Cedr
 Cedr atlaski | |
| Systematyka[1][2][3] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Nadklasa | |
| Klasa | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj |
cedr |
| Nazwa systematyczna | |
| Cedrus Trew Cedr. Lib. Hist. (1): 6. 12 Mai-13 Oct 1757 | |
| Typ nomenklatoryczny | |
|
Cedrus libani A. Rich. | |
Cedr (Cedrus Trew) – rodzaj długowiecznych drzew z rodziny sosnowatych. W zależności od ujęcia systematycznego wyróżnia się od dwóch do czterech gatunków. Cedry występują w rejonach górskich Afryki Północnej i Azji Zachodniej w trzech obszarach rozdzielonych znacznymi dysjunkcjami. Rosną w górskich lasach na wysokościach od 1100 do ok. 3000 m n.p.m.[4] Ze względu na niewielkie areały i eksploatację status gatunku zagrożonego ma cedr atlaski, a cedr libański jest gatunkiem narażonym[4]. Cedry są źródłem bardzo cenionego drewna, sadzone są także jako drzewa ozdobne.
Nazwa naukowa rodzaju jest jego nazwą łacińską jeszcze ze Starożytności, przy czym wówczas oznaczała zarówno te drzewa, jak i ich drewno oraz drewno innych drzew iglastych[4].
Rozmieszczenie geograficzne
[edytuj | edytuj kod]Współczesny zasięg rodzaju wskazuje na przywiązanie w przeszłości tych roślin do pasm górskich rozciągających się wzdłuż strefy zderzenia płyty eurazjatyckiej z napierającymi od południa płytami powstałymi po rozpadzie Gondwany od północno-zachodniej Afryki po południowo-wschodnią Azję. Zasięg rodzaju był w przeszłości znacznie obszerniejszy niż współcześnie o czym świadczą skamieniałości cedrów pochodzące z miocenu i pliocenu z południowej Europy[5] i Wyżyny Lessowej w Chinach[6], z oligocenu z zachodniego Kazachstanu, z wczesnego plejstocenu z masywu Ahaggar w środkowej Saharze. Zmiany klimatyczne, w tym postępujące pustynnienie, spowodowało odizolowanie trzech populacji, z których pierwsza odcięta została azjatycka, z której wyewoluował cedr himalajski Cedrus deodara zasiedlający współcześnie góry Hindukusz, Karakorum i Himalaje. Populacje obszarów górskich w otoczeniu Morza Śródziemnego uległy rozdzieleniu we wczesnym miocenie, ok. 18–23 milionów lat temu. Cedr atlaski C. atlantica występuje w Maroku w Atlasie Średnim i Rif oraz w Algierii w Atlasie Tellskim. Cedr libański C. libani rośnie w górach otaczających wschodnią część Morza Śródziemnego od Libanu poprzez Syrię i góry południowej części Azji Mniejszej sięgając po okolice miasta Muğla na zachodzie. Izolowana populacja występuje w północnej Turcji na północ od Erbaa. Na wyspie Cypr w górach Trodos występuje izolowana odmiana cedru libańskiego – C. libani var. brevifolia, tradycyjnie często wyodrębniana w randze gatunku jako cedr cypryjski C. brevifolia[5]. Cedr cypryjski oddzielił się od kontynentalnej populacji ok. 6–8 milionów lat temu[7].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]- Pokrój
- Okazałe drzewa osiągające zwykle do 40–50 m wysokości[8] (tylko C. libani var. brevifolia zwykle tylko do 20 m wysokości[9], z kolei najwyższe cedry himalajskie sięgają do co najmniej 75[10]–76 m[11]). Młode drzewa w regularnych odstępach tworzą odgałęzienia boczne, stąd mają monopodialną (jednoosiową) budowę (pokrój jest piramidalny[11]). Zachowuje się ona z wiekiem jednak tylko u cedru himalajskiego, podczas gdy u starych cedrów z obszaru śródziemnomorskiego część konarów I rzędu rośnie bardzo silnie i z wiekiem coraz bardziej dominują nad osią główną drzewa[4]. Odgałęzienia boczne rosną przy tym poziomo[10], tworząc w efekcie spłaszczoną, szeroko rozpostartą koronę[11]. W drewnie żywice zawarte są w przestworach, podczas gdy przewody żywiczne występują w liściach, szyszkach i korowinie. Ta ostatnia pęka i łuszczy się niewielkimi płatkami, u starszych okazów jest głębiej spękana podłużnie[4]. Pędy zróżnicowane są na krótko- i długopędy[8][4], młode pędy są szarawo omszone[10].
