Lizoainibar
| Lizoainibar | |||
|---|---|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |||
 Paisaia Memoriaren Txokoan, Urotzen parean | |||
| |||
 | |||
| Kokapena | |||
| Herrialdea |  Euskal Herria | ||
| Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||
| Merindadea |  Zangoza | ||
| Eskualdea | Pirinioaurrea | ||
| Administrazioa | |||
| Entitatea | ibar | ||
| Estatua |  Espainia | ||
| Erkidegoa | Nafarroa | ||
| Barrutia | Agoitz | ||
| Mankomunitatea | Irati | ||
| Udalerria | Lizoainibar-Arriasgoiti | ||
| Izen ofiziala |  Lizoain/Lizoainibar | ||
| Posta kodea | 31482 | ||
| Ibartarra | lizoainibartar | ||
| Geografia | |||
| Koordenatuak | 42°48′45″N 1°28′21″W / 42.81250902°N 1.47241182°W | ||
| Azalera | 42,08 km² | ||
| Garaiera | 491-1029 metro | ||
| Distantzia | 18,9 km (Iruñetik) | ||
| Demografia | |||
| Biztanleria | 263 (2021:  20) | ||
| Dentsitatea | 6,25 biztanle/km² | ||
| Euskara | |||
| Eremua | eremu mistoa | ||
| Euskaldunak[1][2] | % 20,60 (2018: %9,98) | ||
Lizoainibar[3][a] Euskal Herriko udalerri zaharra eta ibar bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioaurrea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 18,9 kilometrora. Altuera 491 eta 1029 metro artekoa da, eta 42,08 km²-ko azalera hartzen du. 2021 urtean 263 biztanle zituen.
Bertako biztanleak lizoainibartarrak dira. Ibarburua Lizoain herria da.
1943tik Lizoainibar-Arriasgoiti udalerrian dago, ondoko Arriasgoiti ibarrekin batera.
Izena
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Lizoainibar beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
- gaztelaniaz: Valle de Lizoáin
- nafar erromantzez edo aragoieraz: Val de Lizoain
Toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]
- Val de Liçoayn (1258)
- Vall de Liçoayn (1366)
- Val de Liçoain (1366)
- Val Liçoayn (1366)
- Val de Lizoain (1534)
- Lizoain (1767)
- Valle de Lizoain (1800)
- Val de Lizoain (1829)
- Lizoain (1993)
- Lizoainibar (2005)
Etimologia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Lizoainibar Lizoain eta ibar (Lizoaingo harana) arteko ihinztaduratik dator. Lizoain, bere aldetik, -ain amaiera duten euskal toponimo sortakoa da. Julio Caro Barojak defendatzen zuen lekuizen horietako gehienak latinezko -anum atzizkiari lotutako antroponimo batetik zetozela. Antzinako Erromatar Inperioko eskualde askotan, -anum atzizki akusatiboak, izen pertsonal bati lotuta, fundus izeneko landa-lurren izena osatzen zuen. Izen hori fundusaren jatorrizko jabearena izaten zen; izan ere, gero, jabez aldatzen bazen, fundusaren izena ez zen aldatzen. Hipotesi horri jarraiki, -ain edo -ano atzizkia zuten euskal populazioak Erromatar garaiko landa-kokalekuetara edo Antzinaroko eta Erdi Aroko kokalekuetara itzuli ziren, erromatarren garaiko oinordetzan jasotako jabetzak izendatzeko jarraibideak mantendu zituztenak. Lizoain Caro Barojaren kasuan, udalerria eta ibarra alde batera utzi zituen -ain atzizkia duten Nafarroako herrien zerrendan. Hala ere, Lintzoain ia izen bereko herriarentzat esandakoak –bitxia bada ere, Erroibaiaren beste ibarreko hiriburua: Erroibar– balio dezake kasu honetarako ere. Zalantza askorekin iradoki zuen Caro Barojak Lintzoain toponimoaren atzean zegoela "Linteus" antropologoa. Oro har, -ain izeneko lekuizenek historikoki herrixka apalak izan diren herriak aipatzen dituzte (horietako batzuk, Antsoain edo Barañain kasu, hazi egin dira azken urteotan). Ez dira unitate handiagoak aipatzen, bailarak adibidez. Hala ere, kontuan izan behar da Lizoain ere Lizoaingo ibarreko eta gaur egun Lizoainibar-Arriasgoiti udalerriaren hiriburu zen herriaren izena dela. Pentsa daiteke, beraz, Lizoain zela jatorriz herriaren izena, eta, ibarraren buruan aritzean, multzo osoari zabaldu ziola bere izena. Euskaraz Lizoain (herria) eta Lizoainibar (ibarra) bereizten dira, baina gaztelaniaz ez.
