Deísmo

O deísmo é unha doutrina relixiosa que rexeita toda revelación e só cre na existencia de Deus e na relixión natural.

Noción e historia

O termo deísmo parece ter un significado obvio, con todo trátase dun termo plurivalente, dándose descontinuidade entre a acepción usual e o seu sentido etimolóxico. De creación moderna, e derivado do latín (Deus), naceu no século XVI, e estendeuse como sinónimo de teísmo, o seu sinónimo grego (Theos), que semellan gardar afinidade, pero historicamente indican ideoloxías diversas que coinciden na súa oposición ao ateísmo, o que motivou o uso indiscriminado dos dous conceptos sen atender as implicacións dogmáticas e peculiares de cada un.

Desenvolveuse en Gran Bretaña no século XVIII, para estenderse de alí ao continente.

Mentres o teísmo conserva a acepción da relixiosidade xenérica ou de fe nun Deus transcendente e creador, providencial e determinado por atributos concretos, o deísmo indica o conxunto daquelas concepcións filosóficas que, aínda admitindo a idea dunha divindade, efectúan, porén, unha crítica máis ou menos radical das relixións positivas, e limitan ou negan o valor da revelación, dos dogmas, dos milagres e do principio de autoridade do que a Igrexa é depositaria. En xeral, o deísmo, tal como naceu nos países protestantes despois da Reforma protestante e desenvolvido dentro do pensamento da Ilustración, oponse á multiplicidade das relixións positivas, que se fundan na revelación exterior e nos dogmas, unha relixión natural, como revelación interior da existencia de Deus, da espiritualidade da alma e da obrigatoriedade da lei moral.

Considérase como tal o movemento racionalista inglés dos séculos XVII e XVIII, que, aínda que supuxo unha reacción contra a longa controversia relixiosa entre a igrexa establecida e os disidentes, era ademais un resultado do progreso científico moderno. Os deístas intentaron aplicar os principios da Ilustración á Teoloxía. Na crenza de que a obra divina se revela no universo creado, e que Deus actúa a través das leis naturais, trataron de fundar unha relixión natural oposta a todas as relixións positivas e a todos os misterios sobrenaturais. Aínda que existían certas discrepancias entre eles, coincidiron xeralmente en admitir que Deus foi creador de todas as cousas e será xuíz universal, pero rexeitaron a súa providencia e a súa presenza na vida do mundo.

Expoñentes do deísmo

O pai do deísmo foi Eduard Herbert, lord Cherbury (1648). O conde de Shaftesbury (1713) acentuou a hostilidade contra o cristianismo e Matthew Tindal, apelidado o grande apóstolo do deísmo, di: "A verdadeira relixión é o exercicio da moralidade considerada como obediencia de Deus". Xunto co Vizconde de Boling-broke, foron expoñentes en Inglaterra. Mentres en Francia estendeuse a través de Voltaire, Montesquieu e Rousseau, que eran os seus principais sustentadores e propagandistas, ata converterse, como culto ao Ser Supremo, en relixión oficial da Revolución Francesa.

En Alemaña, propagouse arredor de 1740 coa tradución de escritos de Toland e tivo os seus máis ilustres intérpretes en Baumgarten, Hermann Samuel Reimarus, Lessing, Moses Mendelssohn e no mesmo Kant (A relixión nos límites da soa razón), atopando o maior número de adeptos na escola wolfiana.

Thomas Payne expuxo nos Estados Unidos un xeito elemental de deísmo.

É preciso citar nomes como Anthony Collins, Wollaston, Woolston Hume ou Bolingbroke.

P. Viret (1511-71) na súa Instruction Chrétienne, onde por primeira vez se atopa o cualificativo deísta, úsao para indicar o nome con que se designaban en Francia e Italia a Socino e aos socinianos, ou novos arianos, caracterizados nos seguintes termos: "Recoñecen a Deus, pero non admiten a Cristo, considerando as ensinanzas dos apóstolos e dos Evanxeos, pura fábula". Así é como desde as orixes colle o matiz dun carácter anticristián, que a evolución histórica confirma, ata chegar á negación da estrutura cristiá da salvación. Explícase que Blondel, mentres acepta con simpatía o teísmo -ata propugnar unha restauración do mesmo concibido como teísmo cristián- fale dunha absoluta proscrición do deísmo que, polas súas orixes e historia, implica a negación de todo destino sobrenatural e da revelación histórica, eliminando a práctica relixiosa e moral fundada sobre os preceptos divinos e a sacramentalidade.

