Niszczyciele typu Sokoł

Niszczyciele typu Sokoł

Niszczyciele typu Sokoł w porcie przed 1914 r.
Kraj budowy	Wielka Brytania Imperium Rosyjskie
Użytkownicy	Rosyjska Carska MW Flota Czerwona Dai-Nippon Teikoku Kaigun Finlandia
Stocznia	Yarrow, Londyn Crichton, Turku & Petersburg Zakłady Iżorskie, Kołpino Zakłady Newskie, Petersburg
Wejście do służby	1895-1904
Wycofanie	1904-1930
Zbudowane okręty	27
Dane taktyczno-techniczne
Wyporność	normalna: 220 ton pełna: 240 t
Długość	57,91 metra
Szerokość	5,64 m
Zanurzenie	2,29 m
Napęd	2 maszyny parowe potrójnego rozprężania 4 lub 8 kotłów Yarrow moc 3800 KM 2 śruby
Prędkość	26,5-29 węzłów
Zasięg	450-660 Mm przy prędkości 13 węzłów
Załoga	51-58
Uzbrojenie	1 działo kal. 75 mm 3 działka kal. 47 mm (3 x I) 2 wt kal. 381 mm (2 x I)

Niszczyciele typu Sokoł – rosyjskie niszczyciele z przełomu XIX i XX wieku, pierwsze jednostki tej klasy w Marynarce Wojennej Imperium Rosyjskiego. W latach 1894–1904 w brytyjskiej stoczni Yarrow oraz krajowych stoczniach Crichton, Zakładach Iżorskich i Zakładach Newskich zbudowano 27 okrętów tego typu. Jednostki weszły w skład Floty Bałtyckiej, Floty Czarnomorskiej i Eskadry Oceanu Spokojnego w latach 1895-1904 i wzięły udział w wojnie rosyjsko-japońskiej oraz I wojnie światowej. Dwie jednostki były po wojnie z lat 1904-1905 użytkowane przez Marynarkę Wojenną Japonii, a pięć trafiło po I wojnie światowej do Fińskiej Marynarki Wojennej.

Projekt i budowa

Pod koniec XIX wieku podejmowano próby skonstruowania okrętów jak najlepiej nadających się do zwalczania torpedowców, które stwarzały zagrożenie dla opancerzonych okrętów. Powstawały w ten sposób także w Rosji kanonierki torpedowe, które nie miały jednak nad torpedowcami przewagi prędkości. W pierwszej połowie lat 90. dla wiodącej w świecie marynarki brytyjskiej (Royal Navy) zbudowano okręty nowej klasy – niszczycieli, szybszych i silniejszych od torpedowców. W 1894 roku ukończono dwa pierwsze z nich, skonstruowane w stoczni Yarrow: „Havock” i „Hornet”. Royal Navy poza jeszcze trzema okrętami nie zamawiała jednak w tej stoczni dalszych niszczycieli, wobec czego właściciel firmy Alfred Yarrow szukał kontraktów eksportowych. Cesarstwo Rosyjskie już 30 maja 1894 roku zamówiło w stoczni Yarrow budowę dla marynarki rosyjskiej okrętu na wzór zmodyfikowanego „Horneta”, za cenę 36 tysięcy funtów szterlingów. Miał on być ukończony w 14 miesięcy i przy wyporności normalnej 220 ton rozwijać jeszcze większą prędkość 29 węzłów. Ze zmian, przede wszystkim zrezygnowano ze stałej dziobowej wyrzutni torped, zmieniono kształt dziobu na taranowy i zastosowano rosyjskie działa kalibrów 75 mm i 47 mm zamiast 76 mm i 57 mm. Okręt o nazwie „Sokoł” został wodowany 10 sierpnia^?/22 sierpnia 1894 roku, po czym podczas prób w tym miesiącu przekroczył prędkość kontraktową. W październiku 1895 roku został przekazany Rosji i przyjęty do służby.