Ezaugarriak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Armarria
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Lizoaingo armarriak honako blasoi hau du:[5]
| « | Hondo urdin batez eta aurrean urrezko hiru galburuzosatuta dago, zoru berdearekin, pausatutako eta aurrez aurre jarritako bi hegaztirekin batera | » |
Bandera
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Lizoainibarreko banderak Lizoainibarreko armarria dauka hondo gorri baten gainean.
Geografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Lizoainibar Pirinioaurreko ibarra da, Eguesibar eta Longida lotzen dituen lautada da. Ibarra zeharkatzen du Erro ibaiak, Irati-Aragoi ibaiaren adarrak.
Mugakideak
[aldatu | aldatu iturburu kodea] |
Arriasgoiti | Artzibar |
| |
| Eguesibar | 
|
Longida | ||
| ||||
| ||||
| Aranguren | Itzagaondoa | Urrotz |
Ingurune naturala eta klima
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Lizoainibar Pirinioaurreko ibarra da, Eguesibar eta Longida lotzen dituen lautada da. Ibaia zeharkatzen du Erro ibaiak, Irati-Aragoi ibaiaren adarrak.
Ibarreko klima azpi-mediterraneoa da, urteko batez besteko tenperatura 12 eta 13 gradu ingurukoa, eta batez besteko prezipitazioak 800 mm eta 1 000 mm bitartekoak. Urteko egun euritsuak 90 izaten dira, batez ere udaberri eta udazkenean. Uda garaian, bi hilabete lehor izaten dira, uztaila, eta, batez ere, abuztua.
Herrigunearen inguruko basoetan, birlandatutako pinuak dira nagusi. Birlandaketa hauek XIX. mendetik aurrera egin ziren, inguruko zerrategiek zuten hazkunde azkarreko zuhaitzen beharra zela eta. Oraindik ere, 100-120 hektarea gordetzen da.
Estazio meteorologikoak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Lizoainibarren dagoen Beortegi herrian, itsasoaren mailatik 580 metrora, Nafarroako Gobernuak 1998n jarritako estazio meteorologikoa dago.[6]
 Datu klimatikoak (Beortegi, 1998-2020) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 17.6 | 21.9 | 24.7 | 29.0 | 35.0 | 39.4 | 38.1 | 39.9 | 36.5 | 29.6 | 21.8 | 17.2 | 39.9 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 8.6 | 10.0 | 13.4 | 15.9 | 19.9 | 25.4 | 28.2 | 28.3 | 24.2 | 18.9 | 12.0 | 9.0 | 17.8 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 4.3 | 4.9 | 7.9 | 10.2 | 13.6 | 17.9 | 20.2 | 20.4 | 17.1 | 13.1 | 7.7 | 4.7 | 11.8 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 0.8 | 0.6 | 2.8 | 4.7 | 7.4 | 10.9 | 13.0 | 13.4 | 11.0 | 8.3 | 4.0 | 1.1 | 6.5 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -7.9 | -10.0 | -9.8 | -3.8 | -1.1 | 2.3 | 5.2 | 6.2 | 2.1 | -1.9 | -7.3 | -12.4 | -12.4 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 96.6 | 85.4 | 96.7 | 85.2 | 69.5 | 54.2 | 38.1 | 33.2 | 57.2 | 77.0 | 105.0 | 80.8 | 878.9 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 67.5 | 42.9 | 42.9 | 46.9 | 66.6 | 55.2 | 51.3 | 36.2 | 72.0 | 96.8 | 58.3 | 53.2 | 96.8 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[7] | |||||||||||||
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
Jarduera sismikoa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Lizoainibar Nafarroa Garaian aktibitate sismiko handiena duen gunea da, eta ziurrenik Euskal Herri osokoa. Iruñerriko failaren edo Lizarra-Akize failaren gainean zuzenean ez badago ere, faila horretatik ihes egiteko tokietako bat da, eta, ondorioz, praktikan, lurrikara gehienak hemen gertatzen dira. Askotan, erlaitz sismikoak izan dira, azkena 2021eko urrian,[8] nahiz eta horiek normalean ez diren estatistiketan jasotzen, lurrikara konstanteak direlako eta I, II edo III intentsitateko seriean, asko jota Richter eskalan. Hala ere, gertakari batzuk bereziki bortitzak izan dira, hala nola 2004, 2017 eta 2020koak, lehen eta azken kasuan Richter eskalan 4,6ra iritsiz. Ondorioz, normala da antzeko gertaera bat gertatzen den bakoitzean Lizoain Euskal Herri osoko arretagune bihurtzea, urte osoan ez bezala.