- Liście
- Równowąskie, igłowate i sztywne, na przekroju rombowate, zwężające się ku nasadzie i wierzchołkowi, który jest zaostrzony[4]. Wyrastają ułożone skrętolegle na długopędach i gęsto skupione na krótkopędach[10]. Liście są zimozielone, zachowują się przez 3–6 lat[8][10]. Osiągają od kilkunastu do ok. 50 mm długości[8].
- Kwiaty
- Cedry są jednopienne, tj. na drzewach tworzą odrębne kwiatostany/szyszki z kwiatami męskimi i żeńskimi. Męskie rozwijają się pojedynczo na wierzchołkach krótkopędów, są wzniesione, walcowate[4], długości ok. 5 cm[8]. Na ich osi znajdują się liczne mikrosporofile, każdy z dwoma mikrosporangiami (woreczkami pyłkowymi)[12]. Szyszki żeńskie rozwijają się podobnie jak męskie – pojedynczo, wzniesione na końcach krótkopędów[12], ale mają jajowaty kształt, długość w czasie kwitnienia 1–1,5 cm[8] i jasnofioletowy kolor[12]. Łuski nasienne są szerokie, owalne, spiralnie ułożone na osi szyszki, każda wsparta jest drobną łuską wspierającą i na górnej powierzchni ma dwa zalążki[12].
- Szyszki
- Dojrzewają przez 1,5[4] do 2[12] lat po zapłodnieniu rozsypując się na drzewie (czasem nawet po trzech latach)[8]. Osiągają od 5 do 10 cm długości. Nasiona mają nieforemnie trójkątny kształt i zaopatrzone są w duże[8], błoniaste skrzydełko[12].
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]- Pozycja systematyczna
Dawniej, gdy o pokrewieństwie sądzono głównie na podstawie cech morfologicznych, cedry uważano za blisko spokrewnione z posiadającymi także krótkopędy rodzajami modrzew Larix i modrzewnik Pseudolarix[13].
Głównie dzięki metodom molekularnym ustalono pozycję rodzaju jako bazalną dla grupy określanej mianem 'abietoid' lub wyróżnianej w randze podrodziny jodłowych Abietoideae w obrębie rodziny sosnowatych Pinaceae[6]. Niektóre źródła wskazują na niewykluczoną pozycję bazalną tych roślin dla całej rodziny sosnowatych[4].
- Podział rodzaju
W zależności od ujęcia w obrębie rodzaju wyróżnia się od dwóch do czterech gatunków. Wyraźnie odrębny, o ugruntowanej pozycji systematycznej, jest cedr himalajski C. deodara, stanowiący klad bazalny w obrębie rodzaju[5]. Cedry występujące w górach otaczających Morze Śródziemne zaliczane są do jednego szeroko ujmowanego gatunku – cedru libańskiego[5][10], lub rozdzielane są na dwa[5][14] albo trzy gatunki[8].
We współczesnych bazach taksonomicznych i publikacjach rodzaj dzielony jest zwykle na trzy gatunki[15][14][5]:
- Cedrus atlantica (Endl.) Manetti ex Carrière – cedr atlaski
- Cedrus deodara (Roxb. ex D.Don) G.Don – cedr himalajski
- Cedrus libani A.Rich. – cedr libański
Zastosowanie
[edytuj | edytuj kod]
Drewno ma intensywny czerwonobrązowy kolor, jest lekkie, silnie aromatyczne i odporne na gnicie[11]. Cenione bardzo było już w Starożytności drewno cedrów libańskich. 2600 lat p.n.e. władający Egiptem Snofru wykorzystywał ogromne ilości tego drewna do budowy statków i budowli. Także uznaje się, że z tego gatunku zbudowano Pierwszą Świątynię Jerozolimską w X w. p.n.e. Intensywna eksploatacja cedrów libańskich doprowadziła do radykalnego zmniejszenia powierzchni lasów z tym gatunkiem. Podobny los spotyka cedr atlaski stanowiący bardzo istotne źródło trwałego, bardzo cenionego drewna w Afryce Północnej. Z powodu intensywnej eksploatacji w ciągu XX wieku powierzchnia lasów z cedrem atlaskim w Maroku uległa zmniejszeniu o ponad połowę. Cedr himalajski odgrywa podobną rolę jak gatunki śródziemnomorskie jako źródło cenionego drewna w Pakistanie i północno-zachodnich Indiach. Drewno cedrowe wykorzystywane jest jako konstrukcyjne, także w meblarstwie i do innych zastosowań. Z odpadów drzewnych cedru himalajskiego pozyskuje się olejek wonny[4].
