Itzaltzu

Itzaltzu
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Herriko ikuspegia goialdetik, elizarekin
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Zangoza
Eskualdea	Pirinioak
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Agoitz
Mankomunitatea	Ezka-Zaraitzu
Izen ofiziala	Izalzu / Itzaltzu
Alkatea (2015-2023)	Xabier San Jose Dominguez (kudeaketa-batzordea)
Posta kodea	31689
INE kodea	31133
Herritarra	itzaltzuar
Geografia
Koordenatuak	42°54′49″N 1°03′24″W
Azalera	7,3 km²
Garaiera	791-1381 metro
Distantzia	89,1 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	38 (2023:  1)
17 (%44,7) (2019)  (%60,5) 23
Dentsitatea	0,05 bizt/km²
Zahartzea	% 26,75
Ugalkortasuna	‰ 125
Ekonomia
Jarduera	% 0 (2011)
Desberdintasuna	% 0 (2011)
Langabezia	% 2,87 (2013)
Euskara
Eremua	eremu mistoa
Euskaldunak	% 20,80 (2018: %12,1)
Datu gehigarriak
Sorrera	1846 (independentzia)

Itzaltzu Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioak eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 89,1 kilometrora. Altuera 791 eta 1381 metro artekoa da, eta 7,30 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 38 biztanle zituen.

Herri honi ibaxaren iparralderago dagoen herria da, eta biztanle gutxien dituen udalerria. Anduña ibaiaren bi ertzetan dago, Itzaltzuko zubiak elkartuta. Bere tamaina ez da handia, ez azalerari ez herriguneari dagokionez, mendien artean sartuta baitago. Bere arkitektura zaraitzuar tradizionala da, altuera handikoa izan eta nabarmenagoak dira teilatuak, lau isurialde baitituzte. Ibaxa oso estua denez, etxeak elkarren ondoan daude eta altuera ezberdinak dituzte. Hormak zuriak dira, harri grisaxkaz apainduta daude eta zurezko elementuak dituzte, hala nola leihatilak edo habeak.

Zaraitzu ibaxan kokatuta da, Aldegaña kiñoian, baina 1846tik udalerri independentea da. Bertako biztanleak itzaltzuarrak dira.

Izena

Itzaltzu toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Izalzu

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:

• Yçiçuloa in terra de Saresazo (1037)
• Yciculoa (1120)
• Içeyzoloa (1174)
• Içeyçuloa (1270)
• Içalçu (1283)
• Izalzu (1534)
• Y Çalçu (1587)
• Itzalçu (1600)
• Izalzu (1800)
• Itzaltzu (1872)
• Itzaltzu (1961)

Etimologia

Itzaltzu euskal jatorriko toponimoa da. Itzizulo antzinako toponimo horrek euskaraz "izei sakonunea" esan nahi du (izei + zuloa). Geroago, Itzizuloko monasterioaren inguruan hazi zen herria, eta Itzaltzu izena hartu zuen. Batzuek Itzaltzu izena Itzizulo antinetik etor daitekeela diote, baina filologoek bi toponimo desberdin direla uste dute. Mikel Belaskoren arabera, adibidez, Itzaltzu-k "itzalen lekua" edo "leku itzaltsua" esan nahi du (itzal + -tzu -atzizki ugaria-).

Ezaugarriak

Armarria

Itzaltzuko armarria Zaraitzuko armarria da. Armarri honek honako blasoi hau du:

«

Hondo gorri batez eta aurrean otso beltz batez osatuta dago, urrezko azazkalekin eta ahoan arkume zuri batekin, urrezko adar eta apatxekin.

»

Bandera

Itzaltzuko bandera Zaraitzuko bandera da. Armarria, gainean kasket bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da, baita azpian "Azkenean konta" goiburua duela ere. Bandera honek Zaraitzuko armarri eskuinerantz biratzea dauka San Andresen gurutze gorri baten gainean, hiruki berdez inguratua. Bandera hau bera da Zaraitzu osatzen duten herri guztientzat, Otsagabiarentzat izan ezik; izan ere, herri honek bandera bera erabiltzen du, baina hiruki urdinak ditu.

Geografia

Itzaltzu Zaraitzu ibaxan barruan dago. Ibar hau Pirinioetako ibarra da, Aezkoa eta Erronkaribar ibarren artean. Ibarra zeharkatzen du Zaraitzu ibaiak, Irati ibaiaren adarrak.

