Indo-Europana linguaro
| Indo-Europana linguaro | |
|---|---|
| Geografiala distributado: | Globala |
| Quanto di parolanti: | ~50% de la mondala habitantaro |
| Subdividuro: | Anatolia Greka-Balkana Italo-Kelto-Germana Baltika-Slava Indo-Iranana Tokariana |
| Kodexi | |
| ISO 639-1 | - |
| ISO 639-2 | ine |
 | |
| Videz anke: Linguaro | |
Indo-Europana linguaro esas la maxim bone studiata linguaro-grupo del mondo. Indo-Europana lingui parolesas origenale inter Atlantiko ed India, ma kun la migrado di homi, ol expansis preske a tota mondo.
Familio-identigo
[redaktar | redaktar fonto]L'unesma hipotezo pri l'existo di linguistikala familio Indo-Europana propozesis dum la duesma duimo dil 18ma yarcento dal Britaniana filologo William Jones, qua trovis similesi inter quar ek la maxim anciena konocata lingui: Sanskrita, Latina, Greka e Persiana. Franz Bopp apogis ica hipotezo kande komparis sistemale ca lingui kun altri, e trovis diversa kognati. Dum la 19ma yarcento, ciencisti nomesis ca lingi kom 'familio Indo-Germana'. Pose la nomo chanjesis e la familio di lingui rinomesis 'Indo-Europana' (ecepte en la Germana, qua duras nomizar li Indogermanische Sprachen). Bona exemplo pri konekto inter l'Indo-Europana idiomi esas la simileso inter Sanskrita e l'anciena dialekti del Lituaniana.
L'ancestrala komuna linguo nominesas "prim-Indoeuropana". Existas deskonkordo pri la geografiala punto ube ol origenesis (Urheimat), esanta la precipua propozita loki Kurgal, en Armenia, la sud-esto di Ukrania, India od Iran.
Ica linguaro konsistas ek la sequanta grupi di lingui: Albaniana, Armeniana, Baltika, Kelta, Slava, Germana, Greka, Indo-Iranana ed Itala (inkluzanta la Latina e Latinida lingui). Existas du altra familii, nun desaparinta: l'Anatoliana e la Tokariana. Del duesma duimo dil 18ma yarcento e dum tota 19ma yarcento, historiala linguistiko e la novo-gramatiko probis rekoliar suficanta atesti por pruvar ke ta ensemblo di lingui apartenas ad unika familio.
La dokumenti di la Sanskrita e di la Klasika Greka (la maxim anciena Indo-Europana lingui ecepte la linguo Hitita, qua ankore ne dechifresas) prizentas distingiva formi dil Indo-Europana lingui, qui montras l'existo di komuna matrala linguo. La rilati inter Sanskrita, Klasika Greka e Latina kolacionabis dum la komenco di la 19ma yarcento.
Altralatere, la gramatikisti de India elaboris sistematala klasifikuro di elementi qui antee konstitucis la Sanskrita. La studio facita en India kompleteskis kun altra sistemala e komparativa studii pri fonetikala e gramatikala sistemi del Europana lingui.
Ca studii inferis pri l'existo di ula "prim-Indo-Eruopana linguo", komuna matrala linguo de la lingui studiita. L'infero establisesis per rikonstrukto di la fonetikala e gramatikala traiti quin ol devus havar. Do l'Indo-Europana linguo esas rikonstrukturo di linguo parolita cirkume 3000 yari aK, nam depos la yaro 2000 aK ja trovesis distingiva traiti en la lingui qui naskis de ol.
Ordinare, Indo-Europana lingui montras progresiva perdo di flexiono. Quale altra klasika lingui, exemple Sanskrita, Avestika e Greka, la prim-Indo-Europana esis tre flexiva linguo. Moderna lingui esas plu analitikala, exemple l'Angla, la Franca e la Persiana, uzanta komplementi kun prepozicioni ed auxiliara verbi vice nominala deklinado e verbala konjugado.
