Decembro na cultura popular galega
O que segue recolle diversa información sobre a pegada do mes de decembro na cultura popular e na literatura oral galegas, recollida de diferentes traballos etnográficos –xerais a toda Galicia ou localizados nun ámbito xeográfico máis concreto-, dicionarios, refraneiros, cantigueiros etc.
Ademais da máis coñecida denominación popular de Nadal ou mes de Nadal, por razóns obvias, decembro tamén recibe o nome de mes de Santa Baia, en Dumbría (Constantino García González).
O Nadal
[editar | editar a fonte]A festividade popular máis destacada do mes de decembro é o Nadal, conxunto de celebracións que comezan coa Noiteboa, na noite do 24 de decembro, e rematan cos Reis, o 6 de xaneiro. Esta festa dálle nome ó propio mes de decembro, tamén coñecido como Nadal ou Natal.
- Artigo principal: O Nadal na cultura popular galega.
Na cea de Noiteboa servíase un prato máis para que os familiares mortos puidesen compartir coa familia esta celebración. Tamén deixábase a mesa sen recoller para que comesen as ánimas dos ausentes, para os que tamén se deixaba a lareira acesa. Deste xeito, podían gozar de calor e comida na casa á que pertencían.
Outro costume destas datas era deixar na lareira un gran tronco, denominado Tizón de Nadal, que había permanecer encendido desde a Noiteboa ata Aninovo, conservándose logo o resto do ano para protexe-la casa das treboadas.
Léxico
[editar | editar a fonte]- Cepo do nadal: dise do home gordecho e pequeneiro.
Refraneiro
[editar | editar a fonte]
- A castaña no nadal, sabe ben e parte mal.
- A Concepción sempre trai a súa arribazón [1].
- A un tempo non pode ser o gastar e mailo ter, nin que luza o sol na eira sin que chova no Nadal.
- Aceitona, unha por san Xoán e un cento por Navidá.
- Aí vén o mes de Nadal, que non deixe o millo sin apañar.
- Allo, ¿por que non fuches bo? Porque Nadal posto non me atopou.
- As festas do ano por onde quixeres, as Navidades, coas túas mulleres.
- Ata as Navidás nin fame nin frío; das Navidás pra diante fame e frío bastante.
- Cando chove por Santa Lucía, non hai sardiña [2][3].
- Cando Nadal nada, sinal de boa anada [4].
- Castañas no Nadal, saben ben e pártense mal.
- Chovendo o día de santa Viviana, chove un mes ou sete semanas [5].
- Chuvia por Santa Lucía, tolle a sardiña [6].
- Comenza a crecer o día pola Santa Lucía [7].
- De san Tomé a san Matías poden as noites cos días [8].
- De San Xoán prás Navidás, os días van pra atrás.
- De san Xoán, Santiago e agosto, mulleres, non son voso; dende Nadal a marzo, estarei ó voso lado [9].
- De santo Tomé a san Matías máis poden as trebas cos días.
- De santo Tomé a san Matías son máis longas as noites cós días.
- De Santos a Nadal é o inverno natural.
- De Santos a Navidá é inverno de verdá [10].
- De Santos a Navidá hai inverno de verdá [10].
- De Santos ás Navidás hai sequía de verdá.
- De Santos ó Nadal é o inverno natural.
- Dende Santos a Nadal é inverno natural [10].
- Desde Santa Lucía crece o día como a pisada dunha pita [11].
- Desde Santos a Natal é inverno caroal.
- Despois de Nadal os días medran, dun para outro, o pé dunha pita.
- Día de San Nicolau está a neve de pau en pau, e, senón, está no chau [12].
- Día de Santa Lucía, enchente de agua ou de sardiña [7][13].
- Día de santa Lucía, o salto dunha pulga ó día [13][14].
- Día de santo Tomé, ó porco polo pé [15][16].
- Día de santo Tomé, colle o porco polo pé.
- Dios nacido, días crecidos.
- Entre Santos e Nadal fai inverno carnal [10].
- Entre Santos e Natal, arrieiriño non vaias ó sal, que perderás o caudal [17].
- Entre Santos e Nadal, inverno caroal.
- Frío por Nadal, calor desde san Xoán.
- Mentres Deus non é nacido nada é crecido.
- Nadal mollado e xaneiro ben xeado [18].
- Nadal sen porco non veñan moitos.
- Navidade en venres, sementa onde puideres, navidade en domingo, vende os bois e bótao en trigo.
- Nin en agosto camiñar, nin en decembro navegar [19].
- No mes de Nadal, a carón da lareira vaite sentar.
- No mes de Nadal gárdate a carón do lar.
- No Nadal, alegrote, alegrote, que hai viño na cuba e chourizos no pote.
- No Nadal hai veces que se come ó pardal.
- No Nadal inverno a fartar.
- No mes morto, nin cápe-lo porco nin póña-lo horto [20].