Banaketa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]| Lizoainibarko herrien mapa |
Lizoainibarrek 10 leku ditu:
Gainera, ibarran 5 herri hustu daude:
Urrotz ibar horretakoa da geografikoki, baina ez administratiboki, udalerri independentea baita.
Historia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ez dago argi ibarra noiz sortu ziren, baina Burdin Aroaren amaierako aztarna ugari aurkitu dira. Aro honetako aztarna arkeologiko batzuk daude Muru herri hustuan, Lizoaingo hego-ekialdean dagoen muino batean. Bertan, tornuan egindako ontzien zatiak aurkitu ziren, K. a. 800. urtetik kokaleku bat zegoela baieztatzen dutenak.[9]
Gainera, Erroibar (Errotaldeko leizea, Loizun) eta Eguesibar (Urriko herria, Eguesen) inguruetan ere badira Burdin Aroko historiaurreko aztarnak. Loizuren kasuan, halaber, Nafarroako gizaki zaharrago baten hezurrak daude, 11 700 urte lehenagokoak: Loizuko gizona.[10]
Tibalt II.a Nafarroakoa erregeak 1258an agindu zien Lizoain, Lerrutz, Erredin, Ozkaritz eta Leiun herrietako biztanleei beti izango zirela errege jaurerrikoak. 1454an Urrotzek Iruñeko forua jaso zuen eta Lizoainibarkoa izateari utzi zion.
XIII. mendean Izurri Beltzak eragin handia izan zuen. Herri batzuk desagertu ziren, herritar guztiak hil zirelako. 1360an zeuden 100 petxeroetatik hamahiru baino ez ziren geratzen 1373an.[11]
XIX. mendearen lehen erdira arte, ibarreko diputatu bat aukeratzen zuten guztien artean, eta, gainera, herri bakoitzak bere justizia zuen; Laboa herriko administrazioa bakarrik zen berezia, jaurerriak zelako. 1835-1845eko udal-erreformekin, Lizoainibar zuzenbide komuneko udalak bihurtu ziren. Bertako udal-batzarra egun horretan egiten zen, Lizoainen.
1847an lau eskola zeuden Lizoainibar osoan (Lerrutzen, Lizoainen, Mendiorotzen eta Erredinen); tokiko bideak baino ez zituzten, egoera txarrean, eta irin-errota bakarra zegoen Lizoain ibarburuan.
