Reino de Navarra

Reino de Navarra

Localización
42°49′01″N 1°38′34″O
Capital	Pamplona Nabarreria (–1423)
Poboación
Lingua usada	Navarroaragonés lingua castelá Lingua aragonesa Gascón lingua francesa lingua éuscara Old Navarrese (en) Cis-Pyrenean Occitan (en)
Relixión	catolicismo e Calvinismo
Xeografía
Comparte fronteira con	Coroa de Castela Coroa de Aragón Reino de León
Datos históricos
Precedido por	Reino de Pamplona
Creación	c. 1162
Disolución	1841
Sucedido por	Kingdom of Navarre beyond the Pyrenees (en) e Kingdom of Navarre (1512–1841) (en)

O Reino de Navarra (en éuscaro Nafarroako Erresuma) foi un dos reinos medievais de Europa situado en ambas as vertentes dos Pireneos occidentais pero coa súa maior parte do territorio localizado no norte da Península Ibérica. Navarra mantivo a súa condición de reino ata 1841, data na que pasou a ser considerada "provincia foral" mediante a Lei Paccionada.

Xeneralidades

O reino de Navarra xurdiu dun pequeno territorio que tras un período de expansión, foi minguando paulatinamente en extensión e poder, socavado polas disputas entre as clases dirixentes.

O espazo navarro estruturouse de xeito dual tras a invasión musulmá da península no século VIII. O norte permaneceu pouco tempo baixo dominio musulmán e pronto se organizou nun núcleo cristián de fugaz sometemento ao Imperio Carolinxio e con centro na cidade de Pamplona, poboación fundada en época romana como Pompaelo por Pompeio sobre un asentamento vascón preexistente denominado Iruña. O seu primeiro monarca coñecido foi Íñigo Aresta ou Eneko Aritza («Enneco Cognomento Aresta»), cabeza coñecida da primeira dinastía navarra.

Parece ser que no sur, un conde hispano-godo oriúndo da zona (Casius) púxose a disposición dos invasores musulmáns e converteuse ao islam conseguindo así continuar señoreando esa zona do val do Ebro e prolongando este poder entre os da súa estirpe (os Banu Qasi) que durante xeracións afirmarán o seu poder no sur do actual territorio navarro, aliándose cos Aresta en diversas ocasións en contra do poder central do emirato cordobés, ou do afán expansionista do Imperio Carolinxio.

Navarra foi un dos núcleos montañeses de resistencia cristiá impulsados polos francos carolinxios que se formaron nos Pireneos, fronte á dominación islámica da Península Ibérica, do mesmo xeito que en Aragón e Cataluña. Inicialmente foi coñecido polos cronistas francos como Reino dos Pamploneses ou Reino de Pamplona e pouco tarde, como Reino de Pamplona-Nájera en referencia á importancia na súa organización da cidade rioxana.

Na súa etapa de maior expansión territorial, durante a Idade Media, o reino abarcou territorios atlánticos e expandiuse máis aló do río Ebro, cara a territorios situados nas comunidades autónomas contemporáneas de Aragón, Cantabria, Castela e León, A Rioxa, País Vasco e as rexións administrativas francesas de Aquitania e Mediodía-Pireneos, nas antigas provincias de Gascuña e Occitania. As capitais vascas de Vitoria e Donostia foron fundadas polo rei navarro Sancho VI o Sabio.

Na súa etapa final, o reino resultou dividido en:

• A Navarra peninsular ou Alta Navarra que foi invadida en 1512 por Fernando o Católico co apoio dunha das dúas faccións nobiliarias locais, que anexionada á Coroa de Castela, evolucionaría conservando institucións propias e a denominación de Reino ata 1841, dentro do Reino de España.
• A Navarra continental ou Baixa Navarra coexistiu coa coroa francesa á que se uniu dinasticamente a finais do século XVI e cuxos reis eran coñecidos como de de France et de Navarre pero que terminou disolvéndose na República Francesa tras a Revolución.

O título do príncipe herdeiro é Príncipe de Viana, que hoxe en día ostenta Filipe de Borbón, fillo e herdeiro do rei Xoán Carlos I.

Evolución histórica

Os territorios dos vascóns

A principios de era cristiá, os territorios dos vascóns estaban poboados fundamentalmente por tres pobos diferentes: Os várdulos, os caristios e os autrigóns. Algúns autores, como o lingüista Koldo Mitxelena, consideran que ditos pobos falaban unha lingua antepasada do vasco actual.

Pola contra, outros historiadores e filólogos como Claudio Sánchez Albornoz ou Jürgen Untermann, consideran que a depresión vasca (os antigos saltus e ager vasconum) foi colonizada tardiamente nos séculos V e VI por xentes procedentes de Aquitania. Neste sentido, resaltouse o feito de que tanto o ager como o saltus vasconum estaban profundamente romanizados, e preservouse ata os nosos días toponimia indoeuropea non vasca (Deva, Durango), nas actuais provincias vascas. A xa citada expansión do euskara na Idade Media, así como a inexistencia de epigrafía protovasca fóra do territorio aquitano, parecerían ser argumentos de peso en tal sentido (como dato curioso, as únicas cecas atopadas en Navarra, as de Barscunes, están cuñadas en lingua ibérica). Aínda que no asentamento de Iruña-Veleia se chegaron a atopar supostas inscricións en lingua vasca, o certo é que estas terían sido relativamente tardías, dos séculos III a V, e segundo algúns autores non invalidarían a tese da vasconización tardía da depresión vasca, senón que simplemente adiantaríano dous ou tres séculos máis atrás.