Inguru naturala eta kokapena

Zaraitzu ibaxa gehienak flysch eozenoarren gainean modelatuta daude, ekialde-mendebalde norabidean oso aldenduta, eta forma leunak nagusitzen dira, kareharri eta kalkarenita tartekatuen barrei dagozkien erliebe indartsuagoek soilik eteten dituztenak. Sare hidrografikoak mozten dituenean, foku garrantzitsuak sortzen dira. Ibaxaren iparraldean (Jaurrieta udalerria), Tertziarioaren amaieran modelatutako higadura-azalera handia nabarmentzen da, Abodi mendilerroaren oin gisa.

Klima eta landaredia

Itzaltzuko klima mendialdeko klima atlantiarra da udalerri gehienean. Ibaxaren hegoaldean ezaugarri mediterraneoko klima nagusitzen da. Urteko batez besteko prezipitazioak ugariak dira, 1400 eta 1600 mm bitartekoak, eta batez besteko tenperatura 8 eta 10 gradukoa. Urteroko egun euritsuak 130 egun izaten dira. Elurteak ere ugariak izaten dira neguan, eta egutera eta laiotzaren arteko alde termikoa nabaria da.

Itzaltzuk baso zabalak ditu, bertan pago, haritz eta basa pinuak daude. Horrez gain, birlandaturiko haritz amerikarrak eta pinu alertziar japoniarrak 46,6 hektarea inguru hartzen dituzte.

Estazio meteorologikoak

Zaraitzun dagoen Ezpartza udalerrian, itsasoaren mailatik 695 metrora, Nafarroako Gobernuak 1974n jarritako estazio meteorologikoa dago.

Datu klimatikoak (Ezpartza, 1974-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.0	23.0	25.0	28.0	32.0	36.0	38.0	38.0	35.0	29.0	23.0	21.0	38.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.2	9.6	12.6	14.2	18.7	23.5	26.8	26.6	22.6	17.4	11.7	8.6	16.7
Batez besteko tenperatura (ºC)	3.4	4.3	6.8	8.7	12.6	16.6	19.2	19.1	15.6	11.6	6.8	4.1	10.7
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	-1.3	-1.0	1.0	3.2	6.6	9.7	11.5	11.5	8.5	5.8	2.0	-0.4	4.8
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-17.0	-14.0	-13.0	-4.0	-2.0	1.0	3.0	0.0	0.0	-3.0	-10.0	-13.0	-17.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	106.8	99.9	88.5	124.4	101.6	64.1	45.4	51.2	79.7	122.1	136.5	139.0	1159.2
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	63.5	51.0	55.7	45.4	42.7	53.0	57.4	82.0	76.0	111.2	77.0	74.2	111.2
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	13.4	11.7	12.1	15.5	15.9	10.1	7.7	8.4	10.1	14.2	14.6	13.8	147.5
Elur egunak (≥ 1 mm)	4.8	5.2	3.7	2.7	0.5	0.0	0.0	0.0	0.0	0.1	1.9	4.1	23.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua

---

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Historia

Herria Bratzko Aznarrek Leireko abadiari 1034an emandako Itzizuloko Done Salbatzailea eta Mikel monasterioaren inguruan eratu zen. 1507ra arte ez zen agertu Zaraitzuko Ibaxako Unibertsitateko batzarrean epaimahaiak zituztenen artean. XI. eta XIII. mendeetan, lekua dokumentatuta dago, Itzuzuloa izenpean.

Itzaltzu herria monasterio honen inguruan sortu zen, non familia batzuk ezarri ziren. Gaur egungo Itzaltzu udalerria monasterio haren jabetzetakoa da. Mendeetan zehar, Itzaltzuko biztanleak Leireko monjeen petxeroak izan ziren, eta monasterio horren mende zegoen Itzaltzukoa; hau da, Itzaltzuko bizilagunek zergak ordaindu behar zizkieten lurren jabe ziren monjeei. XVI. mendean, Done Salbatzailea eta Mikel monasterioko fraideak desagertuta, Itzaltzu herri bihurtu zen eta Zaraitzuko Ibaxako Unibertsitatean sartu zen; hala ere, Leireko monasterioak oraindik bere boterepean mantendu zuen Itzaltzuko jasokundeko Andre Mariaren eliza, XIX. mendean Mendizabalean desamortizatu zen arte.

