Park Krajobrazowy Lasy nad Górną Liswartą

Park Krajobrazowy Lasy nad Górną Liswartą

park krajobrazowy
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Położenie	Blachownia, Boronów, Ciasna, Herby, Kochanowice, Konopiska, Koszęcin, Panki, Przystajń, Starcza, Woźniki, Wręczyca Wielka
Data utworzenia	21 grudnia 1998
Akt prawny	Rozporządzenie Nr 28/98 Wojewody Częstochowskiego z 21 grudnia 1998 r. w sprawie utworzenia Parku Krajobrazowego „Lasy nad Górną Liswartą”
Powierzchnia	387,31 km²
Powierzchnia otuliny	124,03 km²
Obszary chronione	4 rezerwaty przyrody, 5 użytków ekologicznych
Położenie na mapie województwa śląskiego Park Krajobrazowy Lasy nad Górną Liswartą
Położenie na mapie Polski Park Krajobrazowy Lasy nad Górną Liswartą
50°44′38″N 18°48′20″E
Strona internetowa

Liswarta przepływająca przez Taninę w gminie Herby

Staw w Lisowie, jeden z wielu stawów położonych na terenie parku

Park Krajobrazowy Lasy nad Górną Liswartą – park krajobrazowy w Polsce na terenie województwa śląskiego, w dolinie górnego biegu rzeki Liswarty, na terenie Lasów Lublinieckich. Utworzony w grudniu 1998 roku.

Powierzchnia parku wynosi 51 134 ha (park – 38 731 ha, otulina – 12 403 ha). Powierzchnia leśna stanowi ok. 60% parku, 30% stanowią użytki rolne, 10% stawy i cieki wodne, a 2% tereny zabudowane.

Celem ochrony jest przede wszystkim zachowanie kompleksów leśnych oraz łąk śródleśnych wraz z szatą roślinną, a szczególnie roślinami chronionymi i rzadkimi zbiorowiskami roślinnymi. Podejmowane są szczególnie działania na rzecz poprawienia stosunków wodnych na terenach leśnych i terenach podmokłych.

Na terenie parku znajdują się liczne stawy hodowlane, stanowiące istotny składnik krajobrazu. Często spotykane są tu torfowiska oraz tereny źródliskowe. Poza krajobrazem stawów rybnych występują tu też krajobrazy: z dominacją siedlisk lasów mieszanych świeżych; lasów iglastych borów i lasów mieszanych zdominowanych przez monokultury sosnowe oraz krajobraz dolin rzecznych z fragmentami łęgów wierzbowo-topolowych i torfowisk.

Położenie geograficzne

Park znajduje się na terenie trzech powiatów:

• częstochowskiego
  • w obrębie gmin Blachownia, Konopiska, Starcza
• kłobuckiego
  • w obrębie gmin Panki, Przystajń, Wręczyca Wielka
• lublinieckiego
  • w obrębie gmin Boronów, Ciasna, Herby, Kochanowice, Koszęcin, Woźniki.

Cały park leży na terenie Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej, wchodzącej w skład Wyżyny Śląsko-Krakowskiej. Przeważająca część parku znajduje się na terenie Obniżenia Liswarty-Prosny, fragmenty w części południowo-zachodniej leżą na terenie Progu Woźnickiego, zaś w części północno-wschodniej park leży w obszarze Progu Herbskiego.

Park położony jest na terenie czterech nadleśnictw: Herby, Lubliniec, Koszęcin i Kłobuck.

Mapa Parku Krajobrazowego „Lasy nad Górną Liswartą”

Budynek siedziby parku

Historia Parku

Pierwsze robocze wytyczenie granic parku na obszarze dorzecza górnej Liswarty dokonane zostało przez Janusza Hereźniaka i Izabellę Maszczyńską w latach 1982–1983. Jednakże ze względu na to, że w roku 1994 weszła w życie ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym, dopiero w 1996 roku przygotowana została dokumentacja projektowa Parku Krajobrazowego „Lasy nad Górną Liswartą”.

Siedziba parku wpierw znajdowała się w miejscowości Herby, a następnie przeniesiona została do sąsiedniej Kaliny.

Rezerwaty przyrody

Fragment rezerwatu Rajchowa Góra

Na terenie parku znajduje się pięć istniejących oraz dwa projektowane rezerwaty przyrody.