Rosyjskie Ministerstwo Morskie zdecydowało po wynikach prób podjąć budowę okrętów tego typu w Rosji. Początkowo zakładano budowę serii we współpracy ze stocznią Yarrow, która mogła dostarczać istotne podzespoły. Ostatecznie jednak, pod wpływem rosyjskiego przemysłu, zdecydowano nie współpracować z Yarrowem i skopiować oraz produkować okręty samodzielnie. 19 marca 1896 roku złożono pierwsze zamówienie w zakładach Crichton w Abo. Przy czym, okręty klasyfikowane były początkowo w Rosji jako torpedowce (ros. minonosiec) i tylko nieoficjalnie nazywane były niszczycielami (ros. istriebitiel) lub kontrtorpedowcami, a dopiero w 1907 roku zaliczono je do nowo wyodrębnionej klasy niszczycieli (ros. eskadriennyj minonosiec, dosłownie: torpedowiec eskadrowy).

Spośród 26 seryjnych okrętów tego typu dwa zbudowane zostały w stoczni Crichton w Abo, siedem powstało w Zakładach Iżorskich w Kołpino, cztery zbudowała stocznia Crichton w Petersburgu, a trzynaście wykonano w Zakładach Newskich w Petersburgu. Budowę okrętów rozpoczęto w latach 1894–1903, zostały zwodowane w latach 1895–1903, a do służby w Marynarce Wojennej przyjęto je w latach 1895–1904 (12 niszczycieli, które były przeznaczone do wysłania na Daleki Wschód, zostały złożone, wodowane i ukończone w Port Artur). 9 marca 1902 roku, przed ukończeniem większości okrętów, zmieniono ich nazwy z nazw ptaków na oznaczające cechy.

Prototypowy „Sokoł” był w chwili wejścia do służby jednym z najnowocześniejszych niszczycieli świata i decyzja o jego szybkim zamówieniu była uzasadniona. Rozwój okrętów na świecie spowodował jednak, że już w ciągu kilku lat nowo projektowane niszczyciele były większe, silniejsze i szybsze, i projekt ten stał się przestarzały. Z tego punktu widzenia za błąd uważana jest decyzja o budowie w Rosji tak długiej serii, a tym bardziej własnymi siłami, co spowodowało znaczne opóźnienie i pogorszenie jakości okrętów. Wchodziły one do służby pięć do dziewięciu lat po prototypie i żaden nawet podczas prób nie osiągał prędkości 28 węzłów. W konsekwencji, były najliczniejszymi rosyjskimi niszczycielami podczas wojny z Japonią w 1904 roku, lecz ustępowały szybszym i lepiej uzbrojonym niszczycielom japońskim nowszych brytyjskich projektów.

Okręt	Stocznia	Początek budowy	Wodowanie	Wejście do służby	Flota
„Sokoł” („Prytkij”)	Yarrow	listopad 1894	22 sierpnia 1895	październik 1895	Bałtycka
„Krieczet” („Pyłkij”)	Crichton	1897	1 października 1899	lipiec 1900
„Korszun” („Posłusznyj”)		1898	maj 1898
„Procznyj” (ex-„Jastrieb”)	Z. Iżorskie	październik 1896	1 października 1898	maj 1902
„Porażajuszczij” (ex-„Nyrok”)		1896	15 listopada 1898
„Pronzitielnyj” (ex-„Bierkut”)		lipiec 1897	29 czerwca 1899
„Prozorliwyj” (ex-„Gagara”)	Z. Newskie	1898	8 lipca 1899
„Riezwyj” (ex-„Woron”)		1899	31 sierpnia 1899
„Rietiwyj” (ex-„Filin”)			22 czerwca 1900
„Rjanyj” (ex-„Sowa”)			7 lipca 1900
„Podwiżnyj” (ex-„Albatros”)	Z. Iżorskie	październik 1899	3 czerwca 1901
„Strogij” (ex-„Lebied´”)	Crichton	sierpień 1899	2 sierpnia 1901	wrzesień 1902	Czarnomorska
„Smietliwyj” (ex-„Pielikan”)			2 sierpnia 1901
„Swiriepyj” (ex-„Pawlin”)			7 września 1901
„Striemitielnyj” (ex-„Fazan”)			1 października 1901
„Rieszytielnyj” (ex-„Kondor”)	Z. Newskie / Port Artur	1900 / kwiecień 1901	26 lipca 1901	lipiec 1902	Oceanu Spokojnego
„Sierdityj” (ex-„Biekas”)		1901 / 1901	4 listopada 1901	czerwiec 1903
„Smiełyj” (ex-„Gorlica”)			10 lutego 1902	wrzesień 1903
„Storożewoj” (ex-„Gracz”)			31 marca 1902
„Stierieguszczij” (ex-„Kulik”)		1901 / 1902	22 czerwca 1902
„Raziaszczij” (ex-„Drozd”)	Z. Iżorskie / Port Artur		10 grudnia 1902
„Rastoropnyj” (ex-„Diatieł”)		1900 / marzec 1902	12 marca 1903	listopad 1903
„Silnyj”		lipiec 1902 / 1903	21 czerwca 1903	grudzień 1903
„Skoryj”	Z. Newskie / Port Artur	grudzień 1902 / 1903	17 maja 1903
„Strasznyj”		1902 / 1903	1903	marzec 1904
„Strojnyj”
„Statnyj”			21 listopada 1903	lipiec 1904