Ensaio de clasificación

O teólogo anglicano Samuel Clarke (1675-1729) fai unha análise que resulta historicamente consoante co deísmo inglés. Distingue baixo o nome de deísmo catro ideas: idea dun Deus creador sen goberno providencial, idea dun Deus sen atributos morais, idea dun Deus e dunha providencia sen inmortalidade da alma humana e idea dun Deus creador, providencial na vida presente e xusticeiro na futura pero sen revelación sobrenatural. Por unha parte, o deísmo que non recoñece a un Deus providente; para el, Deus deixou as cousas ao chou, sen un sentido definido. Bastante afín é aquel que, afirmando unha providencia cosmolóxica, subtrae ao goberno divino a vida moral, orientada segundo as categorías de valor que o home crea. O terceiro tipo, admitindo unha providencia incluso moral, nega a inmortalidade da alma e toda perspectiva de vida futura. En último lugar, enumera ao que non dubida en cualificar como auténtico deísmo, caracterizado por unha concepción exacta de Deus, atributos e providencia, pero que se resiste ante o principio de autoridade e revelación que caracterizan ao cristianismo (A demonstration of the being an at tributes of God, Londres 1704-06).

Sen dúbida o esquema é convencional e escolar, sendo difícil establecer ata que punto a clasificación corresponde a unha auténtica ponderación do deísmo ou se, polo contrario, engloba baixo un mesmo concepto o conxunto de principios heterodoxos que poñían en cuestión a relixión positiva en cuxo plano se sitúa Clarke. Podería intentarse unha clasificación máis histórica, atendendo á xénese e ao conxunto de principios filosófico-teolóxicos que o determinan. Pódese falar dun deísmo teolóxico inmediatamente derivado da concepción naturalista da relixión; a este moi axiña se une un deísmo filosófico, repartido en dúas correntes de signo contrario, o racionalismo idealista e o empirismo científico, que configuran o deísmo francés e inglés respectivamente, mentres que o alemán pretende a síntese da tendencia teolóxica e do racionalismo científico.

Xénese do deísmo

Como actitude relixiosa e cultural o deísmo acada a súa maduración entre mediados do século XVII e fins do século XVIII, pero en canto aos presupostos ideolóxicos preséntase como prolongación da crise do humanismo renacentista. A actitude cultural do Renacemento podería definirse como unha actitude intimista e individual que sobrevalora os feitos de conciencia sobre o dato obxectivo. Tomando conciencia de si mesmo, o home pon de relevo o condicionamento subxectivo a que está sometida a percepción da realidade, cedendo a metafísica paso á sensibilidade estética, á percepción psicolóxica e ao moralismo. O sentido do concreto imponse á abstracción, reclamando unha interpretación nova do mundo a partir da experiencia que se aglutina en torno ao home como epicentro. Se o mundo medieval mostraba preferencias polas causas extrínsecas do ser, o pensamento cérrase agora sobre a intimidade da natureza, preocupándose pola análise dos elementos intrínsecos das cousas, con predominio do seu constitutivo material a partir da crise da vella física e do descubrimento da mentalidade científica pura. Na medida en que este novo estilo científico vai absorbendo toda forma de pensamento, asistimos a unha interpretación abertamente naturalista das diversas manifestacións do espírito, política, ética, relixiosa, caracterizada por un oculto resentimento fronte ao transcendente e sobrenatural. Asistimos á crise da síntese medieval entre dous mundos concibidos agora como irredutibles ou como máximo tanxenciais.