Vista de Cellorigo na Rioxa, onde se atopaba a fortaleza inexpugnable do conde de Álava, Ver Jiménez.

En calquera caso, o certo é que parece que a lingua vasca nunca excedeu o límite do río Nervión nos séculos VIII e IX. Nese momento, os vascóns dos territorios máis occidentais, caeron na órbita de poder dos reis de Oviedo durante os reinados dos reis Afonso I e Froila I. O segundo casou cunha alavesa, Munia, que lle daría un fillo, o futuro rei Afonso II. Durante o reinado de Mauregato, o novo príncipe Afonso houbo de refuxiarse cos seus parentes maternos na zona de Álava ata que ao fin, tras a morte de Vermudo I, puido acceder definitivamente ao trono ovetense.

A constitución do Condado de Álava remóntase á rebelión do conde Eglyón contra o rei Afonso III. Tras sufocar a rebelión, o monarca nomeou a un nobre leal á súa causa, Vea Jiménez, como conde de Álava. Tivo este magnate unha importancia fundamental na repoboación e a fortificación de Castela, especialmente na defensa de Cellorigo no ano 882 contra as tropas de Almundir de Córdoba. O Condado de Álava estendíase por todos os territorios da provincia homónima. Iso é o que se deduce da seguinte pasaxe da Crónica de Afonso III: "Alabanque, Biscai, Alaone et Urdunia, a suis reperitur senper esse possessas, sicut Pampilonia, Degius est atque Berroza" con excepción da Terra de Ayala, que non se integrou no territorio ata o século XV, e moi posiblemente do val de Aramayona. Doutra banda, incluía os territorios fronteirizos das actuais provincias de Burgos e a Rioxa. Este condado subsistiu como entidade independente ata a morte de Álvaro Herrameliz, tras a cal, Álava pasou a formar parte dos dominios de Fernán González.

O cronista biscaíño Lope García de Salazar sitúa nas súas obras Crónicas de Biscaia (1454) e Bienandanzas e fortunas (1471) o nacemento do señorío de Biscaia nesta época. Menciónase nelas a existencia dun heroe fundador, Jaun Zuría, de cute branca e cabelos louros que creou o señorío tras a súa vitoria sobre as tropas galaico-asturianas na lendaria batalla de Arrigorriaga (ano 840). Con todo, a falta de documentación respecto diso fai que todas estas cuestións queden nun terreo especulativo: O único que constatan as crónicas contemporáneas é que Afonso III fixo fronte exitosamente a unha rebelión dos vascóns.

Reinado de visigodos e francos: domuit vascones

Para o período da historia dos vascóns contemporáneo á formación e consolidación do reino visigodo en Hispania hai escasas fontes directas dispoñibles sobre os acontecementos e a organización interna dos vascóns, que con frecuencia resultan contraditorias.

Numerosos reis hispanogodos tiveron enfrontamentos cos vascóns segundo testemuñan as crónicas, algunhas das cales portan a inscrición domuit vascones coas que os monarcas celebraban as súas accións, o que fai supor a unha parte dos historiadores que os vascóns nunca foron sometidos polos visigodos na súa pretensión de lograr a unidade territorial de todas a antigas provincias hispanorromanas. As reflexións doutros especialistas recordan a actitude amigable dos vascóns no período romano e a ausencia de conflitos relevantes durante o baixo imperio, resaltando a dificultade de explicar aqueles enfrontamentos sen apoiarse no contexto da afirmación do poder autónomo en Aquitania e as rivalidades entre francos e visigodos.

No ano 632 o rei merovinxio Dagoberto I encabezou unha expedición a Zaragoza en apoio de Sisenando que se sublevou fronte á autoridade de Suintila. Poucos anos despois, Dagoberto reuniu un exército de burgundios cos que ocupou sen éxito toda a "patria de Vasconia" no 635. Con todo, no 636 Dagoberto obtivo tras unha nova campaña militar, o xuramento de lealdade dos vascóns ao servizo de Aighina, duque saxón de Bordeos. Tras a morte de Dagoberto, o poder merovinxio foise debilitando para dar paso a un período de consolidación dun poder autónomo aquitano-vascón dentro do reino franco pero do que se descoñecen fontes de referencia ata que é citada a concesión a Félix, patricio de Tolosa, do control de todas as cidades ata os Pireneos e dos vascóns cara ao 672. Para algúns autores, a política de enfrontamento co poder franco por parte de Félix, sería continuada polo seu sucesor Lupo, proceso que culminaría en tempos de Eudes que lograría o recoñecemento de regnum para a parte meridional da antiga Galia.

Durante os séculos VI e VII, hai teorías que din que os vascóns do norte cruzaron os Pireneos, ocupando Aquitania, na actual Francia, onde a súa lingua influíu no idioma romance que daría lugar ao gascón, á que deron o nome de Gascuña.

Outros defenden (tese da vasconización tardía) que foron os aquitanos quen, forzados polos visigodos, ocuparon o que actualmente se coñece como País Vasco, desprazando aos habitantes orixinarios (hispanorromanos de orixe indoeuropeo) e achegando a súa lingua e costumes.

Invasión musulmá: Roncesvalles e a formación do reino de Pamplona

Véxase tamén: Invasión musulmá da Península Ibérica no século VIII.

