Մատերիալիզմ

Մատերիալիզմ, փիլիսոփայական մոնիզմի ձև, որի համաձայն՝ բնության հիմնարար նյութը մատերիան է, դեռ ավելին՝ մտավոր ասպեկտներն ու գիտակցությունը արդյունք են մատերիալիստական փոխազգեցությունների։

Իդեալիզմում միտքը և գիտակցությունը առաջին կարգի, որին մատերիան ենթակա է, և երկրորդ կարգի իրականություններ են։ Փիլիսոփայական մատերիալիզմում հակառակն է գործում։ Այնտեղ միտքը և գիտակցությունը սերում են առարկաներից կամ նյութական գործընթացների էպիֆենոմենաներ են (օրինակ՝ մարդու ուղեղի ու ներվային համակարգի բիոքիմիան), առանց որենց նրանք գոյություն ունենալ չեն կարող։ Ըստ այս ուսմունքի՝ մատերիան է ստեղծում ու ուղղորդում գիտակցությունը, և ոչ թե հակառակը։ Մատերիալիզմը պնդում է, որ նյութը ու ֆիզիկական օրենքները, որոնք կառավարում են այն, սահմանում են մտքի ու գիտակցության բնույթի ամենահուսալի ուղեցույցը։

Մատերիալիստական տեսությունները հիմնականում բաժանվում են երեք խմբերի։ Պարզ մատերիալիզմը բնութագրում է նյութական աշխարհը հատուկ տարրերով (օրնակ՝ բնության չորս հիմնարար տարրեր՝ կրակ, օդ, ջուր, հող, ստորաբաժանված նախասոկրատեսյան ժամանակաշրջանի փիլիսոփա Էմպեդոկլեսի կողմից)։ Մետաֆիզիկական մատերիալիզմը քննում է աշխարհի առանձին հատվածներ կայուն, մեկուսացված միջավայրում։ Դիալեկտիկական մատերիալիզմը մատերիալիզմի համար որդեգրում է Հեգելյան դիալեկտիզմը՝ ուսումնասիրելով աշխարհի տարբեր հատվածներ դինամիկ միջավայրում ու կապի մեջ դնելով մինյանց հետ։

Մատերիալիզմը սերտորեն կապված է ֆիզիկալիզմի հետ՝ ուղղություն՝ ըստ որի գոյություն ունեցող ամեն ինչ բացարձակապես ֆիզիկական է։ Փիլիսոփայական ֆիզիկալիզմը առաջացել է մատերիալիզմից ֆիզիկական գիտությունների հայտնագործություններին զուգընթաց՝ մարմնավորելու ֆիզիկալիզմի ավելի խորհրդավոր երևույթներ, քան սոսկ սովորական նյութը, ինչպես օրինակ՝ տարածությունն ու ժամանակը, ֆիզիկական էներգիաները և ուժերը, սև նյութը և այլն։ Այսպիսով՝ որոշների կարծիքով «ֆիզիկալիզմ» տերմինը ավելի նախընտրելի է «մատերիալիզմի» համեմատությամբ, մինչդեռ մնացածները օգտագործում են այդ տերմինները որպես հոմանիշներ։

Մատերիալիզմին ու/կամ ֆիզիկալիզմին դեմ փիլիսոփայական ուղղությունների շարքում են իդեալիզմը, պլուրալիզմը, դուալիզմը և մոնիզմի այլ տեսակներ։

Ընդհանուր պատկերացում

1748 թվականին ֆրանսիացի բժիշկ ու փիլիսոփա Լա Մետխին «Մարդ մեքենան»-ում տվեց մարդկային մտքի առաջին մատերիալիստական բացատրությունը։

Մատերիալիզմը պատկանում է մոնիստական գոյաբանության դասին։ Որպես այսպիսին՝ այն տարբերվում է գոյաբանական տեսություններից, որոնք հիմնված են դուալիզմի կամ պլուրալիզմի վրա։ Երևույթային իրականության մասին եզակի բացատրությունների համար մատերիալիզմը կարող էր հակադրվել իդեալիզմին, չեզոք մոնիզմին ու սպիրիտուալիզմին։

