Kaptaż

Przebieg kaptażu (1 – rzeka kaptowana; 2 – rzeka kaptująca; 3 – pierwotne źródło rzeki kaptującej; 4 – obszar działania erozji wstecznej; 5 – wododział; 6 – kolano kaptażowe; 7 – suche koryto).

     – dorzecze rzeki kaptowanej

     – dorzecze rzeki kaptującej

Kaptaż (od łac. captūra, 'łapanie, przeciąganie'), także przeciągnięcie rzeki – termin w geomorfologii i hydrologii opisujący zjawisko przechwycenia wód jednej rzeki przez drugą, będące częścią tzw. walki o dział wodny.

Mechanizm kaptażu

Zjawisko kaptażu najczęściej występuje w obrębie asymetrycznych grzbietów i jest związane z erozją wsteczną i wgłębną. Cieki spływające po stokach „rywalizują” o wododział poszerzając swoją zlewnie, co zachodzi dzięki nieustannemu erodowaniu stoku grzbietu oraz erozją wsteczną na obszarze leja źródłowego (cofanie się źródła). W sytuacji, w której ciek odwadniający jeden ze stoków ma większy spadek i szybciej wcina on się w grzbiet zaczyna zwiększać zlewnie. Rzeka prowadząca taką ekspansję nosi nazwę rzeki rabującej.

W miarę dalszego cofania się źródła rzeki może dojść do przełamania grzbietu – powstaje przełom regresyjny. Rzeka rabująca może zbliżyć się w ten sposób do koryta innego cieku o mniejszym spadku. W momencie wezbrania woda przepływa do koryta rzeki o większej aktywności erozyjnej, które ma większy spadek – dochodzi do przeciągnięcia. Rzeka przejmująca wody to rzeka kaptująca (przeciągająca) natomiast rzeka, która utraciła wody nosi nazwę rzeki kaptowanej (przeciąganej). Razem z wodami przechwycony zostaje fragment dorzecza rzeki o mniejszym spadku, w wyniku czego pierwotnie mały ciek kaptujący może zmienić się w większą rzekę, a ciek kaptowany o początkowo dużym przepływie może stracić na znaczeniu.

Przebieg zjawiska kaptażu na przykładzie Lubrzanki – rzeka kaptująca (dorzecze Nidy) i Pokrzywianki – rzeka kaptowana (dorzecze Kamiennej) w Górach Świętokrzyskich.

W wyniku kaptażu powstaje tzw. kolano kaptażowe, czyli fragment koryta charakteryzujący się silnym skrętem (nawet pod kątem prostym) i będący świadectwem kaptażu. Pomiędzy kolanem kaptażowym, a korytem rzeki kaptowanej tworzy się fragment suchego koryta znajdującego się w tzw. martwej dolinie.

Zjawisko kaptażu występuje przede wszystkim na obszarach górskich o dojrzałej sieci rzecznej. Do przykładów kaptażu w Polsce należą:

• Lubrzanka i Pokrzywnica w Górach Świętokrzyskich;
• Rybna i Ścinawka w Górach Wałbrzyskich;
• Biała Lądecka przy Radoszce w Masywie Śnieżnika;
• Skora i Czermnica na Pogórzu Kaczawskim;

W Polsce znajdują się również miejsca, w których przypuszczalnie zjawisko kaptażu mogłoby nastąpić w przyszłości, np. kaptaż górnej Solinki przez Udavę w Bieszczadach lub kaptaż Kamienickiego Potoku przez Koninę w Gorcach.

Kaptaż boczny

Specyficznym rodzajem kaptażu jest kaptaż boczny, który jest efektem erozji bocznej w korycie rzeki głównej, która powoduje przerwanie przegrody między dolinami rzeki głównej i jej dopływu w miejscu gdzie jest ona podcinana przez nurt rzeki głównej i przeciągnięcie koryta. Zjawisko to prowadzi do powstania tzw. pagórów pseudomeandrowych.

Zobacz też

• Bifurkacja
• Sieć rzeczna
• Erozja wsteczna
• Przełom rzeczny

Bibliografia

• EwaE. Bajkiewicz-Grabowska EwaE., Hydrologia ogólna, wyd. V, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2020, s. 469, ISBN 978-83-01-21300-8  (pol.).
• JanJ. Flis JanJ., Szkolny słownik geograficzny, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1982, s. 124, ISBN 83-02-00870-2  (pol.).
• MarekM. Kasprzak MarekM., Wezbrania i powodzie na rzekach Dolnego Śląska, [w:] MarekM. Błaś i inni, Wyjątkowe zdarzenia przyrodnicze na Dolnym Śląsku i ich skutki, Wrocław: Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego, 2010, s. 94, ISBN 978-83-62673-00-1  (pol.).
• MieczysławM. Klimaszewski MieczysławM., Geomorfologia, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1981, s. 499-501, ISBN 83-01-03498-X  (pol.).
• MarekM. Kurzeja MarekM., JanJ. Loch JanJ., MarekM. Ruciński MarekM., Gorczańskie wody, Poręba Wielka: Gorczański Park Narodowy, 2012, s. 6, ISBN 978-83-935082-4-2  (pol.).
• PiotrP. Migoń PiotrP., Geomorfologia, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006, s. 221-222, ISBN 978-83-01-14812-6  (pol.).
• WłodzimierzW. Mizerski WłodzimierzW., Geologia dynamiczna, wyd. IV, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2019, s. 220, ISBN 978-83-01-20021-3  (pol.).