XIX. mendearen bigarren erdialdean eta XX. mendearen hasieran, Lizoainibarreko komunikazioak zertxobait hobetu ziren. 1911n Iruñea-Zangoza burdinbidea edo Iratiko trena eraiki zen, Mendiorotz eta Urotz artean geltokia (Mendiorotz–Urotz geltokia) eta Lizoainen geralekua zuela (Lizoaingo geralekua). Horrez gain, XX. mendearen hasieran, trenbideak Iruñea eta Zangoza artean egurra garraiatzeko balio izan zuen. Burdinbidea bertan behera geratu eta 2002. urtean, bide berde moduan berreskuratu zuen tokiko udalak.[12]
1936ko gerran, bi ibarrak fusilatu eta sarraskitu zituzten tropa frankistek. Horrela, Urotzen bi hobi aurkitu dira, 4 eta 3 pertsonakoak, hurrenez hurren. Gainera, jakina da ihes egin zuen San Kristobal gotorlekuko iheslari bat hil zutela Zalban, baina ez dute aurkitu. Ondorioz, 2018ko abuztuaren 18an inauguratu zen Urotzen, Memoriaren Txokoa hobi bien inguruan, eremu monumental bat, haranetan fusilatu eta lurperatutako pertsonen eta errepresioaren eta erregimen frankistaren biktima izan ziren biztanleen omenez, baita eraildako errepublikarren omenez ere.[13]
Arriasgoiti pareko ibarra abeltzaintzatik eta nekazaritzatik bizi zen, baina baldintza naturalak ez ziren egokiak bi landa-jarduera horietan (orografia malkartsua eta estua). Hori dela eta, Nafarroa Garaia industrializatu zenean, landa-eremuko exodo handi baten mende geratu zen, eta guztiak jenderik gabe geratu ziren, hiru herri izan ezik: Urritzelki, Zalba eta Zuntzarren. Horrela, 1943an, 116 biztanlerekin, Arriasgoiti udalerria Lizoainibarrekoak xurgatu zuen, eta Lizoainibarran integratu zen.[14]
Demografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]2021 urteko erroldaren arabera 263 biztanle zituen Lizoainibarrek.[15]
| 1842 | 1857 | 1860 | 1877 | 1887 | 1897 | 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 | 1970 | 1981 | 1991 | 2001 | 2011 | 2021 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 732 | 740 | 753 | 790 | 718 | 665 | 659 | 701 | 685 | 668 | 638 | 618 | 631 | 558 | 294 | 178 | 191 | 282 | 263 |
Ekonomia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Politika
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Lizoainibar ez da udalerri independente gisa eratzen, Lizoainibar-Arriasgoitin baizik. Hori dela eta, ez du udal propiorik eta erabaki guztiak Lizoainibar-Arriasgoitiko Udalaren menpe daude. Gainera, herriek ere ez dute erabakitzeko ahalmenik, kontzeju izaera 1973an kendu baitzitzaien, populazio murritzegia zutelako.
Hala ere, eta betebeharretatik kanpo, Lizoainibar-Arriasgoitiko Udalak, sei zinegotziez gain, leku bakoitzak udaletxean ordezkari bat izendatzea aurreikusten du. Lizoainibarren, hauek dira:
- Mendiorotz: Jose Luis Garde Agudo
- Iheltz: Pedro Imizkotz Ezkurra
- Urotz: Marisa Buldain Ezkurra
- Lerrutz: Edurne Reta Lerga
- Lizoain: Aritz Bidador Escribano
- Erredin: Javier Iribarren Ibarra
- Beortegi: Pablo Ekisoain Gorritz
- Janaritz: Roman Etsain Eslaba
- Ozkaritz: Amparo Esparza
- Leiun: Alejandro Azparren Gorraitz
Garraioa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Nafarroako Autobus Konpainiak Lizoainibar Iruñekin batzen du. Autobus lineek honako ibilbidea egiten du:
- Irunberri - Artieda - Artaxo - Agoitz - Urrotz - Lizoainibar - Erantsus - Ibiriku - Egues - Uharte - Atarrabia - Burlata eta Iruñea.
- Orbaizeta - Orbara - Aribe - Garralda - Orotz-Betelu - Artzibar - Agoitz - Urrotz - Lizoainibar - Erantsus - Ibiriku - Egues - Uharte - Atarrabia - Burlata eta Iruñea
Kultura
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Euskara
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Lizoainibarko herri guztiak sailkatu zen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian, Pirinioaurreko Eguesibar eta Longida ibarrekin hitz egiten zena.[16]
Koldo Zuazok, 2010ean, Lizoainibar atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[17]
Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak du. Horregatik sailkatzen da eguesibarrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Lizoainibarko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.