Durante o inverno do 713 os exércitos musulmáns alcanzaron o val medio do Ebro que se atopaba gobernado polo conde hispanovisigodo Casio quen elixiu someterse ao califa de Omeia e converterse ao islam dando orixe á estirpe dos Banu Qasi a cambio de manter o seu poder na rexión. Pamplona con todo foi finalmente ocupada tras opor resistencia no 718 e obrigada a pagar tributo aos gobernadores musulmáns que estableceron un protectorado. A derrota musulmá na batalla de Poitiers en 732 fronte aos francos de Carlos Martel debilitaron a posición musulmá pero o valín Uqba reconduciu a situación instalando unha gornición militar na cidade entre o 734 e o 741(Bazán 2006:203).

A Marca Hispánica de Carlomagno

Artigo principal: Marca Hispánica.

Mapa mostrando todos os condados da Marca Hispánica, e Vasconia.

Batalla de Roncesvalles en 778. Morte de Roldán, nas Grandes Crónicas de Francia, ilustradas por Jean Fouquet, Tours, cara a 1455-1460, BNF.

A Marca Hispánica foi a fronteira político-militar do Imperio Carolinxio ao sur dos Pireneos. Tras a conquista musulmá da Península Ibérica, este territorio foi dominado mediante guarnicións militares establecidas en lugares como Barcelona, ou Xirona. A fins do século VIII, os Carolinxios interviñeron no nordés peninsular co apoio da poboación autóctona das montañas. A dominación franca fíxose efectiva tras a conquista de Xirona (785) e Barcelona (801). O territorio gañado aos musulmáns configurouse como a Marca Hispánica, integrada por condados dependentes dos monarcas Carolinxios. A marca hispánica ía de Pamplona ata Barcelona. De todos eles, o que alcanzou maior protagonismo foi o condado de Barcelona.

Durante o século IX, designábanse globalmente, Marca Hispánica aos condados cataláns. Ao converterse en reinos os condados occidentais, aliados e en boas relacións cos estados veciños musulmáns, os Banu Qasi do rico Val do Ebro, debido ao matrimonio de Musa ibn Fortún con Onneca. Casada anteriormente co vascón Íñigo Jiménez e nai de Íñigo Íñiguez, que máis tarde sería o primeiro rei de Pamplona. Este matrimonio tivo lugar cara ao ano 784.

Carlomagno aproveitando a rebelión do gobernador de Zaragoza para intervir na Península, atravesou cun exército franco o territorio vascón e destruíu as defensas de Pamplona no seu avance cara a Zaragoza, onde á súa chegada o cambio das alianzas dos sublevados obrígolle a retirarse. O interese de Carlomagno nos asuntos hispánicos moveulle a apoiar unha rebelión no Vilayato da Marca Superior de al-Ándalus de Sulaymán al-Arabi, que pretendía alzarse a emir de Córdoba co apoio dos francos, a cambio de entregar ao emperador franco a praza de Saraqusta. Carlomagno chegou no ano 778 ás portas da cidade. Con todo, unha vez alí, o valín de Zaragoza, Husayn negouse a franquearlle a entrada ao exército carolinxio. Debido á complexidade que suporía un longo asedio a unha praza tan fortificada, cun exército tan afastado do seu centro loxístico, desistiu. O 15 de agosto de 778, camiño de volta ao seu reino polo paso de Roncesvalles, entre o cerro de Ibañeta e o val de Valcarlos, Carlomagno co máis poderoso exército do século VIII. Tras reducir a ruínas a capital dos vascóns, Pamplona, aliados dos Banu Qasi. Sufriu unha contundente emboscada por partidas de nativos vascones, probablemente instigados polos fieis aos fillos de Sulayman, Aysun e Matruh ben Sulayman al-Arabí. Que provocaron un mancar xeral á retagarda do seu exército, mandada polo seu sobriño Roldán, a base de lanzarlles rocas e dardos. O Cantar de Roldán inmortalizou o evento. A independencia dos condados occidentais respecto do rei Carlomagno decidiuse no fracaso da toma de Saraqusta.

O reino de Pamplona

Ver artigo principal Reino de Pamplona

Estatua de Iñigo Aresta na Praza de Oriente de Madrid (obra de J. Oñate, 1750-53).

O Reino de Pamplona é a denominación empregada por algúns historiadores, de acordo aos Anais dos Reis Francos Annales Regni Francorum nos que se diferencian o pobo dos navarri do dos pampiloneneses (Collins 1985:166) para referirse ao que foi durante a Alta Idade Media a entidade política xurdida contorna á civites de Pompaelo, a que fora a principal cidade en territorio dos vascóns durante a época da Antiga Roma na rexión dos Pireneos occidentais, e ao liderado da figura de Íñigo Aresta quen fundou a dinastía real e a entidade no 824(Collins 1985:166), co apoio dos seus aliados da familia dos Banu Qasi, señores de Tudela, e do bispado de Pamplona. Non existe un consenso entre os especialistas para discernir o número preciso de monarcas e a duración dos seus mandatos, como tampouco sobre a extensión do seu territorio e influencia.

A dinastía dos Íñiguez terminou con Fortún Garcés quen segundo a tradición, que o coñece como Fortún o Monxe, abdicou e retirouse ao mosteiro de Leire, sendo substituída pola dos Jiménez no 905 que comezou con Sancho Garcés I (905-925) cuxo reino é coñecido como Reino de Pamplona ou Navarra(Collins 1985:190).