Con Lutero, desde un plano teolóxico, acentuouse a escisión ao negar toda posible conciliación entre o que o home é, natureza, e a salvación; pola súa parte Melanchton divide ao home en interior e exterior, formulando unha dobre lei de comportamento. Para a vida práctica basta o lemen naturae, aínda que reforzado pola revelación positiva, ao ter quedado minguado polo primeiro pecado. O home interior e o deu dinamismo espiritual de salvación han de estar pendentes da palabra de Deus e da súa lei, mentres no seu quefacer libre sobre o mundo e sobre a cidade terrestre debe aterse ás leis espontáneas da natureza e ás normas civís. No home cristián preséntense os síntomas dunha distensión entre actitude relixiosa e actitude mundana, entre ciencia e fe, consecuencia de non ter comprendido de todo rectamente nin unha nin a outra, como se constata en Galileo e no fervente Newton. A posibilidade de conectar a actitude do crente coa ciencia debilítase de día en día, quedando a fe aá marxe do proceso científico. J. Locke alude ao problema, afirmando erroneamente que o coñecemento dunha revelación proveniente de Deus non pode ser tan seguro como o que fundamos sobre a concordia ou non concordia das nosas ideas.

O idealismo cartesiano primeiro e o empirismo despois, acrecentan a crise. O racionalismo idealista abre un abismo entre Deus e o home, conciencia e mundo, materia e espírito, que o positivismo aproveitou para eliminar toda categoría e orde ontolóxico, reducíndoo todo ao plano do puro fenómeno e substituíndo o criterio cartesiano das ideas claras e distintas polo de experimentación como forma definitiva de coñecemento. Nun e noutro caso, a interpretación do mundo entrégase aás formas da subxectividade, cerrando paso a toda concepción que non puidera reducirse a pura racionalidade e a <<experiencia científica>>, pregándose sobre a natureza e os seus propios límites.

A relixión racional

Normalmente vense identificando deísmo e fundamentación da relixión a toda forma positiva da mesma, o cal é algo impreciso. Existen intentos de fundamentar a relixión natural fronte a toda forma positiva da mesma, o cal é algo impreciso. Existen intentos de fundamentar a relixión natural a partir doutros criterios non estritamente deístas como o sentimento e o instinto. O deísmo pretende a fundamentación plenamente racional da relixión, non excluíndo, en principio, a revelación sobrenatural, entendida como confirmación e complemento da crenza natural, en continuidade cos postulados dunha vida humanamente consciente e densa e sen abrir perspectivas transcendentes novas á propia existencia. Identificación entre relixión e ética que constatamos no humanismo cristián do Renacemento, prolongada no pensamento inglés con R. Hooker (1554-1600) e sobre todo con B. Whichcote (1609-83), fundador da Escola de Cambridge, se ben habemos de recoñecer en E. Herbert de Cherbury (1583-1648) o creador do deísmo.

O instinto natural tende á felicidade, summum bonum, identificado con Deus. Se a este dato primordial se engade unha revelación, que puidera considerarse incluso como necesaria para manter o home en estrita sinceridade consigo mesmo, o instinto natural ha de verificar a recta interpretación de tal revelación, a cal, por outra parte, segundo Herbert non constitúe un fenómeno universal que posúa as condicións de catolicidade características da relixiosidade humana. Reducida ao encontro do vidente coa divindade non se trata xa dunha verdade universal, sendo irredutible ao control da razón, ao estar en total dependencia da iluminación divina, polo que ha de someterse aos criterios e nocións comúns, obxecto dunha revelación máis permanente e universal, patrimonio da creación e da natureza. A existencia dun Deus supremo, con dereito ao noso culto constituído pola relixión e piedade interior; a penitencia como expiación dos pecados e a espera dun premio ou dun castigo despois desta vida, son os criterios que aseguran a revelación a súa catolicidade, liberándoa das deformacións subxectivas e históricas dos profetas e das institucións.

Orixinándose a relixión positiva pola autoridade, en toda relixión se dá un escurecemento da primitiva percepción de Deus que constitúe a verdadeira catolicidade, superior a calquera configuración histórica e cultural da mesma. Aterse a este núcleo constante e común a toda relixión, por encima das súas interpretacións positivas, e aceptar o seu carácter interior e altamente moral, sería o sentido definitivo da relixión verdadeira, racional e humana.

Prescindindo dos antecedentes ideolóxicos, hai que advertir como as circunstancias históricas, a situación relixioso-política das comunidades europeas motivaron este pensamento. Mentres nas diversas confesións buscaban un estatuto común de fe e unidade, o Estado, preocupado polas guerras de relixión, buscaba un estatuto tamén o máis amplo posible, que asegurase unha convivencia pacífica e estable. O deísmo, salvando o fondo común de toda relixión e desacreditando as diversas formas positivas da mesma, ofrecía o programa pluralista máis latitudinario.

