Język portugalski
Język portugalski (port. língua portuguesa, português) – język z grupy romańskiej języków indoeuropejskich, którym posługuje się ponad 250 mln osób (jako ojczystym, zaś w ogóle po portugalsku mówi ponad 270 mln osób)[1], zamieszkujących Portugalię oraz byłe kolonie portugalskie: Brazylię, Mozambik, Angolę, Gwineę Bissau, Gwineę Równikową, Wyspy Świętego Tomasza i Książęcą, Republikę Zielonego Przylądka, Timor Wschodni oraz Makau. We wszystkich tych krajach objęty jest statusem języka urzędowego.
Językiem portugalskim mówi się także w krajach, gdzie jest pozbawiony statusu urzędowego. Są to: Stany Zjednoczone, Francja, Południowa Afryka, Wielka Brytania, Wenezuela, Kanada, Szwajcaria, Niemcy, Hiszpania, Australia, Luksemburg, Indie, Belgia, Urugwaj[2][3], Argentyna, Kuba, Sri Lanka, Bermudy, Holandia, Barbados i Irlandia.
Kraje, w których portugalski jest językiem urzędowym, współpracują ze sobą w ramach założonej w 1996 Wspólnoty Państw Portugalskojęzycznych.
Portugalski język literacki oparty jest na dialekcie północnym. Najstarsze zapisy w tym języku pochodzą z XII wieku.
Warianty
[edytuj | edytuj kod]Język portugalski występuje w dwóch usankcjonowanych standardach: brazylijskim i europejskim. Oprócz wspomnianych standardów istnieją liczne nieznormalizowane dialekty, różniące się głównie cechami wymowy.
Standard brazylijski funkcjonuje tylko w Brazylii, chociaż Brazylia ma trzy razy więcej mieszkańców niż wszystkie inne kraje portugalskojęzyczne razem wzięte. Standard europejski funkcjonuje w Portugalii i portugalskojęzycznych krajach afrykańskich (Angola, Mozambik itp.). Próby uznania portugalskiego używanego w krajach afrykańskich za trzeci oficjalny wariant języka portugalskiego nie zakończyły się dotychczas sukcesem. W wyniku tego wszelkie odrębności względem europejskiej portugalszczyzny, spotykane w mowie krajów afrykańskich, traktowane są jako typowe różnice dialektalne – nie został tu wypracowany odrębny standard. Odmienna sytuacja panuje w przypadku crioulos – wyraźnie odrębnych języków kreolskich, używanych na co dzień przez mieszkańców niektórych portugalskojęzycznych krajów afrykańskich (Republika Zielonego Przylądka, Gwinea Bissau).
Fonetyka i gramatyka standardu europejskiego opierają się na języku mówionym z Lizbony i pobliskich terenów (dlatego czasami mowa o normie lizbońskiej). Standard brazylijski ukształtował się zaś na fundamencie portugalszczyzny z regionu Rio de Janeiro (stąd norma ta jest nazywana wariantem carioca lub fluminense).
Wymowa (wariant europejski)
[edytuj | edytuj kod]Charakterystyczną cechą wymowy portugalskiej (istniejącą tylko w wariancie europejskim) jest redukcja (ścieśnienie albo skrócenie) samogłosek w sylabach nieakcentowanych. Najbardziej jest to widoczne w przypadku samogłoski e, która w sylabach nieakcentowanych praktycznie zanika. Istnieją niepotwierdzone naukowo hipotezy, że owa redukcja pojawiła się w jęz. portugalskim pod wpływem północnoafrykańskich dialektów jęz. arabskiego, które również posiadają podobną cechę.