Jaiak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Beortegiko eta Erredingo San Isidroko jaiak: maiatzaren bigarren asteburuan
- Lizoainibarko San Antonio baselizarako erromeria, ekainean (data aldakorra)
- Ozkarizko San Juango jaiak: ekainaren azken asteburuan
- Lizoaingo San Migelgo jaiak, abuztuaren azken asteburuan
- Lerruzko San Pedroko jaiak: urriaren lehen asteburuan
- Urozko Sortzez Garbiaren jaiak: urriaren lehen asteburuan
Ondasun nabarmenak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Beortegiko San Bizente eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
- Beortegiko jauregia, Erdi Aroko jauregia.
- Erredingo San Andres eliza, XIII. mendeko kristiau eliza.
- Erredingo jauregia, Erdi Aroko jauregia.
- Ihelzko Jasokundeko Andre Mariaren eliza, Aro Modernoko kristiau eliza.
- Ihelzko jauregia, Erdi Aroko jauregia.
- Janarizko San Esteban eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
- Janarizko jauregia, Erdi Aroko jauregia.
- Leiungo San Martin Tourskoaren eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
- Lerruzko San Pedro eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
- Lerruzko jauregia, Erdi Aroko jauregia.
- Lizoaingo San Migel eliza, Erdi Aroko kristiau eliza eta gaur egun zentro zibikoa.
- Lizoaingo zubia, Erroibaiaren gaineko Erdi Aroko zubia.
- Lizoaingo Parke Zelta: 2009tik aurrera herritarrek auzolanean eraikitako parkea.
- Mendiorozko San Pedro eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
- Ozkarizko San Esteban eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
- Ozkarizko jauregia, Erdi Aroko jauregia.
- Urozko Memoriaren Txokoa, 1936ko gerraren Lizoainibar-Arriasgoitin biktimen omenez eraikitako memoriala.
- Urozko jauregia, Erdi Aroko jauregia.
Lizoainibartar ospetsuak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Javier Chourraut (1935-), politikari kontserbadorea eta Iruñeko alkatea izandakoa
Irudiak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Oharrak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.
- ↑ Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
- ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
- ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
- ↑ «Lizoainibar - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
- ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ .
- ↑ Beortegiko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ (Gaztelaniaz) Saiz, Rodrigo. (2021-10-17). «Ehunka dardara txikik eta azken lurrikarek agerian utzi dute Nafarroan beste faila bat dagoela» ElDiario.es (Noiz kontsultatua: 2021-10-19).
- ↑ Nafarroako Entziklopedia Handia | MONTEMURU. (Noiz kontsultatua: 2021-10-19).
- ↑ 'Loizuko gizona', 11.700 urte baino gehiagorekin, Nafarroan aurkitutako gorpuzki zaharrena bihurtu da. Nafarroako Gobernua.
- ↑ (Gaztelaniaz) Monteano Sorbet, Peio J.. (2020). Un enemigo mortal e invisible. Los navarros en la Era de la Peste (1348-1723). Pamiela ISBN 9788491721826. (Noiz kontsultatua: 2020-12-29).
- ↑ Olaizola, Juanjo. (2013-07-26). «Iberiar Penintsulako lehen trenbide elektrikoa» Historias del tren (Noiz kontsultatua: 2021-05-31).
- ↑ (Gaztelaniaz) Lizoainbar-Arriasgoiti, 36ko biktimen betiko memoria eta argia – TutoBerri. (Noiz kontsultatua: 2021-10-19).
- ↑ Nafarroako Entziklopedia Handia | LIZOAINIBAR. (Noiz kontsultatua: 2021-10-19).
- ↑ «Lizoainibar» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
Ikus, gainera
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Kanpo estekak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Datuak: Q12262512
Multimedia: Lizoainibar / Q12262512
| Nafarroa Garaiko eskualde tradizionalak | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Mendialdea |
| ||||||||
| Erdialdea |
| ||||||||
| Erribera |
| ||||||||