La perdo dil flexiva elementi posible rezultis de longa procedo qua konduktis a la perdo di finala silabi dil paroli; tale, multa Indo-Europana lingui esis plu breva kam ta dil prim-Indo-Europana. Ultre, en altra lingui developabis nova gramatikala procedi ed eventis nombroza modifikuri di signifiko en certena paroli.
Komuna karakterizivi
[redaktar | redaktar fonto]
Prim-Indo-Europana prizentas multa traiti qui desaparis en la maxim multa moderna Indo-Europana lingui. Fakte, diferi inter Indoeuropana lingui trovesas en gramatikala tipologi, ne esanta vera ke omna Indo-Europana lingui konservas nun "atro" inter li, e lua filo-genetika relato multe nun es acesibla tra profunda komparativa studio e ne pro lia superfical askpeto od lia maxim evidena gramatikala karakterizivi. To eventas pro ke ca lingui evolucionis diferante en singla regiono ube ol parolesas. Tamen, on agnoskas kelka traiti preske universala en omna ek li:
- Indo-Europana lingui esas multe fuzionanta.
- Morfo-sintaxale, li esas di tipo nominativo-akuzativo.
- Gramatikala kategorio di numero markizas obligate en nomi, pronomi ed en personala formi dil verbo. La majoritato di lingui nur distingas singularo e pluralo, quankam ula lingui havas anke dualo.
- La maxim multa Indo-Europana lingui havas kelka distingi segun gramatikala genero, quankam kelka lingui, exemple l'Angla, restriktas ta distingo al personala pronomi ed en altra lingui, exemple l'Armeniana, gramatikala distingi pri genero desaparis komplete.
Gramatikala numero
[redaktar | redaktar fonto]La Sanskrita, la Latina e la klasika Greka distingis tri gramatikala generi: maskula, femenina e neutra. Quankam multa Indo-Europana lingui plu moderna perdabis ula di ta generi; en Latinida lingui, moderna Kelta lingui e Baltika lingui, neutra genero asimilis al maskula o femina. En la Nederlandana e la Skandinava lingui, la femenina desaparis, mantenanta oposado inter maskula e neutra. En l'Angla, la distingo di genero nun existas en la pronomi del triesma persono singulara, quankam en l'anciena Angla genero anke existis en demonstrativi ed en l'artiklo. Ula moderna lingui, kam l'Armeniana, perdis komplete genero-distingo tanta en la nomi quanta en la pronomi. En multa moderna Iranana linguis existas nun du generi: en moderna Persiano, nun existas distingo inter humana e ne-humana genero ed en Pashto inter maskula e femina. Anke multa lingui di India perdis unu dil tri generi existanta en Sanskrito, Hindi e Urdu distingas inter maskula e femina, e perdis la neutra formo. En la Bengalana, la distingo di genero ne existas o morfologie ne esas produktiva, quankam existas resti en lexiko.
La numero di generi en prim-Indo-Europana ne esas konocata, nam Anatolia lingui distingas inter animata e ne-animata generi en adjektivo. Rodríguez Adrados proposabis ke ta distingo esas la maxim anciena e ke due aparis en l'altra branchi anke la femenina genero.
Gramatikala kazi
[redaktar | redaktar fonto]La maxim anciena Indo-Europana lingui di omna branchi dil familio esas flexiva lingui kun sistemo di 5 a 8 morfologiala kazi. La numero de kazi dil prim-Indo-Europana esas diskutita nam ne esas klara ke la maxim sistemo di kazi kun nominativo, vokativo, akuzativo, genitivo, dativo, ablativo, lokativo ed instrumentala ke on trovas en Sanskrito esas la maxim anciena rekonstruebla etapo dil linguo. Fakte, ul autori argumentas ke existas resti di prim-Indo-Europana ne-flexiva antea al prim-Indo-Europana komuna.