Չնայած փիլիսոփայական դպրոցների մեծ թվին ու դրանցից շատերի մեջ առկա նրբություններին՝ փիլիսոփայական բոլոր ուղղությունները պատկանում են երկու կարևոր կատեգորիաներից մեկին, որոնք հակադրվում են միմյանց․ դրանք են իդեալիզմը ու մատերիալիզմը։ Այս երկու կատեգորիաների համոզիչ հիմնավորումը առնչվում է իրականության բնույթին, իսկ դրանց մինչև հիմնական տարբերությունն այն է, թե ինչպես են նրանք պատասխանում հիմնարար երկու հարցերին՝ «ինչի՞ց է բաղկացած իրականությունը» և «ինչպե՞ս է այն առաջանում»։ Ըստ իդեալիստների՝ հոգին կամ միտքը և կամ մտքի (գաղափարների) առարկաները առաջնային են, իսկ նյութը կամ մատերիան երկրորդային։ Մատերիալիստների կարծիքով նյութը առաջնային է, իսկ միտքը կամ հոգին և կամ գաղափարները երկրորդային․ նյութի առարկայությունը գերադասվում է նյութին։

Մատերիալիստների աշխարհայացքը ավելի դյուրընբռնելի է դառնում պատմականորեն մտքի վերաբերությամբ կիրառված ոչառարկայական իրակությունների մասին ուսմունքների հետ հակադրության միջոցով, որի կարկառուն ներկայացուցիչներից է Ռենե Դեկարտը։ Սակայն ինքը՝ մատերիալիզմը, ոչինչ չի ասում այն մասին, թե ինչպես պետք է նյութական առարկաները բնութագրվեն։ Գործնականում այն շատ հաճախ դասվում է ֆիզիկալիզմի այս կամ այն տեսակի մեջ։

Մատերիալիզմը հաճախ է ասոցացվում ռեդուկցիոնիզմի հետ, որի համաձայն առարկաները կամ երևույթները, որոնք տարբերակվում են նկարագրության որևէ մի մակարդակում և օրիգինալ են, պետք է բացատրվեն նկարագրության մեկ ուրիշ մակարդակի առարկիաների կամ երևույթների միջոցով սովորաբար ավելի ստորին մակարդակում։ Ոչռեդուկտիվ մատերիալիզմը ակնհայտորեն մերժում է այս սահմանումը՝ բոլոր մասնավոր առարկաների նյութական կառուցվածքը, սակայն, համարելով հաստատուն իրական առարկաների, հատկությունների կամ երևույթների հետ, որոնք բացատրելի չեն մշտապես օգտագործվող հիմնական նյութային բաղադրիչների առումով։ Ջերի Ֆոդորը ազդեցիկորեն պնդում էր այս տեսակետը՝ ըստ որի էմպիրիկ օրենքները և բացատրությունները հատուկ գիտություններում, ինչպիսիք են հոգեբանությունը կամ երկրաբանությունը, հիմնարար ֆիզիկայի տեսանկյունից անտեսանելի են։ Այս երկու ուղղությունների կապի շուրջ կա շատ մեծ գրականություն։

Ժամանակակից փիլիսոփայական մատերիալիստները ընդլայնում են գիտականորեն դիտարկելի այնպիսի երևույթների սահմանումները, ինչպիսիք են էներգիան, ուժերը, տիեզերքի թեքությունը։ Սակայն, որոշ փիլիսոփաներ, ինչպես օրինակ Մերի Միդգլին, առաջարկում են, որ «նյութի» գաղափարը վատ սահմանված ու ինչ-որ տեղ բացատրելիության առումով անհասանելի է։

Մատերիալիզմը հիմնականում հակադրվում է դուալիզմին, ֆենոմենալիզմին, իդեալիզմին, վիտալիզմին ու դուալասպեկտ մոնիզմին։ Դրա մատերիալականությունը որոշ ձևերով կարող է կապված լինել դետերմինիզմի գաղափարին, ինչպես որ ընդունված է Լուսավորականության մտածողների մոտ։