- No santo Tomé, agarra o porco polo pé.
- Non chover nin ventear en Santos e Nadal [21].
- Non gabes nin desgabes hastra que pasen sete navidades.
- O bo nabal comeza por Santiago e acaba con Nadal.
- O coello, por san Xoán, e a perdiz por Navidá.
- O día de San Nicolau anda o sol de pau en pau.
- O día de santa Lucía medra o día a pasadiña dunha galiña [13].
- O día de santa Lucía mengua a noite e medra o día.
- O que non é o día de Santa Lucía, é pro outro día [7].
- O que queira bo allar que o bote no natal.
- Os allos en Nadal, nin nados nin por sementar.
- Os allos en Navidá, nin crecidos nin sen sembrar.
- Os días medran o batacú do piollo cada día dende o Nadal.
- Pola santa Lucía, a pata dunha galiña [13].
- Pola santa Lucía, mascatos na badía [22][23].
- Pola santa Lucía mengua a noite e medra o día.
- Pola santa Lucía, neve na pía, polo san Nicolau neve no pau.
- Pola santa Lucía xa medra un palmo o día.
- Pola santa Lucía xa o caldo alumía.
- Pola vindima vende as tuas galiñas; pola Navidá, vólveas mercar [24].
- Polo Nadal, frío cordial [18].
- Polo san Andrés agarra o porco polos pés, e se non o queres matar, déixao para Navidá.
- Polo san Martiño, mete o porco no cortelliño.
- Polo san Nicolau neva en cada pau, e se non é ese día é o terceiro que é día da Virxe María [17].
- Polo san Tomé colle o porco polo pé [16].
- Polo san Tomé dálle ó porco polo pé.
- Polo santo Tomé, dálle polo pé e se non é groso, nunca é.
- Pon, poliña, pon, pola Conceición.
- Por Nadal, cada ovella ó seu curral [18].
- Por san Andrés, agarra o porco polos pés; e se non o queres matar, déixao pra Navidá [16].
- Por san Uxío e santa Baia anda o tempo á trocalla [25].
- Por santa Eulalia, trompos á borralla [26].
- Por santa Lucía mascatos pola badía.
- Por santa Lucía medra o día unha pisada dunha galiña.
- Por santa Lucía non cae a noite como o día.
- Por santa Lucía saca da noite e mete no día.
- Por santa Lucía, o allo quer ve-lo día.
- Por Santos e Nadal, inverno caroal.
- Pra matar o porco tanto ten o día de santa Lucía como pro outro día.
- ¡San Silvestre, meigas fóra! [27].
- Santa Lucía anda co porco á porfía.
- Santa Lucía, auga ou sardiña.
- Santa Lucía quítalle á noite e ponlle ó día.
- Santa Lucía saca da noite e mete no día.
- Santa Vivián, mociñas no liño e vellas na lan [28]
- Santo Tomé, agarra o cocho polo pé.
- Santos e Nadal, inverno caroal [10].
- Santos e Natal, inverno carnal.
- Se a noite de Navidá for de luar, labra ben pra sementar; se a noite de Navidá fose de escuro, sementa no terrón duro.
- Se chove o día de Santa Viviana, chove cuarenta días e unha semana.
- Se o Nadal nada, sinal de boa anada [18].
- Se para Santa Lucía non hai neve na pía, haina para o outro día.
- Se polo Nadal neva, todo se aleda.
- Se treboa por santo Tomás, inda o inverno está por marchar.
- Sementeira na semana de San Román nin palla nin gran; sementeira na de Santa Baia, gran e mais palla [29].
- Tantos días de sol en nadal como de auga en San Xoán.
- Un mes antes, e outro dispois de Navidá, é inverno de verdá [30].
Cantigueiro
[editar | editar a fonte]- Déano-lo aguinaldo/ anque sea pouco/ un bo bacalao/ e mais metá doutro,/ de postres compota/ e tamén castañas/ boenas e bien grandes/ un molete enteiro/ e un queixo de Flandes./ Diolo pague, Señora,/ Dios queira que d'hoxe un ano/ me dea usté el aguinaldo/ con sus queridiñas manos.
- O dous de Nadal/ con vento do alto/ morréuselle a cabra/ a don Jose Pardo [31].
- Señor Xués non me prenda/ que eu lle direi a verdá,/ que lle estuven cunha nena/ a noite de Navidá.
- Son voltas, son voltas,/ son voltas que o mundo dá,/ son voltas, son voltas/ da noite de Navidá [32].
Notas
[editar | editar a fonte]- ↑ A Concepción de María celébrase o 8 de decembro. Arribazón designa unha grande afluencia de peixe nunha determinada época do ano (arribazón de sardiña).
- ↑ Lino Lema Bouzas, 3.
- ↑ Clodio González Pérez, 146.