Pamplona foi durante moito tempo a cidade máis importante e rica en territorio cristián, numerosos intentos por facer dela a súa capital foron feitos por pequenos grupos montañeses de cristiáns e máis tarde polos territorios próximos. Ademais de contar cunha poboación numerosa e estable por atoparse no val rico e fértil do río Arga, era un lugar de reunión e intercambio entre as rutas do mundo islámico ao sur e a Europa cristiá ao norte, polos pasos pirenaicos vascos e os portos costeiros do Mar Cantábrico e as rutas de leste para oeste que seguian tamén os peregrinos cristiáns do Camiño de Santiago cara ao reino de Galiza, que atravesaba os condados francos do Imperio Carolinxio nas actuais Navarra, Aragón e Cataluña desde a costa mediterránea condal, e máis aló, a través dos portos mediterráneos. A súa neutralidade e boas relacións cos belicosos veciños, a fama de prosperidade e riqueza: comercio e intercambio de artesanías en coiro, instrumentos musicais, libros e armas, materias primas: marfil, pedras preciosas, panos, aceite, seda, la, ouro, especias... chegou até os viquingos.

A constante ameaza que sobre as terras vascoas se exercía desde ambas as vertentes dos pireneos favoreceu o surximento de dúas faccións líderes entre a aristocracia vascoa, os Íñigo apoiados nos musulmáns por parentesco cos Banu Qasi, e os Velasco apoiados polos francos carolingios. Cando no 799 é asasinado por partidarios carolinxios o gobernador de Pamplona Mutarrif Ibn Musa, os Iñigo recorreron á familia Banu Qasi para retomar o control da cidade. Con todo, no 812 o emir Al Hakam I e Ludovico Pío acordaron unha tregua pola que os carolinxios tomaban o control de Pamplona, delegando o goberno en Velasco ao Gasalqí. Ao termo da tregua, Al Hakam retomou as hostilidades cos francos e logrou recuperar Pamplona no 816 a cuxo control os francos renunciaron en diante. Íñigo Aresta, tamén chamado, Eneko Arizta, sería designado primeiro rei de Pamplona ata o 851.

A primeira dinastía navarra (os Aresta) será substituída tras tres reinados e nun episodio aínda misterioso pola dinastía Ximena, que ampliaría o soar do reino coa incorporación das terras rioxanas e a Zona Media navarra, baixo a cal Navarra alcanzará a maior extensión territorial a costa do islam e dos señoríos cristiáns veciños.

A costa mediterránea, callada desde antigo de torres de vixía contra a piratería berberisca, ao berro de "Mouros na Costa" ve no 858 aos normandos que soben polo Ebro desde Tortosa, remóntano ata o reino de Navarra, deixando atrás as inexpugnables cidades de Zaragoza e Tudela. Soben logo polo seu afluente, o río Aragón ata atoparse co río Arga, o cal tamén remontan, chegan ata Pamplona e saquéana, raptando ao rei navarro. No 859 os viquingos chegan a Pamplona e secuestran ao novo rei García I Iñíguez. Só tras pagar un custoso rescate o rei volve a Pamplona, pero a partir de entón a vella alianza entre os Aresta e os Banu Qasi rompeuse e García I será aliado do reino de Galicia.

Castelo de Clavijo, na Rioxa. A Batalla de Clavijo, produciríase no denominado Campo da Matanza, nas súas proximidades.

.

Debido aos problemas internos de cordobeses e ao cambio de actitude dos navarros, o único inimigo de Ordoño I vai ser o caudillo dos Banu Qasí, Musà ben Musà, quen se titulaba terceiro rei de España. En continua rebelión contra Córdoba, trata de asegurar o val do Ebro ao seu paso por a Rioxa. Musa, no 855 vai realizar unha dura razzia contra Álava e al-Qilá e tras ela preocúpase de restaurar e fortalecer a gornición militar de Albelda. Vendo a ameaza que esta fortaleza supón sobre os dominios orientais do reino de Galicia, Ordoño I e os navarros lanzan unha ofensiva contra Albelda. Tras unha dura loita, Ordoño toma a fortaleza e arrásaa. Esta batalla dará lugar no século XII á lendaria batalla de Clavijo que por moitos é considerada só unha lenda forxada polo arcebispo Rodrigo Jiménez de Rada.

Musà II seguirá pelexando contra navarros e cordobeses ata a súa morte no 862. Mentres tanto o seu fillo Lupp ou Lope ben Musà, gobernador de Toledo, declararase vasalo de Ordoño I. A navarra de orixe vascón, Subh, Subh umm Walad, nai do terceiro Califa de Córdoba, Hixem II, e unha das mulleres máis influentes da época islámica, naceu probablemente na década de 940 e morreu cara a 999.

O navarroaragonés

O navarroaragonés, unha lingua romance, anterior ao castelán, falada no val do río Ebro durante a Idade Media, con redutos actuais no Pireneo aragonés, coñecidos como aragonés e préstamos no castelán da Rioxa, Ribeira de Navarra e Aragón, con diferentes gradacións. Ten a súa orixe no dialecto latino, durante o Reino de Pamplona, sobre un acusado substrato vascón. A lingua recibe, no seu período medieval, a denominación entre os lingüistas de "navarroaragonés", pola inicial dependencia aragonesa do Reino de Navarra.