Nazwa	Typ rezerwatu	Powierzchnia	Położenie	Data utworzenia
Cisy nad Liswartą	leśno-florystyczny	23,82 ha	leśnictwo Łebki	17 maja 1957
Cisy w Łebkach	leśno-florystyczny	21,17 ha	leśnictwo Łebki	17 maja 1957
Kochanowicki Grąd	leśny	26,42 ha	leśnictwo Kochanowice	27 lutego 2024
Łęg nad Młynówką	leśny	90 ha	gmina Ciasna leśnictwo Ponoszów	2006
Rajchowa Góra	leśno-florystyczny	8,2 ha	leśnictwo Dębowa Góra w pobliżu Szklanej Huty	14 września 1959

Istniejące na terenie parku rezerwaty przyrody mają charakter leśno-florystyczny i leśny. W rezerwatach „Cisy nad Liswartą” oraz „Cisy w Łebkach” w drzewostanie dominuje olsza czarna zajmując ok. 60% całego drzewostanu z domieszką sosny zwyczajnej, świerka pospolitego oraz brzozy. W obu przypadkach celem ochrony jest zachowanie naturalnych stanowisk cisa pospolitego. W obu rezerwatach zasoby florystyczne oszacowano na prawie 200 gatunków roślinnych w każdym.

„Łęg nad Młynówką” to rezerwat przyrody położony na obszarze leśnictwa Panoszów. Powierzchnia rezerwatu to ok. 90 ha. Celem ochrony jest zachowanie podgórskiego łęgu jesionowego Carici remotae-Fraxinetum z udziałem gatunku charakterystycznego turzycy rzadkokłosej. Występuje tu 7 gatunków roślin chronionych: barwinek pospolity, bluszcz pospolity, grążel żółty, kukułka plamista, kukułka Fuchsa, listera jajowata oraz wawrzynek wilczełyko. Z roślin górskich stwierdzono tu następujące gatunki: bez koralowy, kozłek bzowy, liczydło górskie, starzec kędzierzawy, trybula lśniąca, trzcinnik owłosiony, wiechlina odległokłosa. W części obszaru, gdzie odpływ wód jest słaby, znajduje się ols porzeczkowy Ribeso nigri-Alnetum.

W rezerwacie „Rajchowa Góra” dominującymi gatunkami w drzewostanie są sosna zwyczajna i buk zwyczajny stanowiące odpowiednio ok. 50% i 30% masy drzewostanu. Na obszarze tego rezerwatu szacuje się występowanie ok. 100 gatunków roślin naczyniowych. Celem ochrony jest wielogatunkowy las mieszany pochodzenia naturalnego.

„Kochanowicki Grąd” leży na obszarze leśnictwa Kochanowice i ma powierzchnię 26,42 ha. Celem ochrony stanowi ponad stuletni starodrzew dębowy składający się z pomnikowych dębów szypułkowych. Z gatunków pod ochroną ścisłą występują tu: kruszczyk szerokolistny, goryczka wąskolistna, wawrzynek wilczełyko, widłak jałowcowaty. Pod ochroną częściową znajdują się: kruszyna pospolita, kalina koralowa, czosnek niedźwiedzi, przylaszczka pospolita i kopytnik pospolity. Poza tym występują tu z gatunków rzadkich: przetacznik górski, starzec Fuchsa, starzec kędzierzawy.

Projektowane rezerwaty przyrody

Wymarłe drzewa nad Leńcą – efekt działalności bobra europejskiego, fragment projektowanego rezerwatu „Rozlewiska bobrowe pod Górą Wilczarnia”

Nazwa	Typ	Powierzchnia	Położenie
„Łęgi i grądy koło Zump” („Dębowy Łęg Podgórski w Zumpach”)	leśny	ok. 65 ha	leśnictwo Boronów przy miejscowości Zumpy
„Rozlewiska bobrowe pod Górą Wilczarnia”	leśny-faunistyczny	ok. 50 ha	leśnictwo Kamienica na wschód od Boronowa

Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe

• „Rozlewisko Górnej Stradomki” – utworzony w 1993 roku, później zlikwidowany. Planuje się przywrócenie ochrony tego obszaru w formie użytku ekologicznego. Występują tu z gatunków roślin ściśle chronionych: kukułka plamista, widłaczek torfowy, widłak jałowcowaty oraz mieczyk dachówkowaty, a do częściowo chronionych należą: centuria pospolita, grążel żółty oraz bagno zwyczajne.
• „Dolina Młynówki” – projektowany.

