Papusza
 Papusza | |
| Data i miejsce urodzenia |
17 sierpnia 1908 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
8 lutego 1987 |
| Język | |
| Dziedzina sztuki | |
| Epoka |
XX wiek |
Papusza[a], właśc. Bronisława Wajs (Wajss) z domu Zielińska[2] (ur. 17 sierpnia 1908 w Sitańcu[3][b], zm. 8 lutego 1987 w Inowrocławiu) – polska poetka wywodząca się z romskiej grupy etnicznej Polska Roma, pisząca w języku romskim[1].
Życiorys
[edytuj | edytuj kod]Jej matką była Katarzyna Zielińska. Ojciec zmarł na Syberii około 1914 roku. Matka Papuszy wyszła ponownie za mąż za Jana Wajsa[2]. Papusza nigdy nie uczęszczała do szkoły. W wieku 16 lat została wydana za mąż za starszego o 24 lata[5] harfiarza Dionizego Wajsa (zm. 1972), brata jej ojczyma. Nie mieli dzieci, choć po II wojnie światowej wychowywali wojennego sierotę o imieniu Władysław, który był nazywany „Tarzanio”[2]. Była jedną z niewielu kobiet romskich, które samodzielnie nauczyły się pisać i czytać.
Przed II wojną światową jej tabor wędrował po Wołyniu, Podolu i Wileńszczyźnie[1], a w czasie wojny ukrywała się wraz ze swoim taborem w lasach wołyńskich, co opisała w poemacie Krwawe łzy co za Niemców przeszliśmy na Wołyniu w 1943 i 44 roku. Po wojnie trasa taboru prowadziła przez Mazury i Pomorze na zachód Polski. Zimę z 1947 na 1948 rok spędziła w Wieprzycach, a na przełomie 1949 i 1950 roku mieszkała w Witnicy. W 1950 roku Bronisława Wajs zamieszkała w Żaganiu. Od 1953 roku stale mieszkała w Gorzowie Wielkopolskim, co było wynikiem odgórnie narzuconego przez władze PRL nakazu osiedlania się. W 1981 roku, starą i schorowaną, przyjęła pod opiekę siostra, Janina Zielińska, mieszkająca w Inowrocławiu[2].
Talent poetki odkrył w 1949 roku Jerzy Ficowski, który później został jej tłumaczem z języka romskiego. Pierwsze tłumaczenia jej tekstów przesłał Julianowi Tuwimowi, który doprowadził do ich publikacji. Twórczość Papuszy po raz pierwszy pojawiła się w prasie literackiej w 1950 roku w miesięczniku „Problemy” (nr 10/50). Ukazał się wtedy wywiad Tuwima z Ficowskim, do którego dołączono cztery wiersze oraz kilka fotografii cygańskiej poetki o pseudonimie „Papusza”. Oficjalnie Papusza zadebiutowała wierszem w „Nowej Kulturze” w 1951 roku. Jednocześnie w miesięczniku „Twórczość” pojawił się biogram poetki wraz z Pieśnią Cyganki[2].
W środowisku romskim spotykała się z niechęcią, ze względu na odstępstwo od tradycyjnej roli kobiety. Została odrzucona z powodu zdrady plemiennych tajemnic po ukazaniu się w 1953 roku książki Ficowskiego Cyganie polscy, w której autor opisał wierzenia, prawa moralne oraz słownik romskich wyrażeń. Szykany, którym była poddana, spowodowały wystąpienie choroby psychicznej i konieczność okresowego leczenia w zakładach psychiatrycznych[5].
Od 1962 roku Bronisława Wajs należała do Związku Literatów Polskich[2][5]. Jej wiersze były przekładane na języki: niemiecki, angielski, francuski, hiszpański, szwedzki i włoski[5].
Zmarła 8 lutego 1987 roku w Inowrocławiu. Została pochowana 14 lutego na inowrocławskim cmentarzu Świętego Józefa[6].
W 1996 roku rękopisy i pamiątki poetki zostały odkupione od Jerzego Ficowskiego i przekazane Stowarzyszeniu Twórców i Miłośników Kultury Cygańskiej w Gorzowie Wielkopolskim[2]. W roku 2020 trafiły ostatecznie do gorzowskiej biblioteki publicznej[7].
Nagrody
[edytuj | edytuj kod]- Lubuska Nagroda Kulturalna (1958)[1]
- Nagroda Ministra Kultury (1978)[1]
- Nagroda Kulturalna „Nadodrza” (1978)[5]
- Nagroda Gorzowska (1978)[5]
Tomiki wierszy
[edytuj | edytuj kod](Tłumaczenie Jerzego Ficowskiego)
- Pieśni Papuszy (Wrocław, 1956)[1],
- Pieśni mówione (Łódź, 1973)[1],
- Lesie, ojcze mój (Warszawa, 1990)[5],
- Papusza, czyli wielka tajemnica. Wybór tekstów (Gorzów Wlkp., 1992).
