Język rusiński

русиньскый язык
Obszar	Ukraina, Słowacja, Polska, Serbia, Rumunia, Węgry, USA, Kanada i inne
Liczba mówiących	636 230
Pismo/alfabet	cyrylica, łacińskie (na Słowacji)
Klasyfikacja genetyczna
	Języki indoeuropejskie; Języki bałtosłowiańskie; Języki słowiańskie; Języki wschodniosłowiańskie; Język staroruski; Język ruski; Język rusiński;
Status oficjalny
język urzędowy	Wojwodina (Serbia), oficjalnie uznany język mniejszości: Polska, Słowacja
UNESCO	2 wrażliwy↗
Ethnologue	6a żywy↗
Kody języka
ISO 639-3	rue
IETF	rue
Glottolog	rusy1239
Ethnologue	rue
SIL	RUE
	Występowanie
W Wikipedii
	Zobacz też: język, języki świata
	Wikipedia w języku rusińskim
	Słownik języka rusińskiego; w Wikisłowniku
	Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język rusiński (zwany również łemkowsko-rusińskim, rusińsko-łemkowskim, karpatorusińskim, baczwańsko-rusnackim) – język słowiański używany przez Rusinów (nazywających siebie Rusnakami). Ma kilka geograficznych odmian (dialektów). Posługują się nim Rusini mieszkający na Zakarpaciu (Ukraina), we wschodniej Słowacji, w Polsce (Łemkowie i Bojkowie), Rumunii i na Węgrzech oraz Rusini Panońscy w Wojwodinie (Serbia) i Chorwacji^[2]. Dobrze skodyfikowana jest tylko odmiana używana w byłej Jugosławii. Wschodniosłowiański etnolekt Łemków, klasyfikowany jako wariant języka rusińskiego^[3], nosi w Polsce nazwę urzędową „język łemkowski”.

Klasyfikacja języka rusińskiego jest w bardzo silnym stopniu uwikłana w problematykę polityczną. Sami użytkownicy są podzieleni w kwestii tożsamości etnicznej – niektórzy uważają się za Ukraińców, a swoją mowę postrzegają jako dialekt języka ukraińskiego, inni natomiast podkreślają własną odrębność.

W serbskiej Wojwodinie język rusiński ma status języka urzędowego, natomiast w Polsce і na Słowacji jest objęty statusem języka mniejszościowego. Do jego zapisu służy przede wszystkim cyrylica.

Sami Rusini posługują się także językami szerszej komunikacji, dominującymi na zamieszkiwanych przez nich terenach jako języki narodowe czy literackie – polskim, słowackim, ukraińskim czy węgierskim^[4]^[5]. W języku rusińskim zauważalne są toteż znaczne wpływy obce – polskie, słowackie^[6], a także węgierskie^[7]. Wpływy tych języków sprawiły, że gwary rusińskie stały się dość odrębne od pozostałych reprezentantów grupy wschodniosłowiańskiej^[8].

Dialekty rusińskie zalicza się do grupy języków wschodniosłowiańskich. Te używane w Polsce, na Słowacji i w Wojwodinie wykazują jednak pewne cechy typowe dla pozostałych grup języków słowiańskich, a konkretniej cechy wspólne z językiem polskim, wschodnimi gwarami języka słowackiego i językiem serbsko-chorwackim, np. stały akcent wyrazowy na przedostatniej sylabie oraz charakterystyczne formy czasu przeszłego, złożone z imiesłowu zakończonego na -l i krótkiej formy czasownika być^{[potrzebny przypis]}:

rusiński (gwara łemkowska)	znaw jem
rusiński (Wojwodina)	znal som
czeski	znal jsem
słowacki	poznal som
serbski	znao sam
kaszubski	znôł jem
polski	znałem (znał-em)
ukraiński	ja znaw

Rusiński używany w serbskiej Wojwodinie wydaje się dość odrębny od pozostałych jego odmian i bywa opisywany jako samodzielny język bądź też jako historyczny dialekt języka słowackiego. Dzieli bowiem bliski związek z językiem słowackim, a dokładniej z jego wschodnimi gwarami^[9]^[10]. W zakresie fonologii i fleksji wykazuje cechy języków zachodniosłowiańskich, choć pewne czynniki kulturowe decydują o jego przynależności do tradycji wschodniosłowiańskiej (system pisma, religia tej grupy ludności)^[11].

Cechy charakterystyczne

Ta sekcja od 2023-03 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł.

Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dodanie listy źródeł bibliograficznych jest problematyczne, ponieważ nie wiadomo, które treści one uźródławiają.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

Dwujęzyczna polsko-rusińska tablica drogowa

Dwujęzyczna słowacko-rusińska tablica drogowa

pełnogłos,
przejścia *dj > dž, *tj > č,
końcówka trzeciej osoby liczby mnogiej ť (na przykład nesuť),
imiesłowy na -čyj/-čij (na przykład spivajučij),
typ czasu przeszłego robił jem tam cilyj den
akcent na przedostatniej sylabie,
końcówka mianownika przymiotników liczby mnogiej -y (stary baby),
końcówka narzędnika żeńskich rzeczowników -om (s tom dobrom susidkom),
końcówka dopełniacza żeńskich przymiotników -oj(i) (staroj baby, šumnoji ďivky),
końcówka bezokolicznika -ty,
dwie formy czasu przyszłego (budu robyty/robyl),
palatalizacja k, g, h, ch typu borsug – borsudzy,
enklityczne formy zaimków osobowych mi, ťi, si, mu, ji, ňa, ťa, sa/sja, ho, ju/jej (na przykład pryšol gu mi),
ściągnięte końcówki przymiotników,
końcówka pierwszej osoby liczby mnogiej -me,
palatalizacja s, z przed kontynuantami ě, ę,
depalatalizacja miękkich d, t, n (na przykład pjat, ked, den),
partykuła pytająca ci,
czasownik przeczący nyt/ńit,
dwojaki tryb przypuszczający bym/by jem.

Fonetyka

Samogłoski

Samogłoski^[12]
	Przednie	Tylne
Przymknięte	i	ɯ • u
Prawie przymknięta	ɪ
Półotwarte	ɛ	ɔ
Otwarte	a

Przykłady samogłosek
Samogłoska	Przykład słowa
i	ігла
ɪ	ти
ɯ	хыжа
u	угель
ɛ	екран
ɔ	буков
ä	дора

и jest w rzeczywistości samogłoską prawie przymkniętą przednią scentralizowana niezaokrągloną,
prejotowane е i о (odpowiednio є i ё) w niektórych dialektach mogą brzmieć jak [jo] i [je] zamiast [jɔ] i [jɛ],
prejotowane і, и oraz ы przybierają jedną postać ї wymawianą [ji],
prejotowane samogłoski (я, ї, ю, є, ё) na początku słowa, po samogłoskach i znakach (ь, ъ) brzmią jak /ja, ji, ju, je, jo/, po spółgłoskach zaś brzmią jak odpowiednia samogłoska niejotowana poprzedzona palatalizowaną spółgłoską.

Spółgłoski

Spółgłoski^[12]
	Wargowe		Zębowe		Zadziąsłowe		Podniebienne	Miękko- podniebienne	Krtaniowe
	twarde	miękkie	twarde	miękkie	twarde	miękkie	Podniebienne	Miękko- podniebienne	Krtaniowe
Zwarte	p b	pʲ bʲ	t̪ d̪	t̪ʲ^[a] d̪ʲ^[b]			c^[a] ɟ^[b]	k ɡ
Zwarto- szczelinowe			t̪͡s̪ d̪͡z̪	t̪͡s̪ʲ^[c] d̪͡z̪ʲ^[d]	t͡ʃ d͡ʒ		t͡ɕ^[c] d͡ʑ^[d]
Szczelinowe	f v^[e]	fʲ vʲ	s̪ z̪	s̪ʲ z̪ʲ	ʃ ʒ			x	ɦ
Nosowe	m	mʲ	n̪	n̪ʲ^[f]			ɲ^[f]
Półotwarte							j	w^[e]
Drżące					r	rʲ
Boczne					l	lʲ

Miękkie spółgłoski (ть, дь, сь, зь, ць, дзь, нь) mogą tracić palatalizację w wygłosie słowa w niektórych dialektach.

Przykład^{[potrzebny przypis]}

Oryginał:
Жывот є період міджі народжінём (напр. оплоднїнём яєчка) і смертёв орґанізму.
Жывот є тыж процес: котрого частёв суть жывы бытя (орґанізмы). Частина планеты Земли, де ся находять жывы орґанізмы ся зове біосфера. Жывотны процесы жывых орґанізмув а вшытко што з нима звязане дослїджує наукова область біолоґія.

Transliteracja:
Žywot ê perìod mìdžì narodžìnëm (napr. oplodnïnëm âêčka) ì smertëv org̀anìzmu.
Žyvot ê tyž proces: kotrogo častëv sutʹ žyvy bytâ (org̀anìzmy). Častina planety Zemli, de sâ nahodâtʹ žyvy org̀anìzmy sâ zove bìosfera. Žyvotny procesy żyvyh org̀anìzmuv a wšytko što z nima zvâzane doslïdžuê naukova oblastʹ bìolog̀ìâ.