A expansión do deísmo

Interpretando o deísmo como un proceso de desmitificación, Ch. Blount emprendeu a difusión do deísmo, a propósito dos seus comentarios aos dous primeiros libros da Vida de Apolonio de Tiana, onde arremete contra os milagres, desacreditando os portentos de Cristo e o cristianismo coetáneo. Menos vehemente, Schaftesbury quixo subtraer os dogmas da Encarnación e da Trindade ao proceso racional, salvando a transcendencia do cristianismo. J. Toland (1670-1722) en Christianity not Misterious (Londres, 1696) nega a pervivencia de todo dogma, que considera contrario, o mesmo que a revelación de misterios, a suprema racionalidade de Deus. O deísmo foi perseguido pola Igrexa anglicana oficial, ata o punto de que Locke, antes simpatizante con este pensamento, negou a afinidade das súas ideas coas de Toland: capitulación pública que puidese considerarse como un aloxamento do deísmo, pero a súa crítica á relixión (Reasonableness of Christianity, 1695), así coma a súa actitude intelectual, non fixeron máis que confirmar o movemento ideolóxico.

A. Collins (1676-1729) e M. Tindal (1656-1733) prolongaron o pensamento de Toland eliminando o principio de autoridade, base da relixión positiva, como contrario ao "espírito científico" que só pode aceptar os resultados dun libre exame, amplo e ilustrado, como corresponde a un espírito libre. A figura de Deus vaise desdebuxando cada vez máis a medida que se acentúa o racionalismo. A vida humana vai perdendo relixiosidade e a relixión de transcendencia, como aparece en H. Bolingbroke (1678-1751) para quen a relixión, desprovista de valor obxectivo, é un mero expediente político para gobernar as masas. Falto de vigor intelectual, o deísmo comeza a extenuarse, non sendo nin o sobradamente audaz para proclamarse ateo, nin o sobradamente lúcido como para seguir mantendo polo menos a existencia de Deus, xa que non a súa natureza. Desprovisto de base filosófica, o seu último reduto é a idea de casualidade e finalidade que D. Hume se encarga de minar, comezando así a relixión, en moitos autores, a emigrar da razón cara a outras esferas da intimidade humana. A relixiosidade puramente científica e racional dá paso aá relixión como dato íntimo de conciencia, sen máis xustificación que o sentimento moral, tal e como o enunciará I. Kant nun supremo esforzo por salvala dentro das tendencias deístas.

O deísmo francés e alemán

Se o deísmo tivo orixe inglesa, o seu efecto propagandístico e espectacular ata lograr a categoría de programa cultural e político alcanzouno no continente traballado polo racionalismo. Tivo un arraigamento máis rigoroso en consonancia coa súa base cartesiana, cuxa certeza do ser absoluto chega á exaltación, mentres, por outra parte, queda lonxe como algo esencialmente retórico, indefinido e confuso. Voltaire foi factor decisivo do deísmo continental, non tanto polo seu vigor filosófico como pola súa efervescencia literaria. No 1715 tomara contacto con H. Bolingbroke, exiliado no continente. Viviu logo en Inglaterra onde roldou por todos os cenáculos deístas. De volta, dedícase a pregoar e a proclamar a liberdade do espírito inglés, traducindo e divulgando os escritos de Toland, Collins, Woolston, Chubb e Bolingbroke. A súa achega ideolóxica é nula, non logrando desembarazarse das constantes contradicións que ve xurdir ao redor, signo do seu nulo temperamento filosófico. Pero a súa pobreza ideolóxica non atenuou a súa virulencia fronte á revelación, o cristianismo e a igrexa, contra a que arremete sen pudor e sen escrúpulo ningún. Foi o creador do clima duro, cáustico e anticlerical que callou no estilo dos libre-pensadores, cuxo esforzo unificado culmina na Encyclopédie (1715-77), destacando sobre todos.