Użytki ekologiczne

Użytek ekologiczny „Jeziorko” w Korzonku (fragment)

Fragment podmokłego obszaru w leśnictwie Lubockie, staw Brzoza

Na terenie parku krajobrazowego znajduje się pięć użytków ekologicznych: „Bagno w Jeziorze” niedaleko miejscowości Jezioro, „Jeziorko” w pobliżu miejscowości Korzonek, Bagienko w Pietrzakach w miejscowości Pietrzaki, „Brzoza” koło wsi Lubockie oraz „Żwirowiska w Cieszowej”.

Nazwa użytku	Powierzchnia	Położenie	Rok utworzenia
„Jeziorko”	2,50 ha	leśnictwo Hutki w pobliżu Leśniaków	1996
„Bagno w Jeziorze”	6,53 ha	leśnictwo Jezioro	1996
„Bagienko w Pietrzakach”	0,94 ha	leśnictwo Trzepizury w pobliżu miejscowości Pietrzaki	2002
„Brzoza”	52,23 ha	leśnictwo Lubockie	2007
„Żwirowiska w Cieszowej”	11,58 ha	leśnictwo Cieszowa	2007

„Jeziorko” położone jest w obrębie leśnictwa Hutki. Jest to wyrobisko potorfowe otoczone częściowo borem bagiennym Vaccinio uliginosi-Pinetum. Na obszarze torfowiska występuje wełnianka wąskolistna.

„Bagno w Jeziorze” znajduje się w obrębie nadleśnictwa Herby. Jest to śródleśne jezioro oligotroficzne. Na jego terenie występują m.in. brzoza czarna i bagno zwyczajne.

„Bagienko w Pietrzakach” znajduje się w obrębie leśnictwa Trzepizury. Na terenie tego użytku występuje wierzba szara, wierzba uszata, kruszyna pospolita, bagno zwyczajne, borówka bagienna, wełnianka pochwowata, żurawina błotna, trzęślica modra, a także kilka gatunków turzycy: dziubkowata, siwa, gwiazdkowata oraz zaostrzona. Turzyce zarastają głównie najniżej położone obszary, towarzyszą im takie gatunki jak: sit rozpierzchły, wąkrota zwyczajna, siedmiopalecznik błotny oraz tojeść bukietowa. Bagno to okresowo wysycha i zarasta. Otoczone jest ono sosnowym borem bagiennym.

Proponowane użytki ekologiczne

Nazwa	Powierzchnia	Położenie
„Lubocki Łęg”		leśnictwo Lubockie
„Kierzkowskie Bagna”	90 ha (razem z proponowanym użytkiem Stawy i bagna Piłka)	leśnictwo Chwostek w pobliżu miejscowości Kierzki
„Stawy i bagna Piłka”	90 ha (razem z proponowanym użytkiem Kierzkowskie Bagna)	leśnictwo Chwostek w pobliżu miejscowości Kierzki
„Łąki z mieczykiem koło Zump”	5 ha	leśnictwo Boronów w pobliżu miejscowości Zumpy
„Wrzosowiska w Aleksandrii-Pohulance”	1 ha	Aleksandria
„Podmokłe łąki w Aleksandrii”	5 ha	leśnictwo Trzepizury Aleksandria
„Staw Chmielok”	5 ha	nadleśnictwo Lubliniec w pobliżu miejscowości Zborowskie
„Stawy i bagna Hadra”	170 ha	pomiędzy Boronowem a Hadrą

„Lubocki Łęg” wcześniej był projektowanym rezerwatem przyrody, położonym na obszarze leśnictwa Lubockie. Proponowana powierzchnia rezerwatu miała wynosić ok. 40 ha. Celem ochrony miał być fragment podgórskiego łęgu jesionowego. Ze względu na osuszenie stawów i terenów podmokłych obecnie trwają starania o renaturalizację tego terenu. Chronione prawnie rośliny na tym obszarze to: goryczka wąskolistna, kukułka szerokolistna, kruszczyk błotny, liczydło górskie, listera jajowata, mieczyk dachówkowaty, podkolan biały. Utworzenie rezerwatu na tym obszarze zaproponowane zostało przez Janusza Hereźniaka w roku 1993, natomiast w roku 2004 zaproponowano utworzenie użytku ekologicznego na części tego obszaru pod nazwą „Trzęślicowa łąka w Lubockiem”.