Transkrypcja:
Żÿwot je peri'od midżi narodżiniom (napr. opłodnjiniom jajeczka) i smerciow organizmu.
Żÿwot je tÿż proces: kotroho czasciow suć żÿvÿ bÿcia (organizmÿ). Czastyna planetÿ Zemły, de sia nachodiać żÿwÿ organizmÿ sia zowe bi'osfera. Żÿwotnÿ procesÿ żÿwÿch organizmuw a wszÿtko szto z nyma zwiazane dosljidżuje naukowa oblasć bi'ologija.

Alfabet

Alfabety rusińskich odmian literackich
łemkowski^[13]	rusiński Słowacji^[14]^[15]	rusiński Wojwodiny^[16]	transkrypcja łacińska^[17]^[18]
А а	А а	А а	a
Б б	Б б	Б б	b
В в	В в	В в	w
Г г	Г г	Г г	h
Ґ ґ	Ґ ґ	Ґ ґ	g
Д д	Д д	Д д	d
Е е	Е е	Е е	e
Є є	Є є	Є є	je
–	Ё ё	–	e
Ж ж	Ж ж	Ж ж	ż
З з	З з	З з	z
І і	І і	–	i
–	Ї ї	Ї ї	ji
И и	И и	И и	y
Ы ы	Ы ы	–	y
Й й	Й й	Й й	j
К к	К к	К к	k
Л л	Л л	Л л	ł
М м	М м	М м	m
Н н	Н н	Н н	n
О о	О о	О о	o
П п	П п	П п	p
Р р	Р р	Р р	r
С с	С с	С с	s
Т т	Т т	Т т	t
У у	У у	У у	u
Ф ф	Ф ф	Ф ф	f
Х х	Х х	Х х	ch
Ц ц	Ц ц	Ц ц	c
Ч ч	Ч ч	Ч ч	cz
Ш ш	Ш ш	Ш ш	sz
Щ щ	Щ щ	Щ щ	szcz
Ю ю	Ю ю	Ю ю	ju
Я я	Я я	Я я	ja
Ь ь	Ь ь	Ь ь	„znak miękki”
Ъ ъ	Ъ ъ	–	„znak twardy”

Media

Od 2011 roku w internecie, a od 2016 w Gorlicach oraz Polkowicach na paśmie FM nadaje Radio LEM.FM, regularnie emitujące audycje w języku rusińskim^{[potrzebny przypis]}.

Uwagi

↑ ^a ^b /t̪ʲ/ i /c/ zapisywane są jednym dwuznakiem ть i są alofonami jednego fonemu. Ich realizacja zależy przede wszystkim od dialektu.
↑ ^a ^b /d̪ʲ/ i /ɟ/ zapisywane są jednym dwuznakiem дь i są alofonami jednego fonemu. Ich realizacja zależy przede wszystkim od dialektu.
↑ ^a ^b /t̪͡s̪ʲ/ i /t͡ɕ/ zapisywane są jednym dwuznakiem ць i są alofonami jednego fonemu. Ich realizacja zależy przede wszystkim od dialektu.
↑ ^a ^b /d̪͡z̪ʲ/ i /d͡ʑ/ zapisywane są jednym trójznakiem дзь i są alofonami jednego fonemu. Ich realizacja zależy przede wszystkim od dialektu.
↑ ^a ^b /v/ i /w/ zapisywane są jedną literą в i są alofonami jednego fonemu. Ich realizacja zależy przede wszystkim od dialektu.
↑ ^a ^b /n̪ʲ/ i /ɲ/ zapisywane są jednym dwuznakiem нь i są alofonami jednego fonemu. Ich realizacja zależy przede wszystkim od dialektu.