Roślina ozdobna: Cedry są często uprawiane jako drzewa ozdobne w krajach o łagodnym klimacie. Już w pierwszej połowie XVII wieku w Wielkiej Brytanii zwłaszcza uprawiano cedry libańskie. W I połowie XIX wieku cedr atlaski został rozpowszechniony jako ozdobny w Europie Zachodniej (z powodu wrażliwości na mróz nie jest uprawiany w jej części wschodniej i północnej). Cedr himalajski jako najbardziej wrażliwy z cedrów na późne przymrozki uprawiany jest jako ozdobny tylko na obszarach o bardzo łagodnym klimacie[4].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]
- Las Bożych Cedrów – rezerwat w Libanie wpisany na listę dziedzictwa światowego UNESCO
- olej cedrowy – pozyskiwany z tzw. „cedrowych orzeszków” tzw. „cedru syberyjskiego” w istocie nie ma z cedrami nic wspólnego – jest to olej z nasion sosny syberyjskiej.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-02-28] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens, Pinales : Pinaceae, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-02-28] (ang.).
- ↑ M.J.M. Christenhusz i inni, A new classification and linear sequence of extant gymnosperms, „Phytotaxa”, 19 (1), 2011, s. 55–70, DOI: 10.11646/phytotaxa.19.1.3 (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l Aljos Farjon: A handbook of the world’s conifers. Leiden, Boston: Brill, 2017, s. 41, 261. ISBN 978-900432449-7.
- ↑ a b c d e f Aljos Farjon, Denis Filer: An Atlas of the World’s Conifers. Leiden, Boston: Brill, 2013, s. 157-158. ISBN 978-90-04-21180-3.
- ↑ a b Jin-Hua Ran, Ting-Ting Shen, Hui Wua Xun Gong, Xiao-Quan Wang. Phylogeny and evolutionary history of Pinaceae updated by transcriptomic analysis. „Molecular Phylogenetics and Evolution”. 129, s. 106-116, 2018. DOI: 10.1016/j.ympev.2018.08.011.
- ↑ Cai-Yuan Qiao, Jin-Hua Ran, Yan Li, Xiao-Quan Wang. Phylogeny and Biogeography of Cedrus (Pinaceae) Inferred from Sequences of Seven Paternal Chloroplast and Maternal Mitochondrial DNA Regions. „Annals of Botany”. 100, 3, s. 573–580, 2007.
- ↑ a b c d e f g h i Włodzimierz Seneta: Drzewa i krzewy iglaste. Część I. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987, s. 133-135. ISBN 83-01-05225-2.
- ↑ Cedrus brevifolia. [w:] Trees and shrubs Online [on-line]. Internetional Dendrology Society. [dostęp 2021-01-20].
- ↑ a b c d e f John Silba: Encyclopaedia coniferae. Corvallis: Harold N. Moldenke and Alma L. Moldenke, 1986, s. 51-53, seria: Phytologia Memoirs.
- ↑ a b c d Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 43. ISBN 0-333-73003-8.
- ↑ a b c d e f Cedrus Trew. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-01-20].
- ↑ Adam Boratyński: Systematyka i geograficzne rozmieszczenie. W: Modrzewie Larix Mill.. Stefan Białobok (red.). Warszawa, Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1986, s. 63-108.
- ↑ a b Cedrus Trew. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-01-19].
- ↑ The Plant List. [dostęp 2014-11-20].