A chamada "Reconquista", ou expansión do Reino de Navarra sobre terras musulmás e cristiás, coa consecuente repoboación con cristiáns do Reino de Navarra, levaría consigo o idioma por todo o territorio conquistado. A anexión polo Reino de Navarra dos condados aragoneses supuxo unha importante influencia da lingua navarroaragonesa sobre os territorios posteriores da Coroa de Aragón e no castelán.

A primeira constancia escrita da lingua está nas Glosas Emilianenses, no Mosteiro de San Millán da Cogolla. Ver Substrato vasco en linguas romances.

A expansión de Sancho III o Maior

O apoxeo producirase con Sancho III o Maior. Ascendeu ao trono entre o ano 1000 e o 1004, herdando o reino de Navarra e o condado de Aragón, baixo a titoría dun consello de rexencia integrado polos bispos e a súa nai, e incorporando extensos territorios aos seus dominios, como o condado de Castela ademais do soar tradicional do reino (Pamplona e Nájera). A unión dinástica con Aragón deuse en dous períodos: do ano 1000 ao 1035 e do ano 1076 ao 1134.

Baixo o seu mandato o reino cristián de Nájera-Pamplona alcanza a súa maior extensión territorial, abarcando case todo o terzo norte peninsular, desde Astorga até Ribagorza na reorganización do reino, crese que creou o vizcondado de Labort, entre 1021 e 1023, con residencia do vizconde en Baiona e o de Baztán cara a 1025. Á morte do duque Sancho Guillermo, duque de Gascuña, o día 4 de outubro de 1032, tratou de estender a súa autoridade sobre a antiga Vasconia ultrapirenaica comprendida entre o Pireneo e o Garona, aínda que non o conseguiu, ao herdar o ducado Eudes.

Polo Norte, a fronteira do reino pamplonés está clara, os Pireneos (caso de terse estendido a autoridade dos reis navarros até o Baztán, o que é o máis probable, pero que non se pode acreditar ata o 1066), e non se modificou. Non é certo, a pesar de todas as veces que se dixo, que Sancho III lograse o dominio de Gascuña (a única Vasconia de entón, é dicir, o territorio entre os Pireneos e o Garona, no que a poboación que podemos considerar vasca pola súa lingua só era unha minoría). O rei navarro unicamente pretendeu suceder en 1032 ao duque de Gascuña Sancho Guillermo, morto sen descendencia, o que bastou para que nalgúns documentos cíteselle reinando en Gascuña. Pero a verdade é que a herdanza recaeu en Eudes

Tiña a súa residencia en Nájera, estendendo as súas relacións máis aló dos Pireneos, co ducado de Gascuña, e aceptando as novas correntes políticas, relixiosas e intelectuais.

O seu reinado coincidiu coa crise do mundo califal, iniciado á morte de Almanzor e terminado co principio dos Reino de Taifas. Pretendeu a unificación dos estados cristiáns, ben por vínculos de vasalaxe ou baixo o seu propio mando.

En 1016 fixou as fronteiras entre Navarra e o Condado de Castela, e iniciou un período de relacións cordiais entre ambos os Estados, facilitadas polo seu matrimonio con Munia, tamén coñecida como Muniadona, filla do conde castelán Sancho García. Deste matrimonio naceron Fernando (Fernando I de Castela), Gonzalo (Conde de Sobrarbe e Ribagorza) e as fillas Maior e Jimena, raíña de León ao casar con Bermudo III.

Aproveitou as dificultades internas de Sobrarbe-Ribagorza para facer valer os seus intereses como descendente de Dadildis do Pallars e apoderarse do condado (1016-1019).

A Península Ibérica entre o 1076 e o 1080. No norte o reino de Navarra en cor morada.

Foi encargado da tutela do conde García de Castela. Afonso V de León aproveitou esta situación para apoderarse das terras altas situadas entre o río Cea e o Pisuerga. Sancho III opúxose á expansión galaica e pactou o matrimonio entre García de Castela e Sancha de León. Á morte de Sancho III o Maior, hérdalle o seu primoxénito con obrigación do resto de irmáns de renderlle vasalaxe, pero estes non respectan a vontade testamentaria do monarca e finalmente divídese o reino entre os seus fillos, nacendo así os reinos de Aragón, Castela e Navarra.

Durante o reinado de García Sánchez III (1035 - Atapuerca, 15 de setembro de 1054) alcumado "o de Nájera", e o seu fillo Sancho Garcés, Navarra sepárase dos reinos veciños.

En 1076, tras o asasinato de Sancho IV, o de Peñalén (botado a un precipicio en Funes) Navarra e Aragón seguen novamente xuntos baixo o reinado de Pedro I e logo o do seu irmán, o rei emperador Afonso, sendo neste período cando se consuma a toma de Tudela e o seu distrito. Tras a morte sen descendencia de Afonso I o Batallador (1134), sucédelle García Ramírez de Navarra. Nin aragoneses nin navarros respectaron o testamento do seu rei emperador Afonso, que deixaba os reinos á orde do Amorne e a outras ordes militares e cada reino escolle un rei diferente.

O reino de Navarra

Véxase tamén: Conquista de Navarra e Guerra civil de Navarra.

Ao separarse de Aragón, Navarra convértese nun reino sen posibilidade de expansión, ao non ter fronteira cos territorios musulmáns e atoparse encaixonado entre os agora moito máis poderosos Castela e Aragón.