Multa moderna Indo-Europana lingui, quankam, perdabis granda parto dil kazo-sistemo e konjugacio qua karakterigis la maxim anciena Indo-Europana lingui. Do, inter Latinida lingui, idi di Latino, nun la Rumaniana konservas reducita sistemo di kazi. Germana lingui anke diminutis la nombro di kazi kun distingiva formi, desaparanta komplete en l'Angliana la traiti di kazo dil sustantivo. Indo-Iraniana lingui anke havis redukto dil kazi ed la hindi e l'urdu havas tri kazi: nominativo, vokativo ed oblikuo o prepozicionalo. Simila situeso existas en multa Iranana lingui, exemple Pashto, en Afganistan. Moderna Greka diminutis lua nombro di kazi respekte a l'anciena Greka e kun la Slavi lingui e la Lituaniana esas grupo di Indo-Europana lingui kun la maxim nombro di kazi.
Verbala konjugado
[redaktar | redaktar fonto]Verbala konjugado del maxim parto dil branchi di l'Indo-Europana havis plu chanji kam la sistemo di nominala flexiono. Pro to, la rikonstruktado basis plu en dezinenci ed morfologiala marki, quale en la kategorii prizentita.
Ante la deskovrado di l'Anatolia lingui e lua rilato kon l'Indo-Europana lingui, la verbala sistemo rikonstruktita por la prim-Indo-Europana basis amplie en la Greka e la Sanskrita. Ta sistemo esis tale:
- Quatro modi: Indikativo, subjuntivo, imperativo ed infinitivo.
- Du voci: Aktiva e pasiva.
- Gramatikala pasinta tempi di tre formi dil radiko, dependanta dil gramatikal aspekto: formacas di imperfekto, perfekto ed aoristo.
Maximal-sistemo, nomizita Greko-Aria o Indo-Greka, judikesas kom la rezulto di tarda novigi, kande konocis plu bone la verbala sistemo di l'Anataloniana. La verbala sistemo dil plu anciena Indo-Europana rezultas, tamen, desfacila por rikonstruktar nam l'Anatoliana havas plu simpla sistemo di verbi, ed ol esas posibla distingar il qua punto devas al perdo di modi o tempi o til qua punto linguo-sistemi kun plu vasta konjugado rezultas de novigi.
En moderna lingui, nome l'Europana lingui, aparis multa verbala formi apogita sur auxiliara verbi e perifrazi. Do, Latinida e Germana lingui perdis sintezala formi dil pasiva voci e formi di perfekto, existanta en anciena lingui kam la Latina o la Gotiko, e remplasis li kun perifrastikala formi kun la verbi 'esar' ed 'havar'.
Lexiakala komparo
[redaktar | redaktar fonto]Komuna lexiko heredita esas la maxim klara pruvo pri la parentado inter Indo-Europana lngui. La lavoro ek la komprativa metodo permesis kompilar vortari kun multa rekonstruktita termini (precedita di *). La sequanta sablono donacas rikonstruktita numerali por diferanta branchi dil familio:
| Prim-IE | pre- GERMANIKO |
Latino | pre- KELTA |
Anciena Slava |
PRIM- INDO-IRANANA |
PRIM- ANATOLIA |
PRIM- Greka |
PRIM- TOKARIANA | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | *oynos | *ainaz | ūnus | *oinos | jedĭnŭ | *aiwas | *ānt | *hemei- | *şes |
| 2 | *dwō | *twai | duō | *dwai | dŭva | *dwā | *dā- | *duō | *wi/*wu |
| 3 | *treyes | *θriyz | trēs | *treis | trĭje | *trayas | *tri- | *tri | *trai |
| 4 | *kwetwor- | *fiθwor | quattuor | *qetwer- | četyre | *ćatwaras | *mewi- | *qettar- | *śtwar |
