, Supergrass, The Verve, Jamiroquai, Morrissey, Roland Orzabal, Tanita Tikaram, Robbie Williams, The Wedding Present eta Spice Girls.

2000ko hamarkadan Placebo, Coldplay, Amy Winehouse, Corinne Bailey Rae, Kaiser Chiefs, Florence and the Machine eta Asian Dub Foundation.

2010eko hamarkadan, Adele, Leona Lewis, Kae Tempest eta Dua Lipa abeslariak, azkenik.

Hezkuntza

• Cambridgeko Unibertsitatea
• Oxfordeko Unibertsitatea

Hedabideak

• Egunkariak: The Times, The Guardian eta The Daily Telegraph (London).
• Telebista kateak: BBC.

Zientzia

Charles Darwin.

• Isaac Newton (1642-1726), fisikari eta matematikaria.
• William Watson (1715-1787), mediku eta fisikaria.
• Edward Jenner (1749-1823), medikua.
• John Dalton (1766–1844), fisikari eta kimikaria.
• Michael Faraday (1791–1867), fisikari eta kimikaria.
• Charles Darwin (1809-1882), naturalista.
• James Paget (1814-1899), patologoa.
• Thomas Henry Huxley (1825-1895), naturalista.
• Dorothy Crowfoot Hodgkin (1910-1994), biokimikaria.
• Francis Crick (1916-2004), fisikaria eta biologo molekularra.
• David Attenborough (1926-), naturalista.
• Peter Higgs (1929-), fisikaria.
• Stephen Hawking (1942-2018), astronomo eta kosmologoa.

Kirolak

Futbola

Bobby Charlton (1970).

Futbol modernoa Ingalaterran asmatu zuten XIX. mendearen amaieran. Ingalaterrako futbol selekzio nazionalak behin irabazi du Munduko Futbol Txapelketa, 1966an, eta birritan izan dira laugarrenak (1990 eta 2018an). Emakumezkoen selekzioa, bestela, Munduko Txapelketan hirugarrenak izan ziren 2015ean eta laugarrenak 2019an, eta Europako Txapelketan 1984an eta 2009an txapeldunordeak.

Bestela, 13 aldiz lortu dute ingeles taldeek UEFA Champions League irabaztea (2018-19ko denboraldia arte kontutan hartuta): Liverpool FC (6), Manchester United (3), Nottingham Forest (2), Aston Villa (1) eta Chelsea Football Club (1).

Europa mailako beste talde arrakastatsuen artean Tottenham Hotspur (UEFA Europa League birritan), Arsenal FC (Europako Futbol Errekopa behin), Ipswich Town (Europa League behin), Manchester City (Errekopa behin), West Ham (Errekopa behin) eta Everton (Errekopa behin) ditugu.

Futbolari ezagunen artean Bobby Charlton, Bobby Moore, Peter Shilton, Kevin Keegan, Gary Lineker, Paul Gascoigne, John Aldridge, Michael Robinson, Wayne Rooney, David Beckham, Frank Lampard, Michael Owen eta Alan Shearer ditugu, besteak beste.

Entrenatzaile famatuen artean, azkenik, Alf Ramsey, Howard Kendall, Terry Venables eta Roy Hodgson aipatzekoak dira, beste batzuen artean.

Rugby

Ingalaterrako errugbi selekzioak behin irabazi du Mundu Txapelketa, 2003an, eta birritan izan dira txapeldunordeak (1991 eta 2007an). Sei Nazioen Txapelketa, bestalde, 28 aldiz eskuratu dute eta herrialderik arrakastatsuena izan da 2019 arte lehia honetan.

Tenisa

Wimbledongo txapelketa 25 aldiz irabazi dute gizon tenislari ingelesek: William Renshaw (7), Lawrence Doherty (5), Reginald Doherty (4), Wilfred Baddeley, Arthur Gore eta Fred Perry (3na). Emakumeek beste 23 aldiz: Dorothea Douglass (7), Blanche Bingley (6), Lottie Dod eta Charlotte Cooper (5na).

AEBetako Irekia eta Australiako Irekia, bestela, behin bakarrik irabazi dute (bietan Virginia Wade). Roland Garros ere behin soilik (Sue Barker).

Cricket

Munduko Kriket Txapelketa behin irabazi dute, 2019an, eta hiru aldiz taxpeldunordeak izan dira (1979, 1987 eta 1992an).

Kanpo estekak

• (Ingelesez) English Heritage
• London Basque Society – Euskal Elkartea
• Cambridge University Basque Society
• Basque Dancing Society at New Castle University

• Datuak: Q21
• Multimedia: England / Q21