19-րդ դարում Կառլ Մարքսը և Ֆրիդրիխ Էնգելսը ընդլայնեցին մատերիալիզմի գաղափարը՝ մշակելու պատմության մատերիալիստական ընկալումը, որը կենտրոնացած էր մարդու գործունեության (պրակտիկա՝ ներառյալ աշխատանքային) և այդ գործունեության արդյունքում ստեղծված, վերստեղծված կամ ոչնչացված հաստատությունների էմպիրիկ աշխարհի վրա։ Ավելի ուշ մարքսիստները, ինչպես օրինակ Վլադիմիր Լենինը և Լեո Տրոցկին, զարգացրին դիալեկտիկական մատերիալիզմի գաղափարը, որը այսուհետ բնութագրում էր մարքսիստական փիլիսոփայությունն ու մեթոդները։

Պատմություն

Առանցքային ժամանակաշրջան

Մատերիալիզմը զարգացել է (հավանաբար անկախորեն) Եվրասիայի աշխարհագրորեն առանձին բազմաթիվ շրջաններում այն ժամանակաշրջանում, որը Կարլ Ջասփերը կոչել է Առանցքային ժամանակաշրջան (մ․թ․ա․ 800-200)։

Հին հնդկական փիլիսոփայության մեջ մատերիալիզմը զարգացել է մ․թ․ա 600 թվականին Աջիտա Կեսակամբալիի, Պայասիի, Կանադայի աշխատություններով ու Ցարվակա փիլիսոփայության դպրոցի կողմնակիցների շնորհիվ։ Կանադան դարձել է ատոմիզմի վաղ շրջանի հետևորդներից մեկը։ Նյայա-Վայսեսիկա դպրոցը (մ․թ․ա․ 600-100) զարգացրել է ատոմիզմի ամենավաղ ձևերից մեկը, չնայած Աստծո մասին ապացույցներն ու նրանց դիրքորոշմումը, թե գիտակցությունը մատերիալիստական չէր, արգելել էր դրանք մատերիալիստական պիտակավորելուց։ Բուդդիստական ատոմիզմը և Ջայնա դպրոցը շարունակել են ատոմիզմի ավանդույթները։

Քսունզին (մ․թ․ա 312-230) զարգացրել է մի կոնֆուցիական ուսմունք, որը կենտրոնացած էր ռեալիզմի ու մատերիալիզմի վրա հին Չինաստանում։

Հին հույն փիլիսոփաները, ինչպես օրինակ Թալեսը, Անաքսագորասը (մ․թ․ա․ 500-428), Էպիկուրը ու Դեմոկրիտեսը, կերպավորում են ավելի ուշ շրջանի մատերիալիստներն։ Լուկրետիուսի De Rerum Natura լատիներեն պոեմը արտացոլում է Դեմոկրիտեսի ու Էպիկուրի մեխանիստիկական փիլիսոփայությունը։ Այս տեսակետի համաձայն՝ այն ամենը, ինչ գոյություն ունի, մատերիա է, և բոլոր երևույթները արդյունք են հանդիսանում «ատոմներ» (թարգմանաբար՝ «անտեսանելի») կոչվող հիմնական նյութական մասնիկների տարբեր շարժումների ու գործընթացների։ De Rerum Natura-ն տալիս է մեխանիստիկական բացատրություններ այնպիսի երևույթների համար, ինչպիսիք են էրոզիան, գոլորշիացումը, քամին և ձայնը։ Հայտնի սկզբունքներ, ինչպիսին է «մարմին մարմնից բացի ոչինչ չի կարող դիպչել», առաջին անգամ հայտնվեցին Լուկրետիուսի աշխատանքների մեջ։ Դեմոկրիտեսը ու Էպիկուրը, սակայն, մոնիստական գոյաբանության կողմնակից չէին, քանի որ նրանք նյութի ու տարածութան գոյաբանական բաժանվածությանն էին հավատում․ տարածությունը՝ որպես ուրիշ տեսակի գոյություն՝ նկատի ունենալով այն, որ «մատերիալիզմի» սահմանումը ավելի լայն է, քան տրվածը այս հոդվածի համար։