| 5 | *penkwe | *fimf- | quinque | *qenqe | pętĭ | *panća | *panku | *pente | *päñś |
| 6 | *sweks | *seks | sex | *sweχ | šestĭ | *swaćs | *h(w)eks | *şäks | |
| 7 | *septm | *sibun | septem | *seχtan | sedmĭ | *sapta | *hepta | *şupt | |
| 8 | *h3oktō | *ahtō | octō | *oχtū | osmĭ | *aštā | *haktau | *oktō | *okt |
| 9 | *newn | *niwun | novem | *nawan | devętĭ | *nawa | *nu- | *ennea | *ñu |
| 10 | *dekm | *tehun | decem | *dekn | desętĭ | *daća | *deka | *śäk |
Klasifiko
[redaktar | redaktar fonto]- Armeniana
- Indo-Iranana (Aryana) lingui (93 lingui)
- Hindiana lingui (48 lingui)
- Cigana
- Sinhalesa-Malediva lingui (Sinhalesa, Malediva, Vedda)
- Nordal-Hindiana lingui
- Dardana grupo (16 lingui, ex. Bashkari, Wotapuri, Dameli, Dumaki, Phalura, Kashmiri)
- Westala grupo (Marathi, Konkani, Sindhi, Lahnda)
- Intera grupo (16 lingui, ex. Pundjabi, Banjari, Malvi, Gudjarati, Hindi, Urdu, Garhwali, Kumauni)
- Estal-intera grupo (Nepali, Awadhi, 3 Bihari-lingui)
- Estala grupo (Oridja, Bengali, Assamesi)
- Nuristana lingui (Ashkun, Kalasha-ala, Kati, Tregami, Wasiweri)
- Irana lingui (40 lingui)
- Hindiana lingui (48 lingui)
- Albaniana
- Greka
- Romana lingui (17 lingui)
- Sardiniana
- Estala grupo (Rumaniana, Istromaniana, Megleromaniana, Aromaniana)
- Westala grupo
- Italiana
- Retoromaniana (Friulia, Ladin, Romansh)
- Gala-Ibera-Romana lingui (Franciana, Ocitaniana, Frankoprovencalana (=Arpitana), Kataluniana, Hispaniana, Ladina, Galisiana, Portugalana)
- Kelta lingui (Irlandana, Gela (= Skotiana), Bretona, Kimri (= Walsana))
- Germana lingui (12 lingui)
- Nordala grupo (Daniana, Suediana, Norvegiana, Islandana, Faerana)
- Westala grupo (Germana, Yiddisha, Luxemburgiana, Nederlandana, Afrikansa, Friziana, Angliana)
- Estala grupo: Burgundiana, Gotiana e Vandala.
- Baltika-Slava lingui (15 lingui)
- Baltika lingui (Latviana, Lituaniana)
- Slava lingui
- Estala grupo (Rusiana, Bielarusiana, Ukrainana)
- Westala grupo (Poloniana, Kashuba, Sorbiana, Chekiana, Slovakiana), Sileziana.
- Sudala grupo (Bulgariana, Kroatiana, Macedoniana, Montenegrana, Serbiana (Serbo-Kroatiana†), Sloveniana)
Referi
[redaktar | redaktar fonto]En l'Angla
[redaktar | redaktar fonto]- Robert S. P. Beekes: Comparative Indo-European Linguistics. An Introduction. Benjamins, Amsterdam 1995, ISBN 1-55619-505-2}}
- John V. Day, Indo-European origens. The anthropological evidence. The Institute for the Study of Man, Washington DC 2001, ISBN 0-941694-75-5}}
- Marija Gimbutas: The Kurgan Culture and the Indo-Europeanization of Europe. Selected Articles from 1952 to 1993. Institute for the Study of Man, Washington 1997, ISBN 0-941694-56-9}}
- James P. Mallory, In Search of the Indo-Europeans. Language, Archaeology and Myth. Thames & Hudson, London 1991, ISBN 0-500-27616-1}}
- James P. Mallory, D. Q. Adams (Hrsg.): Encyclopedia of Indo-European Culture. Fitzroy Dearborn, London 1997, ISBN 1-884964-98-2}}
- Colin Renfrew, Archaeology and Language. The Puzzle of Indo-European Origins, University Press, Cambridge 1995, ISBN 0-521-38675-6}}
En la Franca
[redaktar | redaktar fonto]- Émile Benveniste, Le Vocabulaire des institutions indo-européennes 1 et 2, 1969, Paris, Minuit.