Pomniki przyrody

Zarośla różanecznika katawbijskiego

Lipa drobnolistna w Boronowie o obwodzie pnia 750 cm

Na terenie parku znajdują się 54 zarejestrowane pomniki przyrody ożywionej i nieożywionej. W większości przypadków są to pojedyncze drzewa oraz grupy czy aleje drzew. Ochronie podlegają też pojedyncze stanowiska cennych gatunków roślin oraz głaz narzutowy.

Stanowiska roślin

• Stanowisko różanecznika katawbijskiego na terenie gminy Kochanowice, w Nadleśnictwie Herby.
• Stanowisko ciemiężycy zielonej w nadleśnictwie Koszęcin.
• Stanowisko liczydła górskiego w gminie Boronów w nadleśnictwie Koszecin.

Pojedyncze drzewa

Pomnik przyrody	Położenie	Obwód pnia	Wysokość	Wiek
Buk pospolity	leśnictwo Boronów	359 cm	25 m	350 lat
Buk pospolity	leśnictwo Boronów	312 cm	24 m	300 lat
Buk pospolity	leśnictwo Dębowa Góra	420 cm	25 m	400 lat
Buk pospolity	leśnictwo Dębowa Góra	450 cm	26 m	400 lat
Buk pospolity	leśnictwo Dębowa Góra	475 cm	23 m	400 lat
Buk pospolity	leśnictwo Boronów	300 cm	22 m	300 lat
Buk pospolity	leśnictwo Boronów	420 cm	23 m	400 lat
Buk pospolity	leśnictwo Boronów	300 cm	24 m	300 lat
Buk pospolity	leśnictwo Lipowiec	430 cm	25 m	400 lat
Buk pospolity	leśnictwo Lipowiec	450 cm
Buk pospolity	leśnictwo Kamienica	362 cm	23 m	350 lat
Cis pospolity	leśnictwo Dębowa Góra	44 cm	5 m	60 lat
Dąb bezszypułkowy	Dębowa Góra	247 cm	22 m	300 lat
Dąb bezszypułkowy	Szklana Huta leśnictwo Dębowa Góra	364 cm	23 m	250 lat
Dąb szypułkowy	leśnictwo Kochanowice	308 cm, 320 cm
Dąb szypułkowy	leśnictwo Ciasna
Dąb szypułkowy	leśnictwo Lubockie	577 cm
Dąb szypułkowy	leśnictwo Lubockie	438 cm
Dąb szypułkowy	leśnictwo Lubockie	376 cm
Dąb szypułkowy	leśnictwo Lubockie	319 cm
Dąb szypułkowy	leśnictwo Lisów	355 cm
Dąb szypułkowy	leśnictwo Kochanowice	342 cm
Dąb szypułkowy	Kochanowice	383 cm
Dąb szypułkowy	leśnictwo Kochanowice	482 cm
Dąb szypułkowy	leśnictwo Kochanowice	dwa pnie 420 + 290 cm
Dąb szypułkowy	leśnictwo Herby	450 cm
Dąb szypułkowy	Boronów	475 cm
Dąb szypułkowy	Boronów	555 cm
Dąb szypułkowy	leśnictwo Dębowa Góra	496 cm	28 m	300 lat
Jesion wyniosły	leśnictwo Ponoszów	332 cm
Jodła pospolita	leśnictwo Boronów	235 cm	21 m	200 lat
Klon jawor	leśnictwo Herby	325 cm
Lipa drobnolistna	leśnictwo Łebki	346 cm
Lipa drobnolistna	leśnictwo Lubockie	322 cm
Lipa drobnolistna	leśnictwo Lubockie	362 cm
Lipa drobnolistna	leśnictwo Herby	334 cm
Lipa drobnolistna	leśnictwo Herby	360 cm		180 lat
Lipa drobnolistna	Aleksandria	388 cm
Lipa drobnolistna	Boronów	750 cm
Lipa drobnolistna	Nadleśnictwo Koszęcin	390 cm	24 m	400 lat
Lipa szerokolistna	leśnictwo Boronów	324 cm	24 m	200 lat
Lipa szerokolistna	Boronów	485 cm
Sosna pospolita	leśnictwo Łebki	193 cm
Sosna pospolita	leśnictwo Boronów	342 cm	27 m	250 lat
Sosna pospolita	leśnictwo Dębowa Góra	194 cm	27 m	180 lat
Wiąz szypułkowy	leśnictwo Ponoszów	324 cm