- ↑ Aplícase en Santiago e arredores a cando chove suave e regularmente por Nadal, o que favorecerá claramente a colleita de centeo. Eugenio Reguera y Pardiñas: Traducción de algunas voces, frases y locuciones gallegas, especialmente de agricultura, al castellano (1840-1858), ed. de J. L. Pensado (Cadernos de Lingua, RAG, 1995.
- ↑ Santa Viviana, 2 de decembro.
- ↑ Eladio Rodríguez González, s. v. chuvia.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Eladio Rodríguez González, s. v. día.
- ↑ San Tomé, 21 de decembro; San Matías celebrábase o 24 de febreiro, se ben actualmente trasladouse ó 14 de maio.
- ↑ Eladio Rodríguez González, s. v. muller.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 Eladio Rodríguez González, s. v. Santos.
- ↑ Santa Lucía, 13 de decembro.
- ↑ San Nicolao, 6 de decembro. Eladio Rodríguez González, s. v. día.
- ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 Rosario Soto Arias 2013.
- ↑ Comezan a medrar os días, aínda que moi lentamente.
- ↑ Santo Tomé, 21 de decembro.
- ↑ 16,0 16,1 16,2 Eladio Rodríguez González, s. v. porco.
- ↑ 17,0 17,1 Elixio Rivas Quintas (1978).
- ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 Eladio Rodríguez González, s. v. Nadal.
- ↑ Lino Lema Bouzas, 6.
- ↑ Aníbal Otero: Vocabulario de San Jorge de Piquín, 1977, s.v. morto. Aníbal Otero aplícao ó mes de decembro, pero cómpre observar que a denominación de mes morto se lle dá usualmente ó mes de novembro.
- ↑ Eladio Rodríguez González, s. v. chover.
- ↑ Eladio Rodríguez González, s. v. mascato.
- ↑ Lino Lema Bouzas, 8.
- ↑ Eladio Rodríguez González, s. v. viña.
- ↑ San Uxío, 15 de novembro; Santa Baia debe ser o 10 de decembro (Santa Baia de Mérida), aínda que podería ser o 12 de febreiro (Santa Baia de Barcelona).
- ↑ Santa Eulalia é unha forma culta por santa Baia, de introdución recente por cadrar co castelán.
- ↑ San Silvestre, 31 de decembro.
- ↑ Santa Vivián, 2 de decembro.
- ↑ San Román de Antioquía, 18 de novembro; santa Baia de Mérida, 10 de decembro.
- ↑ Eladio Rodríguez González, s. v. mes.
- ↑ Pérez Ballesteros II, 62.
- ↑ Fermín Bouza Brey 1929, 199.
Véxase tamén
[editar | editar a fonte]Bibliografía
[editar | editar a fonte]- ÁLVAREZ GIMÉNEZ, Emilio: Refranero agrícola y metereológico gallego. Pontevedra 1904.
- FERRO RUIBAL, Xesús (dir.) e outros: Diccionario dos nomes galegos. Ir Indo, Vigo 1992.
- FRAGUAS FRAGUAS, Antón: La Galicia insólita. Tradiciones gallegas. Cuadernos do Seminario de Sargadelos 51. Ed. do Castro, Sada 1990.
- GARCÍA GONZÁLEZ, Constantino: Glosario de voces galegas de hoxe, Verba, anexo 27, Universidade de Santiago 1985.
- GONZÁLEZ PÉREZ, Clodio: “O refraneiro do mar”, en Coloquio de etnografía marítima, cap. 12. Museo do Pobo Galego 1988, 137-147.
- LEIRO LOIS, Adela (dir.): Cambados: a tradición oral. Colexio Público Castrelo. Cambados 1986.
- LEMA BOUZAS, Lino (compilador): Ditos e cantigas mariñeiras. I Encontro de embarcacións tradicionais, Galicia 1993.
- MOREIRAS SANTISO, Xosé: Os mil e un refrás galegos do home. Ed. do autor, Lugo 1977.
- MOREIRAS SANTISO, Xosé: Os mil e un refráns galegos da muller. Alvarellos, Lugo 1978.
- PÉREZ BALLESTEROS, José: Cancionero popular gallego y en particular de la provincia de la Coruña. 1885-1886; reed. facs. Akal, Madrid 1979.
- RIVAS QUINTAS, Elixio: Frampas. Contribución al diccionario gallego. Ed. Ceme, Salamanca 1978.
- RODRÍGUEZ GONZÁLEZ, Eladio: Diccionario enciclopédico gallego-castellano. Galaxia, Vigo 1958-1961.
- SOTO ARIAS, Mª Rosario: "Notas para un estudo dos refráns haxiocronolóxicos", en Cadernos de Fraseoloxía Galega 15, 2013, 347-370.
- ZAMORA MOSQUERA, Federico: Refráns e ditos populares galegos. Galaxia, Vigo 1972.