| Litera | Wymowa | Przykład |
|---|---|---|
| a | W sylabie akcentowanej jak po polsku (z wyjątkiem pozycji przed l plus inna spółgłoska, przed m i przed n) | carro (samochód) |
| W sylabie akcentowanej przed m i przed n zbliżone do a w angielskim słowie cat, tylko krótsze. | caminho (ścieżka) | |
| Przed l plus inna spółgłoska (zarówno w sylabie akcentowanej jak i nieakcentowanej) jak nieistniejąca w polskim tylnojęzykowa głoska, zbliżona do a w angielskim star. | alto (wysoki) | |
| W sylabie nieakcentowanej zbliżone do a w angielskim cat, tylko krótsze. | leva (niesie) | |
| á | Jak polskie a | fácil (łatwy) |
| â | Zbliżone do a w angielskim cat, tylko krótsze | ânimo (kibicować) |
| b | Na początku wyrazu i po spółgłosce jak polskie b | bem (dobrze), pombo (gołąb) |
| W innych pozycjach (np. pomiędzy samogłoskami) jak polskie b wymawiane z niedomkniętymi ustami | cabeça (głowa) | |
| c | Przed a/o/u lub spółgłoską jak polskie k. | cultura (kultura) |
| Przed e/i jak polskie s. | ciência (nauka) | |
| Zbitkę ch wymawia się jak polskie sz | chuva (deszcz) | |
| d | Na początku wyrazu i po l, n i r tak samo jak polskie d | damas (warcaby), ordem (rozkaz) |
| W innych pozycjach (np. pomiędzy samogłoskami) – jak polskie d, ale z językiem pozostającym między zębami | obrigado (dziękuję) | |
| e | W niektórych sylabach akcentowanych wymawiane jako e otwarte, czyli takie jak w polskim | terra (ziemia) |
| W innych sylabach akcentowanych wymawiane jako e zamknięte, nieistniejące w polskim, ale zbliżone do sposobu, w jaki wymawiamy e w niemieckim See, tylko krótsze | cera (wosk) | |
| W sylabach nieakcentowanych jako e zamknięte (na początku wyrazu) lub bardzo krótkie y (w innych pozycjach) | editar (edytować), leite (mleko) | |
| é | Jako e otwarte, czyli takie jak w polskim | céu (niebo) |
| ê | Jako e zamknięte, nieistniejące w polskim, ale zbliżone do sposobu, w jaki wymawiamy e w niemieckim See, tylko krótsze | êxodo (exodus) |
| f | Jak po polsku. | afastado (odległy) |
| g | Przed spółgłoską lub a/o/u jak polskie g. | adega (piwnica) |
| Przed e/i jak polskie ż. | abranger (obejmować) | |
| Gu przed a/o/u, a także w wyjątkach przed e/i (patrz niżej), jak gł. | água (woda) | |
| Gu przed e/i jak polskie g. | carregue (nieść) | |
| h | Nieme (nie wymawia się). | hotel (hotel) |
| i, í | Jak po polsku. | acústica (akustyka) |
| j | Jak polskie ż. | coruja (sowa) |
| l | W większości pozycji podobne do polskiego kresowego ł | hotel, aldeia (wioska) |
| Zbitkę lh wymawia się miękko, jak rosyjskie ль. | espelho (lustro) | |
| m | Po samogłosce nazalizuje ją (patrz niżej). | |
| W przeciwnym wypadku tak, jak po polsku. | alarme (alarm) | |
| n | Po samogłosce nazalizuje ją (patrz niżej). | |
| W przeciwnym wypadku tak, jak po polsku. | nuvem (chmura) | |
| Nh wymawia się jak polskie ń/ni (jak w polskim lazania) | dinheiro (pieniądze) | |
| o | W niektórych sylabach akcentowanych wymawiane jako o otwarte, czyli podobne do polskiego | pote (miska) |
| W innych sylabach akcentowanych wymawiane jako o zamknięte, nieistniejące w jęz. polskim, które wymawia się trochę jak polskie ło | senhor (pan) | |
| Nieakcentowane (z wyj. na początku słowa, gdzie nawet w sylabie nieakcentowanej jest wymawiane jako o otwarte lub zamknięte) wymawia się jak polskie u. | temos (mamy) | |
| Zbitka literowa ou wymawiana jest zawsze jako o zamknięte, nieistniejące w jęz. polskim, które wymawia się trochę jak polskie ło | pouco (mało) | |