Pomnikowe klony jawory w Olszynie

Grupy drzew

Pomnik przyrody	Położenie	Obwody pni
Grab zwyczajny	leśnictwo Łebki	50 cm, 218 cm, 253 cm
Dąb szypułkowy	leśnictwo Kochanowice	292–447 cm 3 drzewa
Dąb szypułkowy	leśnictwo Kochanowice	308 cm, 320 cm
Dąb szypułkowy	Boronów	410 cm, 430 cm
Klon jawor	Olszyna	202 cm, 384 cm

Przyroda nieożywiona

Głaz narzutowy w Olszynie

• głaz narzutowy w Olszynie o wysokości 180 cm i obwodzie 510 cm.

Korytarze ekologiczne

Na terenie parku wyznaczono dwa korytarze ekologiczne łączące go z zewnętrznym układem przyrodniczym:

1. korytarz dolinowy rzeki Liswarty,
2. korytarz dolinowo-leśny Potoku Jeżowskiego („południowo-zachodni”)

Obszar parku krajobrazowego stanowi przejście kompleksami leśnymi pomiędzy Borami Stobrawskimi a Jurą Krakowsko-Częstochowskiej.

Flora

Oznaczenia w tekście: – gatunek pod ochroną całkowitą, poddany ochronie czynnej.

bagno zwyczajne bluszcz pospolity ciemiężyca zielona cis pospolity czarcikęs łąkowy gnidosz rozesłany grążel żółty grzybień biały kalina koralowa konwalia majowa kopytnik pospolity kosaciec syberyjski kosaciec żółty kruszczyk błotny kruszczyk szerokolistny kruszyna pospolita kuklik zwisły kukułka plamista kukułka szerokolistna liczydło górskie lilia złotogłów listera jajowata manna mielec mieczyk dachówkowaty męczennica cielista orlik pospolity ostrożeń łąkowy pałka wąskolistna parzydło leśne

pełnik europejski podkolan biały podkolan zielonawy pomocnik baldaszkowaty ponikło błotne przytulia północna rdestnica pływająca rosiczka okrągłolistna rutewka żółta siedmiopalecznik błotny storczyk szerokolistny storczyk Fuchsa storczyk plamisty tatarak zwyczajny tojeść pospolita trzcina pospolita trzcinnik piaskowy trzęślica modra turzyca błotna turzyca pchla turzyca brzegowa turzyca dzióbkowata turzyca prosowa turzyca tunikowa wawrzynek wilczełyko wiązówka błotna widłak goździsty widłak jałowcowaty widłak wroniec

Mchy

• torfowiec Girgensohna
• torfowiec błotny

Fauna

Ssaki

Na terenie parku występuje 46 gatunków ssaków, m.in.:

• dzik
• sarna europejska
• jeleń europejski
• bóbr europejski
• wydra
• nietoperze
• ryjówka aksamitna

Ptaki

Na terenie parku występuje 155 gatunków ptaków lęgowych. Wśród nich wyróżnia się:

• błotniak stawowy
• bocian czarny
• brodziec krwawodzioby
• derkacz
• kormoran czarny
• łabędź niemy
• orlik krzykliwy
• rybołów
• zimorodek
• żuraw

Płazy i gady

Na obszarze parku występuje 7 gatunków gadów i 12 płazów, m.in.:

• rzekotka drzewna
• grzebiuszka ziemna
• traszka grzebieniasta
• traszka zwyczajna
• żmija zygzakowata
• padalec zwyczajny
• jaszczurka zwinka
• jaszczurka żyworodna

Ryby

Na terenie parku występuje 39 gatunków ryb.