Upamiętnienie
[edytuj | edytuj kod]- 1974 – powstał film dokumentalny Papusza w reżyserii Mai Wójcik oraz Ryszarda Wójcika. Realizatorzy filmu opisali obyczaje i życie społeczności cygańskiej. Bohaterami filmu byli Papusza oraz Jerzy Ficowski[5].
- 1991 – powstał film Historia Cyganki według scenariusza i w reżyserii Grega Kowalskiego z muzyką Jana Kantego Pawluśkiewicza[5].
- 1994 – 24 czerwca na Błoniach w Krakowie odbyło się prawykonanie poematu symfonicznego Harfy Papuszy, skomponowanego przez Jana Kantego Pawluśkiewicza w 1993 r. do słów romskiej poetki[8][9].
- 2007 – w parku Wiosny Ludów w Gorzowie Wielkopolskim – miejscu częstego przebywania poetki i wróżenia przechodniom – postawiony został pomnik Papuszy[10].
- 2013 – zrealizowany został poświęcony jej film fabularny Papusza według scenariusza i w reżyserii Krzysztofa Krauze oraz Joanny Kos-Krauze, z Jowitą Budnik w roli głównej[11].
- 2013 – nakładem Wydawnictwa „Czarne” ukazała się książka Angeliki Kuźniak Papusza[5].
- 2017 – ukazał się esej Adriana Zawadzkiego Papusza. Granice przynależności.
- Jej imieniem nazwano ulice w Gorzowie Wielkopolskim, Inowrocławiu oraz w Poznaniu na Strzeszynie[12].
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ W tłumaczeniu na j. pol. oznacza „lalka”[1].
- ↑ Data 17 sierpnia 1908 została umieszczona na płycie nagrobnej Papuszy[2]. Potwierdzenia tej daty, na podstawie dokumentów znajdujących się w archiwach, dokonał prof. Dariusz Rymar[3]. Inne daty urodzenia, to m.in. podawana w Encyklopedii PWN – 30 maja 1910 z miejscem urodzenia w Lublinie[4], 10 maja, lata: 1906, 1909, 1910. Daty te były przyjmowane na podstawie relacji samej Papuszy, a wprowadzone do literatury przez Jerzego Ficowskiego w swoich publikacjach, z zastrzeżeniem o ich niepewności. Pierwszą podaną, przez Ficowskiego w swojej pierwszej książce, była 30 maja 1910[3].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e f g Donata Subbotko: Papusza w sześciu odsłonach. wyborcza.pl, 2010-10-06. [dostęp 2016-02-07].
- ↑ a b c d e f g h Maria Gonta: Papusza. encyklopedia.wimbp.gorzow.pl. [dostęp 2016-02-07].
- ↑ a b c Dariusz Barański: Tajemnica urodzin Papuszy wyjaśniona. Tylko i aż jedna tajemnica.... wyborcza.pl, 2017-02-09. [dostęp 2017-02-09].
- ↑ Papusza, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-10-17].
- ↑ a b c d e f g h i j Janusz R. Kowalczyk, Papusza (Bronisława Wajs) [online], culture.pl, 27 czerwca 2013 [dostęp 2024-03-24] [zarchiwizowane z adresu 2018-03-24] (pol.).
- ↑ Angelika Kuźniak: Papusza. Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, 2013, seria: Reportaż. ISBN 978-83-7536-501-6.
- ↑ Violetta Szostak: Wiersze Papuszy, które znaliśmy, to głównie falsyfikaty skonstruowane przez Jerzego Ficowskiego. wyborcza.pl, 2024-07-05. [dostęp 2024-07-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2024-07-07)]. (pol.).
- ↑ NOSPR / Harfy Papuszy – NOSPR [online], nospr.org.pl, 14 czerwca 2017 [dostęp 2024-08-06] (pol.).
- ↑ 18 grudnia – Pawluśkiewicz Harfy Papuszy – Orkiestra Polskiego Radia w Warszawie [online], www.polskieradio.pl [dostęp 2024-08-06] (pol.).
- ↑ Tomasz Rusek, Papusza przysiadła w parku. Ten pomnik stoi tu już 10 lat., „gazetalubuska.pl” [dostęp 2018-11-24] (pol.).
- ↑ Papusza w bazie filmpolski.pl
- ↑ Ulice Kobiet: Papusza (Bronisława Wajs). Fundacja Kochania Poznania. [dostęp 2019-12-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-12-02)].
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Adam Bartosz (Muzeum Etnologiczne w Tarnowie) na temat Papuszy. muzeum.tarnow.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-06)].
- Zdradziła cygańskie tajemnice. rzeczpospolita.pl, 2012-02-08. [dostęp 2016-04-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-06-11)]. (wideoklip)