Katullus
Katullus, Gaius Valerius Catullus (ur. 87 – 82 p.n.e., zm. nie wcześniej niż w 54 p.n.e. i nie później niż w 32 p.n.e.) – rzymski poeta pochodzący z Werony, należący do grupy neoteryków; jedyny ich przedstawiciel, którego utwory zachowały się liczniej.
Życiorys
[edytuj | edytuj kod]Problem datowania narodzin i śmierci
[edytuj | edytuj kod]Narodziny i śmierć poety datuje się różnie. Św. Hieronim przekazuje informację, że Katullus zmarł w 57 p.n.e. w wieku 30 lat. Niestety, data śmierci tu podana jest na pewno błędna, gdyż w utworach Katullusa znajdują się np. aluzje do drugiego konsulatu Pompejusza oraz portyku Pompejusza, budowli oddanej podczas tegoż konsulatu, w r. 55 p.n.e. Kłopot w tym, że skoro podana przez św. Hieronima data śmierci jest błędna, to znaczy, iż któraś z pozostałych dwóch liczb – tj. wynikająca stąd data narodzin poety lub wiek, w jakim zmarł – też jest nieprawidłowa; nie wiadomo tylko, która.
Na ogół przyjmuje się, że Hieronim musiał pomylić konsulów roku 87 p.n.e. (Lucjusza Korneliusza Cynnę i Gnejusza Oktawiusza) z jakąś inną parą konsulów; najczęściej wymienia się tu parę Lucjusz Korneliusz Cynna / Gnejusz Papiriusz Karbo (84 p.n.e.) lub Gajusz Mariusz / Gnejusz Papiriusz Karbo (82 p.n.e.). Według tych hipotez Katullus zmarł w wieku 30 lat w roku 54 lub 52 p.n.e.
Na podstawie analizy twórczości niektórzy uczeni sądzą, iż poeta żył jeszcze w roku 47 p.n.e. W każdym razie Korneliusz Nepos w napisanym w 32 r. p.n.e. Żywocie Attyka wymienia Katullusa i Lukrecjusza jako zmarłych.
Twórczość
[edytuj | edytuj kod]Cechy ogólne
[edytuj | edytuj kod]Twórczość Katullusa była wysoko ceniona w okresie od I w. p.n.e. do II w. n.e.[potrzebny przypis] Potem, w miarę upadku kultury starożytnej, poeta popadał w zapomnienie.
Zachowany dotychczas zbiór zawiera sto kilkanaście (ok. 116) drobnych utworów, o objętości od 2 do 408 wersów. Tematyka jest mieszana i waha się od zjadliwej inwektywy politycznej, poprzez mniej lub bardziej obsceniczne fraszki aż do wyrafinowanych erotyków i ckliwych obrazków z życia zakochanych. Obsceniczne słownictwo niektórych wierszy było powodem, iż do niedawna pomijano je w tłumaczeniach lub znacznie łagodzono.
Oddzielny rodzaj stanowią epitalamia (czyli pieśni weselne) oraz tzw. epylia, czyli dłuższe, obejmujące do kilkuset wersów utwory na tematy mitologiczne (Attis, Wesele Peleusa i Tetydy, przekład wiersza Kallimacha pt. Warkocz Bereniki itd.).
Polimetria
[edytuj | edytuj kod]Zbiór wierszy Katullusa cechuje polimetria, tj. zawiera on utwory skomponowane w różnych miarach wierszowych. Z tego najliczniej reprezentowane są: dystych elegijny oraz jedenastozgłoskowiec falecejski. Poza tym Katullus pisał również priapejem, cholijambem, trymetrem jambicznym (zwykłym i czystym), tetrametrem jambicznym, asklepiadejem większym, strofą saficką, strofą eolską i heksametrem daktylicznym.
Katullusowi należy też zawdzięczać jedyny zachowany w całości utwór (nr 63) napisany galijambem (z twórczości innych poetów używających galijambu istnieją tylko paruwersowe resztki), a także jedyny znany wiersz (nr 55) skomponowany w izochronicznej postaci jedenastozgłoskowca falecejskiego.
Problematyka stanu zachowania
[edytuj | edytuj kod]W XII wieku istniała na świecie już tylko jedna kopia wierszy Katullusa (tak zwany codex Veronensis oznaczany w siglach literą V, dziś zaginiony), pochodzą od niej wszystkie znane dziś rękopisy, jakie powstały w wieku XIV i później.
Zbiór przekazany został przez rękopisy w postaci jednej księgi i pod wspólnym tytułem Catulli Veronensis liber. Utworów jest, jak wspomniano, "około 116", gdyż numeracja ich nie jest ciągła. Z jednej strony wykazuje luki (np. po utw. 17 następuje utw. nr 21), z drugiej strony na skutek badań filologicznych wykazano lub usiłuje się wykazać, że niektóre utwory, które uważano poprzednio za całość, stanowią w istocie dwa oddzielne wiersze (np. utw. 58 i 58b), lub odwrotnie. W rezultacie liczba wierszy jest różna w różnych wydaniach i waha się w zakresie od 114 do 116.