Erdi Aroan zehar, eta XIX. mendeko erreforma administratiboa egin arte, Itzaltzu ibaxako alkateak eta herriko alkateak gobernatzen zuten eta kargu horiek herriko eta ibarreko biztanleek izendatzen zituzten. 1846an herria Zaraitzu Unibertsitatetik banandu, eta udalerri independente bihurtu zen. Garai hartan, Itzaltzuk eskola bakarra zeukan, urtero 34 erregu gariz hornitua. Bi bide zeuden, bata Zuberoara Larraineko mendatetik, eta bestea Erronkaribarrera. Irina ekoizten zuen errota eta oihalgintzan aritzen ziren lantegi txiki batzuk zeuden.

1920ko hamarkadan hiru ziren martxan zeuden errotak, horrez gain, herrian zerratokia eta karabineroen postua zeuden.

Demografia

2023 urteko erroldaren arabera 38 biztanle zituen Itzaltzuk.

1842	1857	1860	1877	1887	1897	1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1981	1991	2001	2011	2021
240	197	172	189	207	204	230	224	227	235	220	207	188	121	54	49	45	51	38

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia

Nafarroan dagoen biztanle gutxien dituen udalerrietako bat izanik eta biztanleria oso zahartua izanik, Itzaltzuko jarduera ekonomikoa nahiko urria da. 2001eko estatistiketan 21 pertsona ageri ziren biztanleria aktiboaren parte gisa, hau da, biztanleria osoaren % 44. Horietatik % 23,8 lehen sektorekoak ziren, % 33,33 industria eta eraikuntzakoak eta % 42,8 zerbitzuen sektorekoak.

Tradizioz, abeltzaintza eta nekazaritza izan dira udalerriko aberastasun-iturri nagusiak. Abeltzaintzan ardi-azienda nabarmendu da batez ere; nekazaritzan, berriz, patata eta bazka-landareak eta, neurri txikiagoan, zerealak.

Bigarren eta hirugarren sektoreetan lan egiten duen jendeak udalerritik kanpo egiten du lan, neurri handi batean. Azken urteotan, landa-turismoa garrantzi handia hartzen ari da tokiko ekonomian. 2002an, herriak 30 ostatu-plaza zituen. Nabarmentzekoa da Itzaltzun 16 plazako landetxe bat dagoela, Besaro, jatetxea ere baduena. Bi landetxe ere badaude herrigune berean.

Politika

Itzaltzuko udaletxea erdigunean dago, eta idazkaria, era berean, Otsagabiko Udalako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak osatzen du. Egungo alkatea Xabier San Jose Dominguez da, kudeaketa-batzordeak izendatua.

Hauteskundeak

Udal hauteskundeak

Alderdia	Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
	1979	1983	1987	1991	1995	1999	2003	2007	2011	2015	2019
Anduña	-	-	-	-	-	-	-	-	-	2	-
Otsaburu-Zaraitzuarrak	-	-	-	-	-	-	-	1	1	1	-
Euskadiko Alderdi Sozialista	2	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-

Foru hauteskundeak

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Euskal Herria Bildu 15 57,69 ▲ 1  Geroa Bai 5 19,23 ▼ 1  Nafarroako Alderdi Sozialista 3 11,54 ▲ 1  Navarra Suma 2 7,69 -  Izquierda-Ezkerra 1 3,85 ▼ 0

2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Euskal Herria Bildu 14 45,16 ?  Geroa Bai 6 19,35 ?  Nafar Herriaren Batasuna 5 16,13 ?  Nafarroako Alderdi Sozialista 2 6,45 ?  Izquierda-Ezkerra 1 3,23 ?  Batasuna, Aurrerapena eta Demokrazia 1 3,23 ?  Ahal Dugu 1 3,23 ?  Herritarrak - Herritarron Alderdia 1 3,23 ?

Udala

Udalaren egoitza eta udaletxea erdialdean dago.

Egungo banaketa

Itzaltzuko Udala alkateak osatzen du, demokratikoki hautatua. Alkatea Xabier San Jose Dominguez da, kudeaketa-batzordeak izendatua.