| ó | Jako o otwarte, czyli takie jak w polskim | cópia (kopia) |
| ô | Jako o zamknięte, nieistniejące w jęz. polskim, które wymawia się trochę jak polskie ło | pôr (kłaść) |
| p | Jak po polsku. | apertar (zacieśniać) |
| q | Qu przed a/o/u, a także w wyjątkach przed e/i (patrz niżej), jak polskie kł. | quatro (cztery) |
| Przed e/i qu wymawia się jak polskie k. | identifique (identyfikować) | |
| r | Na początku wyrazu oraz rr mocno lub gardłowo jak po francusku. | rolha (korek), ferro (żelazo) |
| W pozostałych przypadkach łagodnie jak po polsku lub po japońsku[potrzebny przypis]. | atriz (aktorka) | |
| s | Po spółgłosce i na początku wyrazu jak polskie s. | absurdo (absurd) |
| Pomiędzy samogłoskami jak polskie z. | acusar (oskarżać) | |
| Przed spółgłoską bezdźwięczną jak polskie sz. | Agosto (sierpień) | |
| Przed spółgłoską dźwięczną jak polskie ż. | desde (począwszy od) | |
| Ss wymawia się jak polskie s. | dissolver (rozpuszczać się) | |
| t | Jak po polsku. | acidente (wypadek) |
| u, ú | Jak po polsku. | agulha (igła) |
| v | Jak polskie w. | ativo (aktywny) |
| x | Przed spółgłoską, na początku wyrazu lub sylaby, a także w złożeniach aix/eix/ux przed samogłoską: jak polskie sz. | excelente (znakomity) |
| Pomiędzy samogłoskami zazwyczaj jak polskie s. | próximo (następny) | |
| Wyjątkowo (głównie w wyrazach obcych) jak polskie ks. | táxi (taksówka) | |
| Ex przed samogłoską wymawia się ehz. | existir (istnieć) | |
| z | Na początku słowa, sylaby lub pomiędzy samogłoskami jak polskie z. | azul (niebieski) |
| Przed spółgłoską jak polskie ż lub sz, zależnie czy dźwięczna, czy bezdźwięczna. | o feliz gato (szczęśliwy kot) | |
Wyjątki
[edytuj | edytuj kod]Wymawiane u: Normalnie gue, gui, que, qui wymawiamy odpowiednio ge, gi, ke, ki. Czasami jednak geneza wyrazu nakazuje wymawiać u w takim złożeniu.
- Przykład: lingua (język) > linguista (lingwista)
W niektórych wyrazach e wymawia się prawie jak a.
- Przykłady: azenha (młyn wodny), lenha (drewno opałowe)
Znaki diakrytyczne
[edytuj | edytuj kod]Akut (agudo) (´)
[edytuj | edytuj kod]Otwiera samogłoskę i nadaje akcent wyrazowy. Zatem á, é, í, ó, ú wymawia się tak, jak polskie a, e, i, o, u.
Cedylla (cedilha) (¸)
[edytuj | edytuj kod]Tylko w postaci ç; wymawia się jak polskie s.
Cyrkumfleks (circunflexo) (ˆ)
[edytuj | edytuj kod]Zamyka samogłoskę a lub e i nadaje akcent wyrazowy. Pozostałe samogłoski nie zamykają się, nie przyjmują więc cyrkumfleksu. â, ê, ô
Grawis (grave) (`)
[edytuj | edytuj kod]Tego znaku używa się w skróconej formie, w której przyimek a łączy się z przedimkiem lub zaimkiem, np.:
- a + a = à,
- a + as = às,
- a + aquilo = àquilo.
- a + aquele = àquele.
- a + aquela = àquela.
Tylda (til) (˜)
[edytuj | edytuj kod]Nasalizuje samogłoskę.
Diereza (trema) (¨)
[edytuj | edytuj kod]Oddziela dwie samogłoski, zapobiegając powstaniu dyftongu. Tylko w brazylijskim. Usunięte w wyniku reformy ortograficznej podpisanej w roku 1990, a wprowadzonej w 2009, mającej na celu ujednolicenie normy europejskiej i brazylijskiej.
Podstawowe różnice między normą brazylijską a europejską
[edytuj | edytuj kod]Norma brazylijska różni się znacznie od normy europejskiej. Różnice obejmują:
a) wymowę
W wariancie brazylijskim, w przeciwieństwie do europejskiego, nie występuje redukcja samogłosek w sylabach nieakcentowanych (dla przykładu, słowo distante w Portugalii wymawia się jak [dɨʃtɐ̃tɨ] lub nawet [dʃtɐ̃t], a w Brazylii [dʒistɐ̃tʃi]). W wyniku tego ma się wrażenie, że wymowa brazylijska jest bardziej miękka i melodyjna.