Na przełomie XIX i XX wieku zauważono, że łączna objętość zbioru wynosząca około 2300 wersów, znacznie przekracza pojemność przeciętnego zwoju papirusowego (za "przeciętny" uważa się zwój o objętości jednej księgi Eneidy, czyli 700-900 wersów; ale z objętości ksiąg Lukrecjusza wiadomo, że istniały woluminy mogące pomieścić do 1500 wersów). Obserwacja ta doprowadziła do postawienia tezy, że to, co średniowieczne rękopisy tytułują Catulli Veronensis liber, stanowi w rzeczywistości zawartość co najmniej dwóch, a zapewne trzech (o ile nie czterech) woluminów przepisanych do kodeksu jednym ciągiem:
- wolumin I zawierający utw. 1-60 nosił przypuszczalnie tytuł Iambi lub Passer (łac. wróbel, od incypitu pierwszego utworu Passer deliciae meae puellae...)
- wolumin II, zawierający utw. 61-64, o nieznanym tytule.
- wolumin III z utworami 65-116 był zapewne zatytułowany Elegiae, Epigrammata lub Disticha.
Dodatkowym, oprócz samej objętości, argumentem za podziałem na takie części jest ich zróżnicowanie kompozycyjne:
- część pierwsza to drobne utwory skomponowane w różnych miarach wierszowych i o mieszanej tematyce
- część druga – dłuższe utwory zróżnicowane metrycznie, ale ze wspólnym motywem, jakim jest permanentny związek kobiety i mężczyzny
- część trzecia – różnej długości utwory na zróżnicowane tematy, wszystkie pisane w jednym metrum (dystychem elegijnym).
Pozostają sporne szczegóły podziału, zwłaszcza kwestia, gdzie dokładnie przebiega granica między częścią drugą a trzecią.
Nie jest pewne, czy woluminy te stanowiły trzy części swoistej antologii utworów poety, czy może trzy książki wydane niezależnie od siebie.
Graniczące z pewnością przypuszczenie sugeruje, że w starożytności istniał co najmniej jeszcze jeden wolumin innych utworów Katullusa napisanych wierszem priapejskim, lecz nie zachował się. Dedykację tego woluminu wraz z wymienionym nazwiskiem autora cytuje Terentianus Maurus.
Polskie przekłady
[edytuj | edytuj kod]Najwcześniejszych wydanych przekładów utworów Katullusa dokonali Szymon Baranowski (1895) i Jan Czubek (1898), w okresie powojennym publikowali je Mieczysław Brożek i Anna Świderkówna. W 1990 opublikowano w miniaturowej edycji bibliofilskiej zbiór poezji w przekładzie Jacka Wójcickiego[1]. Pierwsze kompletne wydanie poezji Katullusa w języku polskim, w przekładzie Grzegorza Franczaka i Aleksandry Klęczar, ukazało się w tomie Poezje wszystkie w 2013 nakładem Wydawnictwa Benedyktynów Tyniec i otrzymało nominację do Nagrody Literackiej Gdynia 2014 w kategorii przekład na język polski[2].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Słownik pisarzy antycznych (pod red. A. Świderkówny). Warszawa: Wiedza Powszechna, 2001, s. 133.
- ↑ Nominowani 2014. Nagroda Literacka Gdynia [online], archiwumnlg.nagrodaliterackagdynia.pl [dostęp 2020-10-29] [zarchiwizowane z adresu 2022-01-22] .
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- pieśni Katullusa:
- Katullus – utwory
- Katullus – dzieła w bibliotece Polona
- ISNI: 0000000121452004, 0000000402759782
- VIAF: 100218993, 371158790735038852494, 4908149544597800490004, 223297316, 67487945
- LCCN: n79006943
- GND: 118519719
- LIBRIS: b8nqqjjv3xfc93g
- BnF: 118955751
- SUDOC: 02677254X
- SBN: CFIV000778
- NLA: 35026673
- NKC: jn20011019206
- RSL: 000083299, 000036422
- BNE: XX1047188
- NTA: 069180555
- BIBSYS: 90082222
- CiNii: DA0078130X
- Open Library: OL16144A
- PLWABN: 9810594969005606
- NUKAT: n95207096
- J9U: 987007259536205171
- PTBNP: 72471
- CANTIC: a10062889
- LNB: 000050766
- NSK: 000168539
- CONOR: 18455907
- BNC: 000048524
- ΕΒΕ: 71024
- BLBNB: 000154090
- KRNLK: KAC202249615
- LIH: LNB:V*122790;=BH
- RISM: people/387732