Ընդհանուր դարաշրջան

Վաղ ընդհանուր դարաշրջանի չինացի մտածողները՝ ներառյալ Յանգ Զոնգը (մ․թ․ա 53- մ․թ․ 18) ու Վանգ Չոնգը (մ․թ․ 27-100), համարվում էին մատերիալիստներ։

Ավելի ուշ շրջանի մատերիլիստ Ջայարաաշի Բհատտան (6-րդ դար) իր Տաթթվոպապլավասիմհայի («Բոլոր սկզբունքների թերությունները») մեջ հերքել է Նյայա Սուտրայի իմացաբանությունը։ Մատերիալիստական Ցարվական փիլիսոփայությունը ենթադրվում է, որ գոյությունից դուրս է եկել 1400-ականներից որոշ ժամանակ անց։ Երբ Մադհավաչարյան 14-րդ դարում կազմեց Սարվա-դարսանա-սամգրահան (բոլոր փիլիսոփայությունների ժողովածու), նա չուներ ոչ մի Ցարվակա/Լոկայատա տեքստ դրանից մեջբերելու կամ դրան հղում տալու։

12-րդ դարասկզբի Ալ-Անդալուսում արաբ փիլիսոփա Իբն Թուֆեյլը (Աբուբակեր) իր փիլիսոփայական նովելում՝ Hayy ibn Yaqdhan-ում, քննարկել է մատերիալիզմը (Philosophus Autodidactus)՝ աղոտ կերպով նախագծելով պատմական մատերիալիզմի գաղափարը։

Ժամանակակից դարաշրջան

Ֆրանսիացի հեգևորական Պիեռ Գասենդին (1592–1665) մատերիալիստական ավանդույթները ներկայացրել է որպես ի հակադրություն Ռենե Դեկարտի փորձերին՝ բնական գիտություններին դուալիստական հիմքերով ապահովելուն։ Նրան հետևեցին մատերիալիստ ու աթեիստ աբբա Ժան Մեսլիեռը (1664–1729), Ժուլիեն Օֆրեյ դը Լա Մատրին, գերմանա-ֆրանսիացի Պաուլ-Հենրի Թայրի Բարոն դ՛Հոլբախը (1723–1789), հանրագիտակ Դենիս Դիդերոն (1713–1784) և ֆրանսիացի այլ լուսավորորական մտածողներ, ինչպես նաև Անգլիայում Ջոն Վալքինգ Սթյուարդը (1747–1822), ում ջանքերը՝ նյութը օժտելու բարոյական հատկանիշներով, լրջագույն ազդեցություն են ունեցել Վիլիամ Վորդսվորֆի փիլիսոփայական պոեզիայի վրա (1770–1850)։

Գերմանացի մատերիալիստ ու աթեիստ մարդաբան Լյուդվիգ Ֆեուրբախը նոր շրջադարձ ազդարարեց իր «Քրիստոնեության էություն» գրքով (1841), որը կրոնի հումանիստական բնույթը ներկայացնում էր որպես մարդու ներքին բնույթի արտացոլում։ Ֆեուրբախի մատերիալիզմը հետագայում ազդեցություն է ունեցել Կարլ Մարքսի վրա, ով միավորել է պատմական մատերիալիզմի գաղափարը, որը հիմք է հանդիսացել Մարքսի ու Էնգելսի գիտական սոցիալիզմի համար։

The materialist conception of history starts from the proposition that the production of the means to support human life and, next to production, the exchange of things produced, is the basis of all social structure; that in every society that has appeared in history, the manner in which wealth is distributed and society divided into classes or orders is dependent upon what is produced, how it is produced, and how the products are exchanged. From this point of view, the final causes of all social changes and political revolutions are to be sought, not in men's brains, not in men's better insights into eternal truth and justice, but in changes in the modes of production and exchange. They are to be sought, not in the philosophy, but in the economics of each particular epoch.