Dane taktyczno–techniczne

Rzuty niszczycieli typu Sokoł

Okręty były niewielkimi, czterokominowymi niszczycielami z taranowym dziobem. Długość całkowita wykonanego ze stali niklowej kadłuba wynosiła 57,91 metra, szerokość 5,64 metra i zanurzenie 2,29 metra. Wyporność normalna wynosiła 220 ton, a pełna 240 ton. Okręty napędzane były przez dwie maszyny parowe potrójnego rozprężania o mocy 3800 KM, do których parę dostarczało cztery lub osiem kotłów Yarrow. Dwuśrubowy układ napędowy pozwalał osiągnąć jednostkom seryjnym prędkość 26,5-27,5 węzła, podczas gdy prędkość maksymalna prototypowego „Sokoła” wynosiła 29 węzłów. Okręty mogły zabrać zapas węgla o masie 58-80 ton, co zapewniało zasięg wynoszący od 450 do 660 Mm przy prędkości 13 węzłów.

Okręty wyposażone były w dwie pojedyncze wyrzutnie torped kalibru 381 mm, umieszczone na rufie, z zapasem sześciu torped. Dwie torpedy były w wyrzutniach, a cztery były przenoszone z głowicami oddzielnie w dziobowym kubryku. 17-stopowe torpedy Whiteheada wzór 1898 miały masę 430 kg, w tym 64 kg głowica bojowa. Główne uzbrojenie artyleryjskie stanowiło pojedyncze działo kal. 75 mm Canet o długości 50 kalibrów (L/50), z maską ochronną, umieszczone na platformie nad pomostem bojowym. Działo strzelało pociskami o masie 4,9 kg, a zapas amunicji wynosił 160 pocisków przeciwpancernych. Uzbrojenie uzupełniały trzy pojedyncze działa kal. 47 mm Hotchkiss M1885 L/40 (dwa na burtach za mostkiem i jedno na pokładzie rufowym). Strzelały pociskami o masie 1,5 kg, a zapas amunicji wynosił 800 sztuk.

Załoga pojedynczego okrętu liczyła od 51 do 58 oficerów, podoficerów i marynarzy.

Służba

W momencie wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej na Dalekim Wschodzie bazowało 12 niszczycieli typu Sokoł, wchodzących w skład 2. Flotylli Niszczycieli I Eskadry Oceanu Spokojnego. Podczas działań wojennych utracono osiem jednostek: „Stierieguszczij” został zatopiony 10 marca 1904 roku nieopodal Port Artur przez japońskie niszczyciele; jego los podzielił 13 kwietnia 1904 roku „Strasznyj”; 12 sierpnia 1904 roku „Rieszytielnyj” podczas procedury internowania w chińskim porcie Chefoo został niespodziewanie zaatakowany przez niszczyciele „Asashio” i „Kasumi”, których załogi zdobyły abordażem rosyjską jednostkę, którą następnie wcielono w skład Cesarskiej Marynarki Wojennej pod nazwą „Akatsuki” (暁), po remoncie w 1906 roku zmienioną na „Yamabiko” (山彦). 13 listopada 1904 roku „Strojnyj” wszedł na postawioną nieopodal Port Artur przez japońskie okręty minę i zatonął, a 16 listopada 1904 roku „Rastoropnyj” został samozatopiony na redzie Chefoo, aby uniknąć losu niszczyciela „Rieszytielnyj”. Trzy niszczyciele („Storożewoj”, „Raziaszczij” i „Silnyj”) zostały samozatopione przed kapitulacją Port Artur w nocy z 1 na 2 stycznia 1905 roku, przy czym „Silnyj” został później przez Japończyków podniesiony i w 1906 roku wcielony w skład Cesarskiej Marynarki Wojennej pod nazwą „Fumizuki” (文月), a czterem udało się przedrzeć do portów neutralnych i zostały internowane („Sierdityj”, „Smiełyj”, „Skoryj” i „Statnyj”).