O expansionismo castelán e aragonés fixo minguar o territorio navarro. A determinación de repartilo, consta en varios tratados realizados polos devanditos reinos no século XII. Os reis destes dous reinos asinaron en 1198 un tratado para repartirense o reino de Navarra, co río Arga (que cruza Navarra de norte a sur) como fronteira entre ambos os reinos. Así cara a 1200 e a pesar dun labor repoboadora da zona (fundación de Vitoria e San Sebastián), Castela, apoiada na baixa nobreza, consegue o apoio de faccións autóctonas no Duranguesado, e logo en Álava, logo de cercar Vitoria durante nove meses. E para rematar Guipúscoa mediante negociación, aínda que logo de entrar o exército castelán no seu territorio.

Selo do rei de Navarra Sancho VII o Forte

O traballo dos monarcas do século XIII, tras a conquista parcial de Navarra, basearase na reconstrución e reorganización interior do reino e en facer fronte ás continuas apetencias de repartición entre os seus veciños. A pesar de todo participará en empresas como a batalla das Navas de Tolosa (1212), na que destacou o monarca navarro Sancho VII o Forte e onde segundo a lenda conseguiu as cadeas e a esmeralda que conformaron desde entón o símbolo da dinastía de Navarra, en substitución do seu emblema persoal chamado 'Arrano beltza (aguia negra).

A morte sen descendencia de Sancho VII o Forte, a pesar de deixar un pacto de perfillamento con Xaime de Aragón, supón a entronización en Navarra durante case dous séculos de dinastías francesas (a de Champaña, a Capeta e a de Évreux), que tamén disporán de territorios en Francia e descoidarán en diverso grao o goberno do pequeno reino.

Véxase tamén: Casa de Champaña, Casa dos Capetos e Casa de Évreux.

Estandarte dos reis de Navarra desde 1212

Tras a instauración da Casa de Trastámara en Aragón a mediados do século XV, a crise sociopolítica do reino foi paulatinamente polarizando ás forzas vivas de Navarra ao redor de dous bandos: os beamonteses e os agramonteses. É este un conflito complexo con posicións e actitudes cambiantes que aparentemente é un conflito entre faccións nobiliarias, pero que parece tamén evidenciar algún tipo de enfrontamento socioeconómico montaña-ribeira, segundo uns autores. De todos os xeitos ambas as faccións tiñan unha distribución por toda Navarra. Este enfrontamento levaría a unha cruenta guerra civil en 1441, cando Xoán II de Aragón (rei consorte de Navarra) quedou para si o trono, en vez cedelo ao seu fillo Carlos, Príncipe de Viana, ao que lle correspondía. Carlos fora designado herdeiro do reino polo testamento da súa nai a raíña Branca, aínda prescribindo devandito documento que non tomase posesión do reino sen o beneplácito do seu pai Xoán II. En 1452 o príncipe foi apresado na batalla de Aibar.

A guerra civil persistiu tras a morte de Carlos, Príncipe de Viana en 1461 e á de Xoán II en 1479. Os beamonteses tiñan o apoio dos casteláns, mentres que os agramonteses tiveron primeiro dos aragoneses (por ser Xoán II rei de Aragón) e logo dos franceses.

A conquista castelá-aragonesa

Estandarte dos Reyes de Navarra desde 1212 (Versión antiga)

Artigo principal: Conquista de Navarra.

A finais do século XV o rei de Aragón Fernando o Católico realizaba continuas inxerencias na guerra civil de Navarra en apoio aos Beaumonteses e que nalgúns períodos supuxera unha auténtica ocupación militar. A principios do século XVI os baumonteses perderan a guerra civil e o seu líder fuxira ao exilio Castelán, onde faleceu. Desde alí o seu descendente apoiou ao rei castelán-aragonés no seu xa decidida invasión do reino de Navarra. Isto fixo que o rei de Navarra se víse obrigado a asinar o Tratado de Blois, polo cal conseguía apoio do reino de Francia ante unha posible agresión. Isto foi considerado por Castela e Aragón como unha belixerancia, xa que Francisco I de Francia estaba enfrontado ao castelán-aragonés e ademais era declarado un monarca cismático no V Concilio de Latrán polo Papa Xulio II.

Fernando o Católico, que era medio irmán do falecido Carlos Príncipe de Viana (fillo de Xoán II e o seu segundo matrimonio con Xoana Enríquez), iniciou a invasión o 10 de xullo coa toma de Goizueta, aínda que non se publicitou e oito días antes da firma do Tratado de Blois. O groso do exército de máis de 16.000 homes ben apertrechados e experimentados entrou en Navarra desde Álava o día 22 de xullo, ao mando de Fadrique Álvarez de Toledo, segundo duque de Alba con apoiou do líder beaumontés o conde de Lerín e os seus homes.

O poderoso exército asentouse nos arredores de Pamplona (dominada polo bando beamontés), entón unha cidade de entre 6.000 e 10.000 habitante e mal fortificada, que asinou a rendición 25 de xullo. Noutros lugares de Navarra, a resistencia foi maior: Lumbier ata o 10 de agosto, Estella ata agosto, Roncal ata o 9 de setembro, do mesmo xeito que Tudela, que foi o maior bastión agramontés, onde para tomalo tiveron que vir forzas de Aragón. Os reis navarros Xoán e Catarina refuxiáronse nos seus dominios do Bearn desde onde organizaron a resistencia.

A conquista da Alta Navarra non finalizou aquí, xa que Catarina de Foix e Xoán III de Albret, e posteriormente Henrique II, apoiados polos monarcas franceses, fixeron até tres intentos militares de recobrar o reino.