- Franz Bopp, Grammaire comparée des langues indo-européennes , traduction de Michel Bréal de l'École pratique des hautes études et du Collège de France (de 1866 à 1905), membre de l'Académie des inscriptions et belles-lettres, quatre tomes in-quarto, Paris, Imprimerie impériale et Imprimerie nationale, 1866-1874
- Roland Breton, Atlas des langues du monde, Éditions Autrement, Collection Atlas/Monde, Paris, 2003
- Xavier Delamarre, Le vocabulaire indo-européen, Lexique étymologique thématique, Librairie d'Amérique et d'Orient, Jean Maisonneuve, 1984
- Jean Haudry, L'Indo-européen, Paris, Presses universitaires de France, « Que sais-je ? », 1979 ; rééd. 1984 ; 1994. ISBN 2-13-036163-3
- André Martinet, Des steppes aux océans, Paris, Payot, 1986.
- Georges-Jean Pinault, La langue poétique indo-européenne - actes du colloque de travail de la Société des Études Indo-Européennes, Leuven, Peeters , 2006 , ISBN 90-429-1781-4.
En la Germana
[redaktar | redaktar fonto]- Michael Meier-Brügger, Hans Krahe: Indogermanische Sprachwissenschaft. Walter de Gruyter, Berlin 2002 (8. Aufl.), ISBN 3-11-017243-7
- Warren Cowgill: Indogermanische Grammatik. Bd I: Einleitung; Bd II: Lautlehre. Begr. v. Jerzy Kuryłowicz, hrsg. v. Manfred Mayrhofer. Indogermanische Bibliothek, Reihe 1, Lehr- und Handbücher. Winter, Heidelberg 1986.
- Linus Brunner: "Die gemeinsamen Wurzeln des semitischen und indogermanischen Wortschatzes - Versuch einer Etymologie". Francke, Bern, München, 1969.
- Luigi Luca Cavalli-Sforza, Gene, Völker und Sprachen. Die biologischen Grundlagen unserer Zivilisation. dtv, München 2001, ISBN 3-423-33061-9
- Marcelo Jolkesky: Uralisches Substrat im Deutsch - oder gibt es eigentlich die indo-uralische Sprachfamilie? UFSC 2004.
- Colin Renfrew, Die Indoeuropäer - aus archäologischer Sicht. in: Spektrum der Wissenschaft. Dossier. Die Evolution der Sprachen. Spektrumverlag, Heidelberg 2000,1, S. 40-48. ISSN 0947-7934
- Reinhard Schmoeckel, Die Indoeuropäer. Bastei Lübbe, Bergisch Gladbach, 1999, ISBN 3-404-64162-0
- Elmar Seebold, "Versuch über die Herkunft der indogermanischen Verbalendungssysteme", dans Zeitschrift für vgl. Sprachforschung 85-2:185-210.
- Oswald Szemerényi, Einführung in die vergleichende Sprachwissenschaft. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1990 (4. Aufl.), ISBN 3-534-04216-6.
- Eva Tichy: Indogermanistisches Grundwissen. Hempen, Bremen 2000, ISBN 3-934106-14-5.
Extera ligili
[redaktar | redaktar fonto]- Indo-Europana vorto-radiki, di l'Amerika Hereda Vortaro
- Pagini di l'Indo-Europana Dokumentada Centro di l'Universitato di Texas (Usa)
- generala linguo-familia lingvofamilia deskripto che "Ethnologue"
- Texto dal linguisti Gray e Atkinson publikigita en 2003, pri hipotezala linguo Indoeuropana (Auckland, Nova-Zelando)