Przypisy

↑ Ethnologue report for language code: rue
↑ Majewicz 1989 ↓, s. 36.
↑ łemkowski.pdf [online], ksng.gugik.gov.pl .
↑ Archim Rabus: The Corpus of Spoken Rusyn. W: Luka Repanšek, Matej Šekli (red.): 12. letno srečanje Združenja za slovansko jezikoslovje: Povzetki prispevkov. Ljubljana: Založba ZRC, 2017, s. 229. ISBN 978-961-05-0027-8. OCLC 1324244076. [dostęp 2022-02-28]. (ang.).
↑ Paul Robert Magocsi: Carpatho-Rusyns. W: David Levinson (red.): Encyclopedia of World Cultures. T. 6: Russia and Eurasia/China. Boston: G.K. Hall, 1991, s. 69. ISBN 978-0-8161-1840-3. OCLC 22492614. [dostęp 2024-07-19]. (ang.).
↑ Alexander Bonkáló: The Rusyns. Fairview: Carpatho-Rusyn Research Center, 1990, s. 80. ISBN 978-0-88033-190-6. OCLC 23050611. [dostęp 2022-02-28]. (ang.).
↑ Paul Robert Magocsi: Our People: Carpatho-Rusyns and Their Descendants in North America. Toronto: Multicultural History Society of Ontario, 1984, s. 70. ISBN 978-0-919045-22-4. OCLC 11602907. [dostęp 2022-02-28]. (ang.).
↑ Paul Robert Magocsi: With Their Backs to the Mountains: A History of Carpathian Rus? and Carpatho-Rusyns. Budapest: Central European University Press, 2015, s. 2. ISBN 978-615-5053-46-7. OCLC 929239528. [dostęp 2022-02-28]. (ang.).
↑ Tapani Salminen: Endangered Languages in Europe. W: Matthias Brenzinger (red.): Language Diversity Endangered. Berlin: Walter de Gruyter, 2007, s. 225. DOI: 10.1515/9783110905694-012. ISBN 978-3-11-090569-4. OCLC 979749010. (ang.).
↑ Tapani Salminen: Europe and North Asia. W: Christopher Moseley (red.): Encyclopedia of the World’s Endangered Languages. Abingdon–New York: Routledge, 2007, s. 216, 274. DOI: 10.4324/9780203645659. ISBN 978-0-203-64565-9. ISBN 978-1-135-79640-2. OCLC 231332351. (ang.).
↑ Zdeňka Trösterová: Jiří Marvan jubilující/To Celebrate Jiří Marvans Anniversary. W: Helena Petáková, Hana Opleštilová (red.): Europeica - Slavica - Baltica: Jiřímu Marvanovi k 70. narozeninám. Praha: Národní knihovna České republiky, Slovanská knihovna, 2007, s. 39. ISBN 978-80-7050-521-2. OCLC 191912261. (cz. • ang.).
↑ ^a ^b Dmytryj Vyslockyj: Карпаторусский букварь. 1931.
↑ Курс Лемкiвского Языка, Лемківскы буквы і іх назвы
↑ Василь Ябур, Анна Плїшкова: Русиньскый язык у зеркалї новых правил про основны і середнї школы з навчанём русиньского языка. Пряшів: Русин і Народны новинкы, 2005.
↑ Анна Плїшкова, Кветослава Копорова: Русиньскый язык про зачаточників. Пряшів: Словеньска асоціація русиньскых орґанізацій – Русин і Народны новинкы, 2011, s. 7. ISBN 978-80-89441-17-4.
↑ Transliteration of Rusyn, Rusyn: Vojvodinian Rusyn
↑ Kurs języka łemkowskiego
↑ Kurz rusínskeho jazyka. [dostęp 2018-06-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-06-18)].

Bibliografia

Encyklopedia Powszechna PWN
Alfred F.A.F. Majewicz Alfred F.A.F., Języki świata i ich klasyfikowanie, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989, ISBN 83-01-08163-5, OCLC 749247655 (pol.).

Linki zewnętrzne

Rusyn, [w:] Ethnologue: Languages of the World, Dallas: SIL International [dostęp 2009-11-25] (ang.).
Ruthenian, [w:] Ethnologue: Languages of the World, Dallas: SIL International [dostęp 2022-10-02] (ang.).
Lemkowyna
Kurs języka łemkowskiego

[tj-13] /t̪ʲ/ i /c/ zapisywane są jednym dwuznakiem ть i są alofonami jednego fonemu. Ich realizacja zależy przede wszystkim od dialektu.

[dj-14] /d̪ʲ/ i /ɟ/ zapisywane są jednym dwuznakiem дь i są alofonami jednego fonemu. Ich realizacja zależy przede wszystkim od dialektu.

[ć-15] /t̪͡s̪ʲ/ i /t͡ɕ/ zapisywane są jednym dwuznakiem ць i są alofonami jednego fonemu. Ich realizacja zależy przede wszystkim od dialektu.

[dź-16] /d̪͡z̪ʲ/ i /d͡ʑ/ zapisywane są jednym trójznakiem дзь i są alofonami jednego fonemu. Ich realizacja zależy przede wszystkim od dialektu.