Ավելի ուշ Վլադիմիր Լենինը իր «Մատերիալիզմը ու էմպիրիոկրիտիցիզմը» գրքում անդրադարձավ փիլիսոփայական մատերիալիզմին, որը իր հակառակորդների կողմից առաջ բերված քաղաքական ընկալումները կապում էր հակամատերիալիստական փիլիսոփայություններին։ Այդ գրքում Լենինը փորձել է պատասխանել նյութին, փորձին, զգայություններին, ժամանակին ու տարածությանը, պատճառահետևանքային կապին ու ազատությանը առնչվող հարցերին։

Ավելի վերջին շրջանի մտածողներ, ինչպիսին է Ժիլ Դելեուզը, փորձել են վերաաշխատացնել ու ուժեղացել դասական մատերիալիզմի գաղափարները։ Ժամանակակից տեսաբանները, ինչպես օրինակ՝ Մանուէլ Դելանդան, ովքեր աշխատում էին այս վերամշակված մատերիալիզմի հետ, երկար քննարկումներից հետո հանգեցին «նոր մատերիալիզմ» անվանմանը։

Նոր մատերիալիզմ

Նոր մատերիալիզմը այժմ դարձել է իր սեփական գիտության ենթադաշտ, որի դասերը ուսուցանվում են աշխարհի լավագույն համալսարաններում, ինչպես նաև դրան նվիրված բազմաթիվ կոնֆերանսների, խմբագրված հավաքածուների ու մոնոգրաֆների ժամանակ։ Ջեյն Բեննեթի «Էներգետիկ նյութ» գիրքը (Դյուկ, 2010) հատկապես նպաստեց տեսությունները մոնիստական գոյաբանությունից ու վիտալիզմից դեպի լեզվի ու դիսկուրսների հետկառուցվածքային տեսությունների միջոցով քննադատական-տեսական դաշտ տեղափոխելուն։ Որոշ գիտնականներ, ինչպես օրինակ՝ Մել Չենը ու Զակիյահ Իման Ջեքսընը, սակայն, քննադատեցին մատերիալիստական գրականության այս նոր կառուցվածքը այն բանի համար, որ այն մասնավորապես արհամարհում էր ռասայի ու սեռի մատերիալականությունը հաշվի առնելը։ Այլ գիտնականներ, որենցից է Հելենէ Վոստերսը, հարցականի տակ էին դնում այն, թե արդյոք առանձնահատուկ «նոր» բան կար այսպես կոչված «նոր մատերիալիզմի» մեջ, քանի որ տեղական ու անիմիստական գոյաբանությունները հաստատել էին այն, ինչը որ դարեր շորունակ կոչվում էր «մատերիայի կենսունակություն»։

Գիտական մատերիալիստներ

Տե՛ս նաև՝ Ֆիզիկալիզմ և Գիտական մատերիալիզմ

Անցյալի ու ներկայի մի շարք փիլիսոփաներ՝ Դանիել Դեննեթը, Վիլլարդ Վան Օրման Քուինին, Դոնալդ Դեյվիդսոնը, Ջերի Ֆոդորը և այլք, գործում էին ֆիզիկալիստական ու մատերիալիստական լայն շրջանակներում՝ առաջ բերելով մտքի կառավարման ձևերի շուրջ իրար հակասող ուղղություններ՝ ներառյալ ֆունկցիոնալիզմը, անոմալ մոնիզմը, ինքնության տեսությունը և այլն։