Skorupiaki

• rak szlachetny

Środowisko kulturowe

Fragment dawnych zabudowań folwarku w Hadrze

Fragment cmentarza żydowskiego w Cieszowej

Budynek szkoły w Kochanowicach, fragment dawnych zabudowań pałacowych

Na terenie parku znajduje się szereg obiektów, posiadających walory środowiska kulturowego, które zaleca się chronić. Są to m.in. historyczne układy przestrzenne w miejscowościach Boronów, Kochanowice, Lisów, Mochała i Olszyna, czy zespoły pofolwarczne.

Obiekty kulturowe podlegające ochronie na terenie parku

• Kościół NMP Królowej Różańca świętego w Boronowie z 1611 roku (Zespół kościoła parafialnego)
• Kościół św. Wawrzyńca w Kochanowicach
• Zespoły parkowo-pałacowe i pofolwarczne
  • Zespół pałacowy w Kochanowicach
  • Zespół pofolwarczny w Boronowie
  • Zespół pofolwarczny w Braszczoku (pozostałości)
  • Zespół pofolwarczny w Hadrze
  • Zespół pofolwarczny Dionisienhof
  • Zespół pofolwarczny Glashutte
  • Zespół pofolwarczny Mittelvorwerk
  • Zespół pofolwarczny w Cieszowej
  • Zespół pofolwarczny w Aleksandrii
  • Zespół dawnej zabudowy dworskiej w Kochanowicach
• Teren na północ od Zumpów, w którym występują pozostałości po dawnej kopalni rud żelaza.
• Historyczne drogi
  • Droga łącząca Lipowiec z Cielcem
  • Droga łącząca Nowy Dwór z Molną
  • Tzw. droga Napoleońska łącząca Lubliniec z Częstochową
• Obszary obserwacji archeologicznej:
  • Bogdala, Boronów, Chwostek, Hadra, Hucisko, Kierzki, Łebki, Mochała, Molna-Zapiece, Pawełki, Piaski, Szklana Huta, Szklarnia, Tanina,
  • Cmentarzysko kultury łużyckiej w Pawełkach
• Cmentarze
  • Cmentarz ewangelicki w Molnej
  • Cmentarz katolicki w Cieszowej
  • Cmentarz żydowski w Cieszowej
• Place, układy przestrzenne
  • Układ przestrzenny głównego placu w Lisowie
  • Zorganizowana zabudowa z lat 30. i 40. XX w. w Molnej
  • Układ przestrzenny w centrum miejscowości Zborowskie
  • Plac wiejski w Olszynie wraz ze znajdującymi się przy nim obiektami
• Pozostałości po dawnej fabryce w Mochale
• Fortyfikacje polowe z okresu II wojny światowej w Herbach.
• Leśniczówka Lubockie
• Młyn wodny w Klucznie

Na terenie parku znajduje się 112 obiektów zabytkowych, 6 zabytkowych parków, 10 zabytkowych cmentarzy oraz 123 stanowisk archeologicznych.

Turystyka

Przez obszar parku przebiegają szlaki turystyczne:

• Szlak Józefa Lompy
• Szlak pomników przyrody
• Szlak rezerwatów przyrody
• Szlak Powstań Śląskich

Ścieżki przyrodniczo-dydaktyczne

• Na Brzozę
• Kierzkowskie Bagna
• Cisy nad Liswartą
• Zborowskie
• Diabelski Kamień

Zobacz też

• ochrona przyrody w Polsce
• parki krajobrazowe w Polsce

Bibliografia

• Janusz Hereźniak, Świat roślin w istniejących i projektowanych obiektach ochrony przyrody Parku Krajobrazowego „Lasy nad Górną Liswartą”, [w:] red. Marceli Antoniewicz Ziemia Częstochowska Tom XXXII, Wyd. Częstochowskie Towarzystwo Naukowe, Częstochowa 2005. ISBN 83-7098-958-6.
• Projekt Planu Ochrony PK „Lasy nad Górną Liswartą”, Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa 2006 (Raport przejściowy z realizacji Etapu III prac na projektem planu ochrony Parku Krajobrazowego „Lasy nad Górną Liswartą”)

Linki zewnętrzne

• Informacje o parku na stronie Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego
• Informacja o parku na stronie Przyrody Województwa Śląskiego
• Park Krajobrazowy Lasy nad Górną Liswartą. [w:] Centralny Rejestr Form Ochrony Przyrody [on-line]. Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska. [dostęp 2018-06-12].