Glòbe terrèstre
Lo glòbe terrèstre fa referéncia a l'espaci geometric definit pel planeta Tèrra. Per extencion, un glòbe terrèstre designa comunament un glòbe planetari figurant la Tèrra, en d'autres tèrmes una maqueta de nòstre planeta a escala fòrça redusida.
Istòria
[modificar | Modificar lo còdi]La natura esferica de la tèrra foguèt clarament coneguda pels romans coma o mòstra Plini lo Vièlh qu'escriguèt:
- « Entre totes los crimes de nòstra ingratitud comptarai tanben nòstra ignorància de la natura de la tèrra. (2) En primièr, sus la seuna figura, lo consentiment unanim atal decidiguèt : disèm lo glòbe de la tèrra, e convenèm que la circonferéncia se limita pels pòls. Es pas, es vertadièr, una esfèra perfèita; i a tròp de montanhas elevadas e de planuras espandidas; mas se fasèm passar una corba per las extremitats de las linhas, descrivèm d'aquel biais una superfícia esferica regulara. Las leis naturalas vòlon que siá redonda, mas non en vertut de las meteissas causas qu'aquelas que tornam portar pel cèl (II, 2). (3) En efèit, lo cèl es una esfèra cava que pesa de totas parts sus son pivòt, es a dire sus la tèrra; aquela, solida e condensada, ven redonda coma per un movement de soslèvament, e se desvolopa. Lo mond va cap al centre, la tèrra va cap fòra del centre, e lo glòbe immens que constituís tend cap a a la forma esferica, per l'efèit de la revolucion perpetuala del mond a l'entorn d'ela meteissa»[1].
Primièrs glòbes
[modificar | Modificar lo còdi]
Lo pus ancian glòbe terrèstre pervengut fins a nosautres es lo glòbe de Martin Behaim, realizat a Nurembèrg en 1492. America e Austràlia figuran logicament pas sus aquel glòbe de 51 cm de diamètre.
Lo cartograf Martin Waldseemüller adaptèt en 1507 l'imprimeriá als besonhs dels fabricants de glòbes en creant los fusèls. Fins alara, los glòbes èran totjorn pintats e unics. E mai, las mapas de Waldseemüller publicats a Saint-Dié-des-Vosges foguèron las primièras que portèron l'inscripcion « America ».
L'alemand Johann Schöner publiquèt en 1515 una mapa del glòbe sus dotze fusèls amb un manual de mòde d'emplec per montar son glòbe terrèstre de 27 cm de diamètre. La demanda foguèt tala que los fabricants de glòbes avián pena per fornir. Malgrat lo nombre important de glòbes comercializats a aquel periòde, subretot als Païses Basses, ne demòra pas cap d'exemplar uèi. Los pus vièlh glòbes terrèstres imprimits pervenguts fins a nosautres son de produccions del neerlandés Gemma Frisius (vèrs 1536). Gerardus Mercator trabalhèt notablament a la gravadura dels glòbes en 1536 e 1537. Aquel darrièr se metèt apuèi a son compte en produsent un glòbe de 41 cm de diamètre.
Glòbes del sègle XVII
[modificar | Modificar lo còdi]
Al començament del sègle XVII, Amsterdam s'impausa coma la capitala dels glòbes. Jodocus Hondius ne fabriquèt. Demòra pas un glòbe signat Hondius uèi. Sol subsistís una còpia d'un glòbe de 21 cm del mèstre neerlandés realizat en 1615 per l'Italian Giuseppe de Rossi a partir d'un modèl de 1601. Entre los autres fabricants d'Amsterdam, i a Willem Blaeu, que realizèt de glòbes de 68 cm de diamètre en 1616. Foguèron alara los pus voluminoses jamai construits.
L'escòla d'Amsterdam eissama en Euròpa pendent la segonda partida del sègle XVII. En Anglatèrra, es Joseph Moxon, format a Amsterdam per Blaeuw, que produguèt a la mitat del sègle de glòbes de cinc dimensions. En Alemanha, i a de citar Georg Christoph Eimmart (1638-1705).
Es pasmens Itàlia qu'abriga lo pus prestigiós fabricant de glòbes del sègle: Vincenzo Coronelli. Coronelli produguèt los pus espectacloses glòbes de l'istòria: los Glòbes de Marly. Ofèrt a Loís XIV en 1683, aquel parelh de glòbes terrèstre e celèst mesuran 3,87 mètres de diamètre sens los mòbles. Amb aqueles, l'ensemble culmina a uèit mètres de naut per prèp de 5 mètres de diamètre. Los Glòbes de Marly, o Glòbes de Coronelli, son pas los sols produits per lo cartograf italian, per exemple lo glòbe terrèstre de 108 cm de diamètre ornant la bibliotèca de Sainte-Geneviève a París. Existís plusors exemplars d'aquel tipe de glòbes, los « 110 de Coronelli ».