Գիտական մատերիալիզմը հոմանիշ է ու շատ հաճախ նկարագրվել է որպես ռեդուկտիվ մատերիալիզմ։ Վերջին տարիներին, Պոլ ու Պատրիսիա Չրչլանդները առաջարկեցին արմատապես հակասական դիրքորոշումներ (առնվազն որոշակի հիպոթեզների առումով)․ էլիմինատիվ մատերիալիզմը պնդում էր, որ որոշ մտավոր երևույթներ պարզապես գոյություն չունեն ընդհանրապես ու որ այդպիսի մտավոր երևույթների մասին քննարկումները արտացոլում են ամբողջովին կեղծ «ժողովրդական հոգեբանությունն» ու ինքնադատողության պատրանքը։ Այն է՝ էլիմինատիվ մատերիալիստները հավատացած էին, որ «հավատի» կարգի հասկացությունը պարզապես իրականում չունի ոչ մի հիմք․ այն, թե ինչպես է ժողովրդական իմաստությունը պատմում սատանայածին հիվանդությունների մասին, ակնհայտ օրինակ կարող է լինել։ Ռեդուկտիվ մատերիալիզմը (տեսությունները նվազեցնում է փաստերի) շարունակական պրոցեսի մի ծայրին է, էլիմինատիվ մատերիալիզմը (որոշ տեսություններ կարիք ունեն զրայացվելու նոր փաստերի լույսի տակ)՝ մյուս, իսկ ռեվիզյոնար/վերանայման մատերիալիզմը՝ կենտրոնում։

Գրականություն

• Buchner, L. (1920). Force and Matter(չաշխատող հղում). New York, Peter Eckler Publishing Co.
• Churchland, Paul (1981). Eliminative Materialism and the Propositional Attitudes. The Philosophy of Science. Boyd, Richard; P. Gasper; J. D. Trout. Cambridge, Massachusetts, MIT Press.
• Field, Hartry H. (1981), «Mental representation», in Block, Ned Joel (ed.), Readings in Philosophy of Psychology, vol. 2, Taylor & Francis, ISBN 9780416746006 {{citation}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
• Flanagan, Owen J. (1991). Science of the Mind 2e. MIT Press. ISBN 978-0-262-56056-6. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
• Fodor, J.A. (1974). Special Sciences, Synthese, Vol.28.
• Gunasekara, Victor A. (2001). "Buddhism and the Modern World". Basic Buddhism: A Modern Introduction to the Buddha's Teaching". 18 January 2008
• Kim, J. (1994) Multiple Realization and the Metaphysics of Reduction, Philosophy and Phenomenological Research, Vol. 52.
• La Mettrie, La Mettrie, Julien Offray de (1748). L'Homme Machine (Man a Machine)
• Lange, Friedrich A.,(1925) The History of Materialism. New York, Harcourt, Brace, & Co.
• Moser, Paul K.; Trout, J. D. (1995). Contemporary Materialism: A Reader. Psychology Press. ISBN 978-0-415-10863-8. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
• Priest, Stephen (1991), Theories of the Mind, London: Penguin Books, ISBN 0-14-013069-1 Alternative 978-0-14-013069-0
• Schopenhauer, Arthur (1969). The World as Will and Representation. New York, Dover Publications, Inc.
• Seidner, Stanley S. (10 June 2009). "A Trojan Horse: Logotherapeutic Transcendence and its Secular Implications for Theology" Արխիվացված 2011-05-01 Wayback Machine. Mater Dei Institute
• Turner, MS (2007 թ․ հունվարի 5). «Quarks and the cosmos». Science. 315 (5808): 59–61. doi:10.1126/science.1136276. PMID 17204637.
• Vitzthum, Richard C. (1995) Materialism: An Affirmative History and Definition. Amherst, New York, Prometheus Books.

Արտաքին հղումներ

Վիքիքաղվածքն ունի քաղվածքների հավաքածու, որոնք վերաբերում են

Մատերիալիզմ հոդվածին

• «Materialism» . Encyclopædia Britannica (անգլերեն). Vol. 17 (11th ed.). 1911.
• Մատերիալիզմի մասին կրոնադարանում
• Stanford Encyclopedia:
  • Physicalism
  • Eliminative Materialism
• Philosophical Materialism (by Richard C. Vitzthum) from infidels.org
• Dictionary of the Philosophy of Mind on Materialism Արխիվացված 2020-12-23 Wayback Machine from the University of Waterloo
• Materialism, BBC Radio 4 discussion with Anthony Grayling, Caroline Warman and Anthony O'Hear (In Our Time, Apr. 24, 2008)

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մատերիալիզմ» հոդվածին։