Inne różnice w wymowie:
| Litera | Wymowa | Przykład |
|---|---|---|
| d | W złożeniach de, di wymawiane jak polskie dzi. | direito, (prawo, prosty) desde (począwszy od) |
| l | Na końcu wyrazu wymawiane ł. (przedniojęzykowe w Portugalii, wargowe w Brazylii). | mal (źle, zło), Brasil (Brazylia) |
| Sekwencja li staje się palatalizowana tak samo jak lh. | sandália (sandał), literatura (literatura) | |
| n | Sekwencja „ni” zostaje palatalizowana tak samo jak ń/ni w języku polskim. | Polônia (Polska), Sônia (Sonia) |
| Sekwencja nh staje się aproksymacją podniebienną, a następnie nosuje poprzedzającą samogłoskę, podobnie jak państwo. | sonho (sen) | |
| r | Forma mocna (r na początku wyrazu lub rr) zwykle wymawiana gardłowo. W Brazylii dźwięk zbliżony do polskiego h. Na końcu wyrazu bywa wymawiane gardłowo lub pomijane. |
rolha (korek), ferro (żelazo) |
| s | Na końcu wyrazu i przed spółgłoskami może być wymawiana sz (jak w europejskim portugalskim) lub s (zależy to od regionu – np. w Rio de Janeiro wymawia się sz, a w São Paulo – s). | Agosto (sierpień), desde (począwszy od) |
| t | W złożeniach te, ti wymawiane jak polskie ci. | tímido (nieśmiały), gente (ludzie) |
| z | Na końcu wyrazu może być wymawiana sz lub ż (jak w europejskim portugalskim) lub s (zależy to od regionu – np. w Rio de Janeiro wymawia się sz, a w São Paulo – s). | o feliz gato (szczęśliwy kot) |
b) słownictwo
Brazylijski portugalski jest wzbogacony szeregiem słów i zwrotów z języków brazylijskich Indian i byłych niewolników z zachodniej Afryki. Istnieją też znaczne różnice w słownictwie potocznym (np. autobus w Brazylii to ônibus, a w Portugalii autocarro, lody to w Brazylii sorvete, a w Portugalii gelado, itp.). W Brazylii jest też więcej zapożyczeń z języka angielskiego.
c) gramatykę
Różnic gramatycznych nie jest wiele. Zasady użycia i umieszczania w zdaniu zaimków w brazylijskim portugalskim są prostsze niż w europejskim. Inne istotne modyfikacje gramatyczne istniejące w wariancie brazylijskim to omijanie rodzajnika przed zaimkiem dzierżawczym (w Brazylii meu carro, w Portugalii o meu carro) i używanie form czasownikowych trzeciej osoby liczby pojedynczej zamiast drugiej (ty mówisz to w Brazylii Você fala, w Portugalii tu falas)
d) ortografię
Różnice ortograficzne są niewielkie (np. wspaniale w Brazylii pisze się ótimo, a w Portugalii óptimo). Cyrkumfleks (^) jest używany znacznie częściej niż w Portugalii. (np. vôo zamiast voo (lot)). W wyrazach z gue, gui, que i qui, gdzie u jest wymawiane, oznacza się je przez diaeresis (¨): lingüista zamiast linguista.
W styczniu 2009 w języku portugalskim wprowadzono reformę ortograficzną mającą na celu zbliżenie pisowni do wymowy i zmniejszenie różnic ortograficznych pomiędzy normą europejską i brazylijską (ale nie ich całkowite wyeliminowanie, które jest niemożliwe z powodu różnic fonetycznych pomiędzy obiema normami). Reforma polegała na usunięciu niektórych niemych spółgłosek, alfabet natomiast wzbogacił się o nowe litery: k, w, y. W niektórych słowach przestano zaznaczać akcent wyrazowy. Wprowadzenie reformy w życie potrwa kilkanaście lat, w chwili obecnej uznawane za poprawne są obie ortografie (stara i nowa).
Wyrazy pochodzenia arabskiego
[edytuj | edytuj kod]W języku portugalskim występuje znaczna liczba wyrazów pochodzenia arabskiego. Większość z nich zaczyna się na al, a w mniejszej ilości także na ar, az.
- Przykłady: albufeira (zatoka), Algarve (nazwa regionu w Portugalii), azeitona (oliwka)
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Ja somos 250 milhoes falantes [online] [dostęp 2015-07-20] (port.).
- ↑ Ethnologue report for language code: por
- ↑ Governo uruguaio torna obrigatório ensino do português – 05/11/2007 – Lusa
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]
| Oficjalny | |
|---|---|
| Nieoficjalne |
|