Los glòbes del sègle XVIII
[modificar | Modificar lo còdi]
Dins las totas primièras annadas del sègle, lo mercat anglés dels glòbes se dividís en doas brancas : los glòbes de bòça e los glòbes classics. Entre los pus famoses fabricants de glòbes de bòça, i a Charles Price, e Nathaniel Hill, actiu de 1746 a 1768. La granda mòda dels glòbes miniaturas culmina entre la fin del sègle XVIII e lo sègle XIX.
Los Païses Basses tornèron èsser al vam al començament del sègle jos l'impulsion de Gerard e Leonard Valk que produson entre 1701 e 1726 sèt parelhs de glòbes terrèstres e celèstes de 7,75 cm a 62 cm de diamètre.
Alemanha produtz un glòbe estonant: lo glòbe mut. Signat per Franz Ludwig Güssefeld, aquel glòbe de 10,3 cm de diamètre a pas cap de legenda. Aviá un usatge pedagogic, per interrogar los escolans.
En França, Guillaume Delisle (1675-1726), ancian disciple de Jean-Dominique Cassini, signèt un glòbe terrèstre de 31 cm de diamètre vèrs 1700. Didier Robert de Vaugondy (1723-1786) realizèt son primièr glòbe terrèstre en 1745. Recebèt en 1751 una comanda reiala per la marina amb de glòbes de 45,5 cm. Per las mesas a jorn ligadas a las novèlas descobèrtas, los fabricants de glòbes asseguran dempuèi l'origena una forma de servici aprèp venda en fornissent a lors clients d'elements de las mapas per empegar sul glòbe.
Los glòbes del sègle XIX fins a uèi
[modificar | Modificar lo còdi]
Los Angleses consèrvan totjorn una granda escòla de fabricants de glòbes. La societat Newton, Son & Berry produtz atal de 1831 a 1841 de glòbes de bòça alara que James Wyld (1812-1887) fa sensacion a l'ocasion de l'Exposicion Universala de Londres en 1851 en construsent un glòbe unic de 12 mètres de diamètre. Los visitors podián fins a dintrar dins lo glòbe gigant. S'agís evidentament d'una operacion publicitària per presentar los produits de l'ostal Wyld.
De l'autre costat de la Marga, lo Francés Charles François Delamarche (1740-1817) domina lo mercat, amb sos glòbes de 32,5 cm de diamètre. Delamarche aviá comprat le fons documentari de Robert de Vaugondy. Foguèt lo debut d'una dinastia de fabricants de glòbes de tres generacions.
Entre los fabricants de glòbes francés del començament del sègle XX se pòt citar Girard & Barrère et J. Forest. Aquel forniguèt las escòlas francesas mas tanben prepausèt a son catalòg de fantasiás, un glòbe batifuòc o glòbe bar.
Fabricants de glòbes
[modificar | Modificar lo còdi]Los fabricants de glòbes son de dos tipes : los cartografs qu'editan lors trabalhs, e d'editors qu'expleitan de trabalhs a vegadas ancians mai o mens ben mes a jorn. La fabricacion de glòbes donèt luòc a la mesa en plaça de dinastias familialas: los Hondius, los Blaeuw o los Delamarche.
Glòbes remarcables
[modificar | Modificar lo còdi]- Lo glòbe Erdapfel (1490-1492, 51 cm de diamètre de Martin Behaim)
- Globus Jagellonicus (1510), 73,5 cm de diamètre amb una de las primièras representacions d'America)
- Glòbes de Coronelli (1683, 387 cm de diamètre sens los mòbles)
- Glòbes de l'abat Nollet (1728 e 1730), terrèstre e celèst de 32,5 cm de diamètre
Nòtas
[modificar | Modificar lo còdi]- ↑ Plini lo Vièlh, Istòria naturala, libre II, Cap 64-66 [2,64] LXIV
Bibliografia
[modificar | Modificar lo còdi]- (fr) Catalogue de l’exposition Cartes et figures de la Terre, París, Centre Jòrdi Pompidor, 1980
- (fr)Edward H. Dahl e Jean-François Gauvin, La découverte du monde, une histoire des globes terrestres et célestes, Tolosa, Privat, 2001
- (en)Peter van der Krogt, Old globes in the Netherlands, Utrecht, H&S, 1984
