Kryzys sudecki

Kryzys sudecki – międzynarodowy kryzys z 1938 roku spowodowany żądaniami III Rzeszy dotyczącymi Kraju Sudeckiego w Czechosłowacji zamieszkałego przez znaczną liczbę Niemców domagających się przyłączenia do III Rzeszy.

Był jednym z kluczowych wydarzeń poprzedzających II wojnę światową. Adolf Hitler, powołując się na konieczność obrony interesów Niemców sudeckich, początkowo domagał się autonomii dla tego regionu, a następnie jego włączenia do III Rzeszy, grożąc w razie sprzeciwu wybuchem wojny. Po uzyskaniu zgody mocarstw zachodnich, w wyniku układu monachijskiego, Niemcy w październiku 1938 roku dokonały aneksji Kraju Sudeckiego. Sytuację tę wykorzystały również inne państwa – Polska zajęła Zaolzie, a Węgry otrzymały południową Słowację i Ruś Zakarpacką.

Geneza

W marcu 1938 roku niemieckie wojska wkroczyły do Austrii, nie napotykając żadnego oporu zbrojnego. Hitler określił tę aneksję mianem Anschlussu, czyli przyłączeniem do III Rzeszy. Wkrótce potem zwrócił uwagę na Czechosłowację. Hitler obawiał się, że niespodziewany atak, bez odpowiedniego uzasadnienia, mógłby wywołać międzynarodowy sprzeciw i pogorszyć sytuację Niemiec na arenie światowej, dlatego polecił liderowi Partii Niemców Sudeckich, Konradowi Henleinowi, stworzenie sytuacji w Sudetach, która mogłaby posłużyć za pretekst do niemieckiej interwencji militarnej. Niemiecka mniejszość zamieszkująca region miała wysuwać żądania niemożliwe do zaakceptowania przez czechosłowacki rząd. Gdy rząd Czechosłowacji nie spełnił wygórowanych żądań Niemców Sudeckich dotyczących samostanowienia, we wrześniu 1938 roku Henlein zorganizował próbę zamachu stanu w regionie przygranicznym, jednakże czechosłowackie siły zbrojne szybko stłumiły bunt. Po niepowodzeniu Henlein zbiegł do Niemiec, skąd powrócił z Sudetendeutsches Freikorps, podlegającym Heinrichowi Himmlerowi, oraz oddziałami SS-Standarte „Oberbayern”. Dzięki pasywnej postawie rządu czechosłowackiego, który obawiał się otwartej wojny z Niemcami, Henlein 23 sierpnia 1938 roku przejął kontrolę nad przygranicznym powiatem Aš. Na arenie międzynarodowej działania te Niemcy uzasadniali dążeniem niemieckiej mniejszości do samostanowienia, starając się ukryć faktyczne wsparcie Berlina dla rebeliantów.

Działanie

Tereny zaanektowane przez III Rzeszę w 1938

Nieco ponad miesiąc później, 29 września 1938 roku w Monachium odbyło się spotkanie przedstawicieli Niemiec, Wielkiej Brytanii, Francji i Włoch, którego celem było rozwiązanie kryzysu sudeckiego. Co istotne, do udziału w negocjacjach nie została zaproszona Czechosłowacja. Mocarstwa zachodnie, obawiając się kolejnej wojny, uległy żądaniom Niemiec, wierząc, że ustępstwa wobec Hitlera zapewnią trwały pokój. Przyniosło to skutek odwrotny: umocniło pozycję Hitlera i dało mu przewagę w dalszych planach ekspansji terytorialnej.

Takie podejście skomentował premier Wielkiej Brytanii Neville Chamberlain, uznając układ monachijski za „pokój dla naszych czasów”. Na mocy postanowień układu monachijskiego Niemcy anektowały Kraj Sudecki – wąski pas czeskiego terytorium wzdłuż granicy z Niemcami, zamieszkany głównie przez ludność niemiecką. W nowo utworzonym okręgu Sudetenland namiestnikiem Rzeszy został ustanowiony Konrad Henlein, mianowany SS-Obergruppenführerem. Jednak Führer nie zamierzał poprzestać na ustaleniach z Monachium. Już w październiku 1938 roku wydał tajną dyrektywę dotyczącą pełnego zajęcia Czech oraz utworzenia odrębnego państwa słowackiego.

Tereny Czechosłowacji przyłączone do Polski w roku 1938

Również Polska skorzystała z osłabienia Czechosłowacji. Wojska polskie zajęły Zaolzie – obszar zamieszkany głównie przez Polaków, o który od zakończenia I wojny światowej toczyły się spory z Czechosłowacją. Działania te sprawiły, że minister spraw zagranicznych Józef Beck de facto współpracował z Hitlerem, wspierając niemiecką politykę aneksji. Hitler z aprobatą wyraził się o postawie polskiego rządu, mówiąc, że „Piłsudski byłby z nich zadowolony”.

Następstwa i konsekwencje

Retoryka i działania Niemiec podczas dwóch agresywnych aneksji w 1938 roku wykazywały znaczące podobieństwa do strategii, którą później zastosował wobec Polski. Ponownie odwoływał się do idei prawa narodów do samostanowienia, nawiązując do 14-punktowego programu Woodrowa Wilsona z 1918 roku, który określał zasady powojennego ładu w Europie. Oficjalnym celem miało być przyłączenie do Rzeszy obszarów zamieszkanych przez ludność niemiecką. W rzeczywistości jednak celem Hitlera była dalekosiężna ekspansja terytorialna, wykraczająca poza obszary zwartego osadnictwa niemieckiego. W ten sposób dążył do realizacji swojej koncepcji „przestrzeni życiowej” dla narodu niemieckiego. Hitler wykorzystywał zamieszkującą te tereny mniejszość niemiecką jako narzędzie polityczne, narażając ją na niebezpieczeństwo, jeśli uznawał to za korzystne dla swoich celów, a preteksty do interwencji militarnych często sam kreował.

Podczas Anschlussu Austrii i rozpadu Czechosłowacji Hitler przyjął strategię zakładającą, że mocarstwa zachodnie nie zdecydują się na reakcję, by uniknąć wojny w Europie. Takie podejście okazało się skuteczne w obu przypadkach. Było jednak jasne, że dotychczasowe sukcesy Niemiec nie zaspokoją ich ambicji. Francuski ambasador Robert Coulondre w grudniu 1938 roku zauważył, że Hitler zakończył etap przyłączania „niemieckości” do Rzeszy i szykuje się do walki o „przestrzeń życiową”. Jego przewidywania sprawdziły się w marcu 1939 roku, gdy Wehrmacht wkroczył na terytorium okrojonych Czech, ustanawiając Protektorat Czech i Moraw. Po dwóch dekadach pozornego pokoju w Europie znów pojawiło się powszechne przeczucie zbliżającej się wojny.

Zobacz też

• rozbiór Czechosłowacji

Bibliografia

• Jochen Böhler: Najazd 1939. Niemcy przeciw Polsce. Wydawnictwo Znak, 2011. ISBN 83-240-1808-5. (pol.).