O primeiro realizárono ese mesmo ano, en novembro, cando un exército de navarros agramonteses, franceses e mercenarios penetraron no reino con 15.000 homes ao mando de Xoán de Albret e o xeneral La Palice. Varias cidades do interior alzáronse, como Estella, Cábrega, Villamayor de Monjardín e Tafalla, chegando a cercar Pamplona do 3 ao 30 de novembro. Ante a chegada de reforzos casteláns polo Perdón, realizouse un asalto precipitado o 27 de novembro de Pamplona, que fracasou. Debido á proximidade do inverno, as tropas franco-navarras iniciaron a retirada cara ao Baztán. No porto de Velate, a retagarda foi sorprendida por forzas castelás, nas que predominaban guipuscoanos oñacinos, ao mando de López de Ayala, na que foi denominada batalla de Velate coa derrota e perda de doce pezas de artillaría, e discútese se tamén se produciu a perda de máis de mil homes dos franco-navarros.

A segunda tivo lugar en 1516, aproveitando a morte de Fernando o Católico e a complicada sucesión castelá. O exército, ao mando do mariscal Pedro de Navarra, mal abastecido e equipado, foi derrotado no Roncal polo coronel Fernando de Villalba. O mariscal foi feito prisioneiro (morrería asasinado no castelo de Simancas en 1522). Para evitar posteriores problemas, en cardeal Cisneros, rexente de Castela, ordenou a demolición de todas as fortalezas, exceptuando as estratéxicas e as pertencentes aos aliados beamonteses.

Sen éxito a vía militar, intentouse a diplomática. Así tiveron lugar dous encontros entre as partes, en Noyón (1516) e Montpellier (1519), que non tiveron ningún éxito, polo que os reis navarros, apoiados por Francia, realizaron un último intento bélico.

En 1521, aproveitando a guerra das comunidades que arrasaba Castela, e reinando Henrique II, que contaba co apoio incondicional do seu cuñado Francisco I de Francia, desexoso de debilitar custase o que custase a Carlos I, tivo lugar un alzamento xeneralizado en toda Navarra, incluíndo as cidades beamontesas, á vez que un exército navarro-gascón que veu polo norte, conseguiu reconquistar toda Navarra. Con todo, o ataque demorouse demasiado, non producíndose ata maio, cando en abril os comuneiros foran esmagados polas tropas reais. Ademais, no canto de consolidar a vitoria, o exército navarro-gascón quixo entrar en Logroño, o que fixo que o exército castelán se reorganizase con tres corpos de exército. As tropas fóronse retirando coa presión das tropas castelás nun número que triplicaba ás navarras. Houbo algún enfrontamento en Ponte a Raíña, e tras cometer varios erros estratéxicos, finalmente enfrontáronse nunha cruenta batalla de Noáin (30 de xuño de 1521), nos arredores de Pamplona, onde non menos de 5.000 combatentes perderon a vida. Tras esta derrota, os restos do exército franco-navarro dispersáronse, aínda que cara a outubro algúns combatentes fixéronse fortes no castelo de Maya (val de Baztán), onde resistiron ata o 19 de xullo de 1522 e no asedio da fortaleza de Hondarribia, que resistiu ata marzo de 1524. En decembro de 1523, Carlos I decretou un perdón para os sublevados, excluíndo a uns setenta membros da nobreza navarra. Para conseguir a caída de Hondarribia, o emperador decretou un novo perdón, incluíndo aos excluídos do anterior, a condición de que se lle prestase xuramento de fidelidade. Así terminaron os intentos tanto por recobrar a independencia da Alta Navarra. A inestabilidade da ocupación na Baixa Navarra fixo que Carlos I renunciase definitivamente a ela, retirándose definitivamente para 1530, onde o rei de Navarra Henrique II, mantivo a independencia do reino.

Escudo coas armas de Castela, León e Navarra-Borbón en Santa María a Real de Nájera (A Rioxa).

A pesar dos diversos intentos de reconquista, Fernando o Católico seguira traballando para consolidar a incorporación institucional de Navarra aos seus dominios. En 1513, as Cortes de Navarra, convocadas en Pamplona polo vicerrei castelán e só coa asistencia de beamonteses, nomearon a Fernando o Católico rei de Navarra. O 7 de xullo de 1515 as Cortes de Castela en Burgos, sen ningún navarro presente, anexionan o Reino de Navarra ao de Castela. O novo rei comprometeuse a respectar os foros do reino.

Os reis posteriores continuaron xurando as leis propias navarras. Con todo, a partir do século XVIII, os foros comezarán a ser definitivamente atacados ata ser abolidos no século XIX. Como xustificación ideolóxica adicional, á parte do tratado de Blois (que foi a escusa que considerou a Navarra nun estado inimigo) Fernando o Católico tivo ao seu favor o feito de que o papa Xulio II excomungara aos reis de Navarra e desaposuinos do reino alegando conivencias da casa real navarra co protestantismo que se estaba estendendo polo sur de Francia e a súa alianza co monarca francés, declarado cismático.

En 1516, o cardeal Cisneros ordena eliminar todos os signos defensivos de Navarra, debido á imposibilidade de defender co exército castelán todos os castelos. Navarra chegou a ter máis dun centenar de castelos en todo o que foi o Reino de Navarra. Moi poucos quedaron en pé, e estes só parcialmente, desmochados.