[b-17] /v/ i /w/ zapisywane są jedną literą в i są alofonami jednego fonemu. Ich realizacja zależy przede wszystkim od dialektu.

[ń-18] /n̪ʲ/ i /ɲ/ zapisywane są jednym dwuznakiem нь i są alofonami jednego fonemu. Ich realizacja zależy przede wszystkim od dialektu.

[rue-1] Ethnologue report for language code: rue

[CITEREFMajewicz198936-2] Majewicz 1989 ↓, s. 36.

[łemkowski_pdf-3] łemkowski.pdf [online], ksng.gugik.gov.pl .

[corpus-4] Archim Rabus: The Corpus of Spoken Rusyn. W: Luka Repanšek, Matej Šekli (red.): 12. letno srečanje Združenja za slovansko jezikoslovje: Povzetki prispevkov. Ljubljana: Založba ZRC, 2017, s. 229. ISBN 978-961-05-0027-8. OCLC 1324244076. [dostęp 2022-02-28]. (ang.).

[Levinson-5] Paul Robert Magocsi: Carpatho-Rusyns. W: David Levinson (red.): Encyclopedia of World Cultures. T. 6: Russia and Eurasia/China. Boston: G.K. Hall, 1991, s. 69. ISBN 978-0-8161-1840-3. OCLC 22492614. [dostęp 2024-07-19]. (ang.).

[Bonkáló1990-6] Alexander Bonkáló: The Rusyns. Fairview: Carpatho-Rusyn Research Center, 1990, s. 80. ISBN 978-0-88033-190-6. OCLC 23050611. [dostęp 2022-02-28]. (ang.).

[magocsi-7] Paul Robert Magocsi: Our People: Carpatho-Rusyns and Their Descendants in North America. Toronto: Multicultural History Society of Ontario, 1984, s. 70. ISBN 978-0-919045-22-4. OCLC 11602907. [dostęp 2022-02-28]. (ang.).

[magocsi2-8] Paul Robert Magocsi: With Their Backs to the Mountains: A History of Carpathian Rus? and Carpatho-Rusyns. Budapest: Central European University Press, 2015, s. 2. ISBN 978-615-5053-46-7. OCLC 929239528. [dostęp 2022-02-28]. (ang.).

[brenzinger-9] Tapani Salminen: Endangered Languages in Europe. W: Matthias Brenzinger (red.): Language Diversity Endangered. Berlin: Walter de Gruyter, 2007, s. 225. DOI: 10.1515/9783110905694-012. ISBN 978-3-11-090569-4. OCLC 979749010. (ang.).

[endangered-10] Tapani Salminen: Europe and North Asia. W: Christopher Moseley (red.): Encyclopedia of the World’s Endangered Languages. Abingdon–New York: Routledge, 2007, s. 216, 274. DOI: 10.4324/9780203645659. ISBN 978-0-203-64565-9. ISBN 978-1-135-79640-2. OCLC 231332351. (ang.).

[Petáková2007-11] Zdeňka Trösterová: Jiří Marvan jubilující/To Celebrate Jiří Marvans Anniversary. W: Helena Petáková, Hana Opleštilová (red.): Europeica - Slavica - Baltica: Jiřímu Marvanovi k 70. narozeninám. Praha: Národní knihovna České republiky, Slovanská knihovna, 2007, s. 39. ISBN 978-80-7050-521-2. OCLC 191912261. (cz. • ang.).

[dvyslockyj-12] Dmytryj Vyslockyj: Карпаторусский букварь. 1931.

[Lekcia-2-19] Курс Лемкiвского Языка, Лемківскы буквы і іх назвы

[Unipo-sk0-20] Василь Ябур, Анна Плїшкова: Русиньскый язык у зеркалї новых правил про основны і середнї школы з навчанём русиньского языка. Пряшів: Русин і Народны новинкы, 2005.

[Unipo-sk1-s7-21] Анна Плїшкова, Кветослава Копорова: Русиньскый язык про зачаточників. Пряшів: Словеньска асоціація русиньскых орґанізацій – Русин і Народны новинкы, 2011, s. 7. ISBN 978-80-89441-17-4.

[transliteration.eki-22] Transliteration of Rusyn, Rusyn: Vojvodinian Rusyn

[uw-23] Kurs języka łemkowskiego

[Kurz_rusínskeho_jazyka-24] Kurz rusínskeho jazyka. [dostęp 2018-06-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-06-18)].

[31] Język prasłowiański nie jest językiem słowiańskim, lecz przodkiem wszystkich języków słowiańskich.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[a]

[b]

[c]

[d]

[e]

[f]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[A]