Alkateak

1979tik, Itzaltzuk 4 alkate izan ditu:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia
Vicente Gambra Hualde	1979	1983		Euskadiko Alderdi Sozialista
Vicente Gambra Hualde	1983	2003		kudeaketa-batzordea
Enrique Pascual Juanto	2003	2011		Otsaburu-Zaraitzuarrak
Lorenzo Goienetxe Sola	2011	2015		Anduña
Xabier San Jose Dominguez	2015	jardunean		kudeaketa-batzordea

Kultura

Euskara

Ikus, gainera: «zaraitzuera» eta «nafar-lapurtera»

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Zaraitzuko herri guztiak sailkatu zituen, ekialdeko behe-nafarrera euskalkian, hegoaldeko Pirinio ibarretik bakarra.

Koldo Zuazok, 2010ean, Zaraitzuk atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Zaraitzuera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Zaraitzuko mintzaira zaharra oso hiztun gutxik dakite. 2007ko udazkenean, 2 zaraitzuerazko euskaldun behintzat baziren Otsagabian eta Jaurrietan, 93 eta 86 urtekoak.

Janzkera

Artikulu nagusia: «Zaraitzuko janzkera»

Ohiko janzkerari dagokionez, Zaraitzu ibaxak adierazpen aberatsa du, kanpoko modismoen eraginei aurre egin dien nortasun errotua transmititzen duena. Jantzi horietako batzuk egun seinalatuetan ikusten dira oraindik, jaiak, erromeriak eta beste ekitaldi batzuk direla eta. Nafarroako artxiboan dagoen 1817. urteko dokumentu baten arabera, Zaraitzu ibaxako bizilagunak eta bertakoak beren jantziagatik bereizten ziren. Oihal horiek beraiek egiten zituzten beren aziendaren artilearekin, eta beren etxeetan garbitzen, iruten eta ehuntzen zituzten. Oihalezko piezak, gero, batanatuak, ehunduak eta tindatuak izaten ziren. Haiek ebaki, josi eta egiten zituzten arropak.

Apretagileak

Mauleko apretagile talde bat

1860tik aurrera, Erronkaribar eta Zaraitzu ibarretako neskek Zuberoako Maulera bidaiatzen zuten abarketaren sasoia lantzeko. Lana gogorra zen. Urtez urte udazkenetik udaberrira arte lan egiten zuten, eta horregatik ziren ezagunak "enarak" bezala. Abarketaren merkatuak garai oso bat markatu zuen Maule-Lextarreko ekonomian, eta ibar horien emigrazioak biztanleria nabarmen handitu zuen. Apretagile batzuk 14 urterekin joaten ziren beren adinari buruz gezurretan lan egitera.

Maulera iristean, etxe beretan bizi ohi ziren, eta etxejabeei ordaindu egiten zieten lo egin eta jateagatik. Denek partekatzen zuten lehen platera, bigarrena neskek erosi behar zuten. Bertakoekin euskaraz komunikatzen ziren, euskalkiak nahiko antzekoak baitira. Tailerretan, bakoitzak lan bat egiten zuen. Batzuek oihala josten zuten, beste batzuek soka jartzen zuten, etab. Bizi zuenak dioenez, batzuetan besoetako minagatik ezin zuten lorik egin, egunean zehar egindako ahaleginagatik.

Gertaera bitxi eta garratzak gertatu dira abarketen inguruan. Eaurtar batek dioenez, urtebetez, nesketako batzuk Gabonak pasatzeko itzultzea erabaki zuten, baina ez ziren Jaurrietara iritsi, ezta Maulera itzuli ere. Handik irten eta ez ziren hona iritsi. Abodi mendilerroa, elur-ekaitz batekin, oztopo fisiko gaindiezina da. Udaberrian, elurra joan zenean, hilda agertu ziren denak Abodin, Paso Zabalean, eskutik helduta.

Tradizioak

Otsagabiko Done Joanes eliza

Ogi bedeinkatuaren tradizioa, Zaraitzun, antzina-antzinakoa da, eta oraindik bizirik dirau ibaxako herri batzuetan (Otsagabia, Ezpartza, Jaurrieta, Ezkaroze, Orontze, etab.). Igandero, herriko familia batek eramaten du ogia xerratan moztuta igandeko mezara. Ogia, herriko etxe bakoitzetik astero txandakatzen joango den egurrezko artesa batean lekualdatzen da. Ogi hau mezaren sagaratzean bedeinkatzen da eta honen ondoren fededun bakoitzari banatzen zaio. Duela urte gutxi arte, Otsagabian, ogia gizonei bakarrik banatzen zitzaien, baina udalaren erabaki batek tradizioa aldatzea eragin zuen eta, gaur egun, gizonen eta emakumeen artean banatzen da. Ogia sagaratu ondoren, salacenkoek ekitaldiari buruzko abesti bat abesten dute. Ohitura da, halaber, ogi honen zati bat etxe bakoitzera eramatea. Entregatzeko unean, honela zioen bere artean: "Bakea eta ogia izan itzazu urte osorako".