Escudo de Carlos I na muralla de Viana, coas armas españolas da Monarquía e as de Navarra en lugar preferente

Tras unha breve ocupación das inmediacións de San Juan de Pie de Puerto por parte das tropas do emperador Carlos V, en 1528, este decide abandonar Ultrapuertos polo seu difícil defensa desde a península, e na Baixa Navarra continúa pola dinastía Albret-Foix que posteriormente chegaría a reinar en Francia a partir de 1620. Tras a Revolución Francesa, o Reino de Navarra foi disolto na República Francesa.

Desde ese momento a actual Navarra peninsular quedará integrada na Monarquía Hispánica, non presentando inestabilidade de calado e permanecendo leal a coróa castelá cando cara a 1640 o sistema territorial da monarquía dos Austrias entra en crise coa separación de Portugal e a revolta de Cataluña. A pesar de todo, e de xeito paulatino, conforme a rivalidade franco-española se traslada a outros ámbitos, Navarra converterase nun reino esquecido e cada vez máis marxinado dos focos de poder político e económico.

A dinastía Habsburgo establecerá en Pamplona a figura dun vicerrei, permanecendo con grande actividade as cortes do reino.

Durante a Guerra de Sucesión Española, Navarra (a pesar do fero sentimento antifránces do pobo) situarase a favor do duque de Anjou (futuro Filipe V) no canto de por o arquiduque Carlos de Austria (como o fixeron os reinos da Coroa de Aragón). É por iso polo que tanto Tudela como Sangüesa foron ocupadas polas tropas austracistas. Á finalización do conflito, Navarra, do mesmo xeito que as provincias vascas, conservaron os seus foros fronte aos reinos da Coroa de Aragón, declarados traidores por Filipe V e desposuídos das súas prerrogativas forais polos Decretos de Nueva Planta.

Loxicamente, a nova dinastía reinante mostrouse moito máis centralista e menos pactista que a Habsburgo e en diversas ocasións o réxime foral foi posto en dúbida desde o goberno da monarquía.

A provincia de Navarra

Véxase tamén: Carlismo e Lei Paccionada Navarra.

Zumalacarrequi.

O 14 de novembro de 1833 os rebeldes carlistas elixiron en Estella a Tomás de Zumalacárregui como o seu xefe.

O xeneral Maroto a cargo das tropas carlistas do Norte e o xeral Espartero como representante do goberno de Isabel II, o 29 de agosto de 1839, asinan o Convenio de Oñate que puxo fin á Primeira Guerra Carlista (1833-1840) no norte da península, confirmado co coñecido como "o Abrazo de Vergara" entre Maroto e Espartero o 31 de agosto. Maroto non contaba co apoio do pretendente Carlos e tampouco coa aveniencia de parte das súas tropas. O 14 de setembro de 1839 o pretendente carlista as tropas que lle permanecían fieis cruzaron a fronteira francesa e a guerra iniciada en 1833, co apoio maioritario da poboación rural de Navarra ao pretendente real Carlos, terminou na fronte norte.

Neste convenio tamén se acorda eliminar certas particularidades forais para adecualas á constitución de 1837 (Artigo 1.°. O capitán xeral, don Baldomero Espartero, recomendará con interese ao Goberno o cumprimento da súa oferta de comprometerse formalmente a propor ás Cortes a concesión ou modificación dos foros.), segundo posteriormente se reflectiría no Decreto de Confirmación de Foros de 1839, co compromiso de respectar os foros «sen prexuízo da unidade constitucional da monarquía», "oíndo" a Navarra e ás Provincias Vascongadas.

O goberno liberal quería impor os seus principios centralistas e suprimir os foros por consideralos privilexios medievais inxustos e por iso os liberais da Deputación Provincial con Yanguas Miranda como cabeza visible, negocian co goberno central a supresión de case todos os privilexios forais. Deste xeito en 1841 e mediante a Lei de Modificación de Foros de Navarra, despois chamada Lei Paccionada Navarra, o Reino de Navarra deixou de existir e pasou a ser considerada como unha «provincia foral», co que perde definitivamente a súa soberanía en favor dunha soberanía española. Con iso perdeu prerrogativas, como a exención do servizo militar e a cuñaxe de moeda propia, así como o traslado das aduanas do Ebro aos Pireneos. Con todo, a provincia seguía retendo ampla autonomía fiscal, administrativa e tributaria consignada na Lei Paccionada de 1841.

O cualificativo de "Paccionada" facía referencia a que a súa promulgación foi pactada coa Deputación Provincial, a cal estaba controlada polos liberais navarros. Todo este proceso foi abertamente criticado por Angel Sagaseta de Ilurdoz Garraza último Síndico da Cortes do Reino.

O ministro de Sagasta, Germán Gamazo, intentou suprimir en 1893 a autonomía fiscal da Lei Paccionada, produciuse unha reacción popular e institucional denominada como «Gamazada». Esta normativa non se chegou a aplicar debido a que o ministro dimitiu por outras razóns, entre outras, pola rebelión en Cuba de 1895.

Véxase tamén

Outros artigos

• Cámara de Comptos de Navarra
• Conquista de Navarra
• Cortes de Navarra
• País Vasco (rexión histórica)
• Guerra Civil de Navarra
• Lista de monarcas de Navarra
• Navarra
• Navarroaragonés
• Substrato vasco en linguas romances
• Vascóns
• Val do Ebro

Ligazóns externas

• Documentos históricos Reino de Navarra^{[Ligazón morta]}