Máis sereno e comedido, aínda que non por iso menos radical, é o deísmo de Jean-Jacques Rousseau, reducindo a relixión ás tres verdades fundamentais: a existencia de Deus, ser supremo, cuxa vontade anima o mundo e move a natureza e do que non temos certeza de ser creador; a existencia da materia rexida por leis físicas constantes; a existencia da alma humana libre e inmaterial, aínda que non podemos pronunciarnos sobre a súa inmortalidade. Máis tarde Robespierre, na Convención Nacional fixo decretar a existencia do Ente Supremo e Universal, celebrando o 8 de xuño de 1794 a súa festa, na que o deísmo roussoniano tivo a súa afirmación oficial.

En Alemaña tivo o deísmo un profundo arraigamrento e uns resultados ideolóxicos interesantes. Veu completar, no plano relixioso, o espírito racionalista instaurado por Christian Wolff que levou o idealismo cartesiano a todas as súas consecuencias. O deísmo alemán, á parte da súa rigorosidade case académica, ofrece unha continuidade ideolóxica constante desde J. S. Semler a Gotthold Ephraim Lessing pasando por Moses Mendelssohn, J. A. Ernesti, S. Baumgarten. Identificando evolución moral e relixiosa, Semler (1725-579) considera como grande erro xudeocristián separar do proceso evolutivo un momento concreto da historia, polo que a súa descrición de Deus, á parte do antropomorfismo, é solidaria duns conceptos contrarios a un pensamento máis adulto, mentres que ao falar de revelación sobrenatural reflicte un pensamento imaxinario aínda, no que se plasma a esixencia ética, escuramente percibida, da natureza, xa que a Biblia non é máis que unha repetición da lei natural. H. S. Reimarus complementou esta interpretación con tal audacia que non se atreveu á publicación das súas ideas, dadas a luz por Lessing baixo o título Fragmente eines Wolfenbüttelschen Ungenanntem (Berlín 1774-78). Fundamentada a relixión sobre a existencia de Deus e a inmortalidade, hai que entender, se tales verdades nos chegaron por revelación, que esta non engade nada á revelación eterna de Deus que se comunica a través da racionalidade do universo. Do contrario, segundo Reimarus, tropezaríamos cun Deus que corrixe o seu propio programa, dando unha orientación nova ao mundo, algo contrario á súa perfección e providencia. Por outra parte, é contraditorio tamén querer reducir os designios de Deus ao eido cultural e histórico dun pobo, cando dita revelación incumbe a todos os homes, sendo va a pretensión da Igrexa ao querer constituírse en depositaria de dita revelación tendo xurdido a partir, segundo el, da fraude da resurrección de Xesús, presentado polos seus discípulos como Mesías divino, mentres a súa mensaxe non transcendía un mesianismo político e local, exclusivo do Israel histórico.

Lessing, sen aceptar todas as ideas de Reimarus, converteuse no portaestandarte desta ideoloxía co seu ensaio Die Erziehung des Menschengeschlechts. O proceso da revelación é unha pedagoxía divina. Proceso educativo que non crea nada, puro estimulante que acelera o proceso de todo o que a natureza posúe en si mesma. A intervención de Deus conserva ao home no monoteísmo primeiro e continúa realizando este coidado a partir dunha comunidade, Israel, correndo o risco de converterse en algo nacional, patrimonio dunha raza. Estreitura que supera ao cristianismo, co que o monoteísmo volve a recuperar a súa universalidade.

Na medida en que o home chega á súa madurez impónselle o paso da imaxe e figura cara á verdade racional que Deus pretendera, superando o Evanxeo escrito polo Evanxeo Eterno, no que predomina a moral do deber fronte á moral imaxinaria das penas futuras. Neste proceso, segundo Lessing, a fe representa un intermedio ata o advento da relixiosidade pura da razón, á que ten que ceder paso, na medida na que vai medrando a conciencia interior. O resto de crenzas e de culto exterior queda eliminado como supervivencia dun momento xa superado da evolución natural. As súas ideas tiveron unha grande pervivencia enlazando coa teoría liberal protestante.

Véxase tamén

Bibliografía

Gran Enciclopedia Larousse. Barcelona: Editorial Planeta, S.A. 1988. ISBN 84-320-7370-9.
Gran Enciclopedia del Mundo. Bilbao: Editorial Marín S.A. 1967.
Gran Enciclopeia Larousse. Barcelona: Editorial Planeta, S.A. 1967. ISBN 84-320-2030-3.
Gran Enciclopedia Rialp. Madrid: Editorial Ediciones Rialp, S.A. 1972.

Outros artigos