W latach 1909–1912 na ocalałych okrętach dokonano modernizacji uzbrojenia: zdemontowano obie wyrzutnie torped kal. 381 mm i wszystkie działa kal. 47 mm, instalując w zamian dwie pojedyncze wyrzutnie torped kal. 450 mm oraz drugą armatę kal. 75 mm (usytuowaną w pobliżu rufy) i dwa pojedyncze karabiny maszynowe kal. 7,62 mm. Prócz tego okręty przystosowano do przenoszenia 10 min. W momencie wybuchu I wojny światowej kilka okrętów przystosowano do pełnienia funkcji okrętów łącznikowych, a część przebudowano na trałowce. W wyniku rewolucji październikowej okręty Floty Bałtyckiej zostały przejęte przez bolszewików, a w 1918 roku trzy zostały skierowane na Morze Kaspijskie; pięć jednostek pozostawionych przez bolszewików w Helsinkach („Rjanyj”, „Prozorliwyj”, „Posłusznyj”, „Riezwyj” i „Podwiżnyj”) zostało 13 kwietnia 1918 roku zdobytych przez Finów i weszło w skład Marynarki Wojennej Finlandii pod nazwami S1 – S5. Z czterech niszczycieli służących we Flocie Czarnomorskiej dwa („Smietliwyj” i „Striemitielnyj”) zostały samozatopione 18 czerwca 1918 roku w Noworosyjsku, by uniknąć przejęcia przez Niemców, a dwa po epizodycznej służbie we flocie Białych trafiły w 1920 roku do Floty Czerwonej („Strogij”, od 1922 roku nazwany „Marti” i „Swiriepyj”, nazwany w 1922 roku „Lejtnant Szmidt”).

Bibliografia

• T.A. Brassey (red.): The Naval Annual, 1905. Portsmouth: J. Griffin and Co., 1905. (ang.). Brak numerów stron w książce
• Roger Chesneau, Eugene Kolesnik: Conway’s All The World’s Fighting Ships 1860-1905. London: Conway Maritime Press, 1979. ISBN 978-0-85177-133-5. (ang.). Brak numerów stron w książce
• Józef Wiesław Dyskant: Port Artur 1904. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1996. ISBN 83-11-08517X. Brak numerów stron w książce
• Ivan Gogin: FUMIZUKI destroyers (1902-1903/1904-1905). Navypedia. [dostęp 2017-11-19]. (ang.).
• Ivan Gogin: KRECHET torpedo boats (1900-1904). Navypedia. [dostęp 2017-11-01]. (ang.).
• Jan Gozdawa-Gołębiowski, Tadeusz Wywerka Prekurat: Pierwsza wojna światowa na morzu. Warszawa: Lampart, 1994. ISBN 83-902554-2-1. Brak numerów stron w książce
• Robert Jackson: Niszczyciele, fregaty i korwety. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 2001. ISBN 83-1109-273-7. Brak numerów stron w książce
• Edmund Kosiarz: Pierwsza wojna światowa na Bałtyku. Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1979. ISBN 83-215-3234-9. Brak numerów stron w książce
• Piotr Olender: Rosyjsko-japońska wojna morska 1904-1905. T. 2: Bitwa pod Cuszimą. Sandomierz: Stratus, 2012. ISBN 978-83-61421-56-6. Brak numerów stron w książce
• Piotr Olender: Rosyjsko-japońska wojna morska 1904-1905. T. 1: Port Artur. Sandomierz: Stratus, 2011. ISBN 978-83-61421-55-9. Brak numerów stron w książce
• Nikołaj Afonin, Siergiej Bałakin. Minonoscy tipa «Sokoł». „Morskaja Kollekcyja”. nr 2/2004 (59), 2004. (ros.). 
• Nikołaj Afonin: Minonosiec «Sokoł» i «sokoły». Sankt Petersburg: Gangut, 2009, seria: Midel-Szpangout. nr 18. ISBN 978-5-904180-07-2. (ros.).