Hildakoen argia duela urte gutxi arte mantendu den tradizioa da, ibaxako herrietan. Zaraitzuar baten hileta-egunean, familiak maindire zuri bat jartzen zuen elizaren albo batean. Bere gainean argizaiolak jartzen ziren, handiak eta txikiak. Argizari horiek oihal beltz batean bildutako egur zati bat -hildakoa heldua bazen behintzat- edo zuria -hildakoa haurra bazen ere- ziren, argizarizko kordoia biltzen zuena. Heriotzaren hurrengo urtean, senide batek egunero eraman behar zuen mezatara argizari txikia. Gantzudura Santuaren garaian ere, gaixoaren senide hurbilenek hildakoen argizaria edo argia eraman behar zuten.

Elezaharrak

Orreagako kolegiata

Itzaltzuko Gartxot bardoaren istorioa inork ez daki benetako gertaera batean oinarrituta dagoen, eta Gartxot eta Mikelot ditu protagonista, Itzaltzuko aita-semeak bi bizilagun, kanturako gaitasun handiengatik nabarmentzen zirenak. Gartxotek Abodin egiten zuen artzain lana, eta Orreagako monjeek kontratatu zuten erromesentzako gida gisa; Mikelot, bere semea, kantari handi bihurtu nahi zuten, bere berezko dohainak baliatuz. Gatazka sortzen da biek euskaraz kantatu zituztenean bertso batzuk, Orreagako guduari buruzkoak, monjeei gustatu behar ez zitzaizkienak. Hauek Gartxot monasteriotik botatzea erabaki zuten, bere semea indarrez atxikiz, ez baitzuten bere ahots handia alferrik galdu nahi.

Denbora igaro ondoren, Mikelot askatzera joatea erabaki zuen aitak, eta berarekin itzuli zen Itzaltzura. Handik egun gutxira, ordea, herrira itzuli ziren, eta Gartxoten eta eliz agintarien arteko tira-bira bat gertatu zen, Mikelot bere borondatearen kontra eraman nahi baitzuten. Eraman zutenean, Gartxotek buztinezko bola bat hartu zuen lurretik eta bere semearen ahoan sartu zuen, bere ahotsa monjeek gehiago goza ez zezaten, eta gaztea itota hil zen.

Itzaltzuko bardoa heriotzara kondenatua izan zen, eta kondena hori, azkenean, hamar urteko erabateko isolamendura murriztu zen, berak aukeratutako lekuan eraikiko zitzaion ziega batean. Eguraldia gogorra izan arren, Gartxotek Abodi aukeratu zuen. Diotenez, 1110eko negu hura historiako gogorrenetakoa izan zen. Apirilean, neguko hilabeterik gogorrenak igarota, agintariak igo zirenean presoa nola zegoen ikustera, hilzorian aurkitu zuten. Handik gutxira hil zen. Batzuek diotenez, Gartxotek okupatutako ziegaren hondarrak ikus daitezke oraindik.

Jaiak

• Done Kristobalgo xeiek, ekainaren azken asteburuan
• Muskildarako erromeria, uztailaren bigarren asteburuan
• Gartxot eguna, urtarrilaren hirugarrren igandean

Ondasun nabarmenak

• Jasokundeko Andre Mariaren eliza, XVI. mendean eraikitako kristiau eliza, gotiko estiloan.
• Itzaltzuko zubia, Anduña ibaiaren gaineko zubia, Erdi Aroan eraikita.
• Itzizuloko monasterioa, IX. mendeko kristiau monasterioa.

Itzaltzuar ospetsuak

• Gartxot (XI. mendea-1110), bardo eta kondairazko pertsonai.

Irudiak

• 
  Zubia
• 
  Eliza
• 
  Zubia
• 
  Eliza

Erreferentziak

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

Ikus, gainera

• Pirinioak
• Zangozako merindadea
• Nafarroa Garaia

Kanpo estekak

• Datuak: Q2572202
• Multimedia: Izalzu - Itzaltzu / Q2572202
• Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Itzaltzu