Öömrang spriak
 Tekst üüb Öömrang
|
Öömrang as det nuurdfresk spriakwiis faan't eilun Oomram (2b). Hat liket fering faan't naibereilun Fer (2a) auer a miaten. Öömrang woort faan amanbi 600 minsken üüb't lun snaaket, diartu kem noch aal högen, diar huarööders wene. Daalang snaake a Öömrangen uk huuchsjiisk, det wiar bit uun a 1930er juaren noch ööders. Daalang komert a Öömrang Ferian ham diaram, at öömrang spriak an kultüür tu pleegin.
Skriiwwiis
[Bewerke | Kweltekst bewerke]At Öömrang woort daalang efter a 'Alkersumer Protokolle' faan 1971 skrewen. Ööders üs uun't huuchsjiisk wurd so üs uun't ingelsk bluas nöömer an a began faan en sats grat skrewen. Kurt tuuner skraft am mä ään wokool an lung tuuner mä tau. Dobelt konsonanten üs uun't huuchsjiisk jaft at ei.
Tuuner
[Bewerke | Kweltekst bewerke]Wokoolen
[Bewerke | Kweltekst bewerke]Uun betuunet steeden jaft at:
- kurt: a, e, i, o, ö, u, ü
- lung: aa, ää, ee, ii, oo, öö, uu, üü
- tautuuner: ia, ua, ai, ei, eu, ui, au
- triituuner: uai üs uun 'spuai' of iaw üs uun 'liaw'
Uun ünbetuunet steeden jaft at:
- e (klangt efter a), so üs uun 'hinget'
- ew (klangt efter o), so üs uan 'hualew'
Konsonanten
[Bewerke | Kweltekst bewerke]- b, ch, d, dj, f, g, h, j, k, l, m, n, ng, nj, p, r, s, sj, t, tj, w
- ch efter en laachten wokool üs uun 'gichel' as wok
- ch efter en jonken wokool üs uun 'slach' as hard
- dj üs uun 'widj' as fersmolt
- nj üs uun 'waanj' as fersmolt so üs uun't fransöösk, spoonsk of italjeensk
- sj üs uun 'sjauer' klangt daalang üs huuchsjiisk 'sch', iar wiar det woker
- tj uun a ütjgung, so üs uun 'witj' liket 'dj', as oober wat harder
- tj uun a iingung, so üs uun 'tjuarel' klangt üs huuchsjiisk 'tsch'
- lj üs uun 'ljocht' woort daalang miast üs en ianfach 'l' ütjspreegen
- r woort daalang miast üs huuchsjiisk 'r' ütjspreegen, enkelten riiw det oober uk so üs uun't italjeensk
- r föör en 'k' of 't' üs uun 'harke' of 'hart' klangt efter en hard 'ch'
- s as uun a iingung faan en wurd skarep, ööders koon't skarep of uk wok wees
- b, d an g san uun a ütjgung faan en wurd - ööders üs uun't huuchsjiisk - wok
- bh üs uun hööb(h)e as daalang ütjsleden
- dh üs uun ood(h)er as daalang ütjsleden
- gh üs uun heg(h)en as daalang ütjsleden
- w üs uun 'leew' klangt uun a ütjgung efter en 'o'
Gramatik
[Bewerke | Kweltekst bewerke]Artikel
[Bewerke | Kweltekst bewerke]- ünbestemt: en
- tau slacher a-artikel: a maan, at wüf, kurtfurem uun't hood
- tau slacher d-artikel: di maan, det wüf, woort miast tu henwisin brükt: di maan, wat diar lääpt
- efter henwisangen fäält di artikel uk ans wech: bi strun, uun hüüs
Persöönelk Pronoomen
[Bewerke | Kweltekst bewerke]tau slacher: subjekt- an objektslach
- ik ('k) - mi
- dü (-) - di
- hi ('er) - ham ('en) (transitiif an refleksiif)
- jü - hör (as miast ütjsleden)
- hat ('t) - ham of hör (transitiif an refleksiif)
- wi ('f) - üüs
- wat (= wi tau) - onk (= üüs tau) (Dual, ütjsleden)
- jam ('m) - jam
- jat (= jam tau) - jonk (= jam tau) (Dual, ütjsleden)
- jo ('s) - jo
Posesiifpronoomen
[Bewerke | Kweltekst bewerke]maskuliin - feminiin -- plural (substantiwiaret)
- man - min -- min (minen)
- dan - din -- din (dinen)
- san - sin -- sin (sinen)
- hör - hör -- hör (hören)
- üüs -- üüs (üüsen)
- jau -- jau (jauen)
- hör -- hör (hören)
Henwisin Pronoomen
[Bewerke | Kweltekst bewerke]- diheer, detheer, joheer, koon uk ütjenööder taanj wurd: di ... heer,
- jüheer an dönheer san miast ütjsleden
Ünbestemet Pronoomen
[Bewerke | Kweltekst bewerke]- ham of am - ään (refleksiif), sjiisk: man - sich
- hoker - ham (refleksiif), sjiisk: jemand - sich
- hög (högen) - jo (refleksiif), sjiisk: einige (Einige) - sich
Adjektiiwen
[Bewerke | Kweltekst bewerke]kem miast uun a grünjfurem föör, mä ian ütjnoom: tesken en an en maanelk hoodwurd woort en -en bihinget: grat - en graten maan
Wurdenrikdum
[Bewerke | Kweltekst bewerke]
Bispalen för ferbinjangen tu ööder spriaken:
- ingelsk: wednesday - wäärnsdai
- germaans: heute - daalang
- sjiisk: Gräte - bian
- däänsk: dreng - dring
- plaatsjiisk: baaben - boowen
- holuns: kop - kop
Wurden saner ferbinjangen tu ööder spriaken:
- stirme
- aran
Neimuudis wurden wurd miast ütj at huuchsjiisk auernimen - of nei ferbünjen
- auto
- fernseen
- motoorwel
Literatüür
[Bewerke | Kweltekst bewerke]- Nils Århammar: Die Amringer Sprache. Die Amringer Literatur uun: Margot an Nico Hansen: Amrum – Geschichte und Gestalt einer Insel, Hansen & Hansen, Itzehoe 1964
- Ommo Wilts: Wurdenbuk för Feer an Oomram, Quedens, Noorsaarep, 1986
- Reinhard Jannen: Deutsch-friesische Wörterliste deutsch-öömrang, Manuskript, 1991-1992
- Ommo Wilts: Friesische Formenlehre in Tabellen III Amrum, Matthiesen, Hüsem 1995
- Nordfriesische Wörterbuchstelle: Fering-Öömrang Wurdenbuk, Wachholtz, Neumünster 2002
- Ommo Wilts: Wörterbuch Deutsch-Föhrer Friesisch, 468 S., Quedens, Oomram, 2011
- Ommo Wilts: Wörterbuch Deutsch-Amrumer Friesisch, 400 S., Quedens, Oomram, 2020
- Volkert F. Faltings, Reinhard Jannen: Nei Fering-Öömrang Wurdenbuk. 1056 s., ISBN 978-3-96717-138-9. Husum Druck. Hüsem 2023.
Ferwisang efter bütjen
[Bewerke | Kweltekst bewerke]Nei bidracher üüb öömrang
[Bewerke | Kweltekst bewerke]
