Statuty litewskie

Statuty litewskie – określenie kodyfikacji z zakresu prawa cywilnego, karnego, procesowego i w części publicznego wydanych w 1529, 1566 i 1588 w Wielkim Księstwie Litewskim.

Geneza

Celem statutów było ujednolicenie prawa i jego przystosowanie do zmieniających się warunków społeczno-politycznych. Poszczególne ziemie posługiwały się odrębnymi przepisami, zawartymi w nadanych im przez Jagiellonów przywilejach. Duże znaczenie miało prawo zwyczajowe. Rozległość Wielkiego Księstwa oraz połączenie w jednym państwie obszarów o odmiennej przeszłości historycznej i różnych wpływach kulturowych powodowało zamęt utrudniający stosowanie prawa i zarządzanie państwem. Następujące po Unii z Polską przemiany, zwłaszcza emancypacja szlachty spod dominacji kniaziów i bojarów oraz dynamiczne przekształcenia stosunków własnościowych, dodatkowo uświadomiły władcom Wielkiego Księstwa konieczność pracy nad jednolitą kodyfikacją. Pierwszą, niepełną próbą był Statut Kazimierza Jagiellończyka z 1468 roku. W 1501 roku Aleksander Jagiellończyk zapowiadał podjęcie prac kodyfikacyjnych. Ruszyły one jednak dopiero po powołaniu przez Zygmunta Starego komisji prawników kierowanej przez kanclerza wielkiego litewskiego Olbrachta Gasztołda.

I Statut W. Ks. Litewskiego, 1529

I Statut Litewski. Egzemplarz Olbrachta Gasztołda.

Zasadnicze prace komisja skończyła w 1522 roku. Projekt został zatwierdzony przez Zygmunta Starego 29 września 1529 roku na sejmie w Wilnie. Nazywany czasem Kodeksem Gasztołda, I Statut składał się z 13 rozdziałów podzielonych na 282 artykuły.

Rozdziały 1–3 zawierają normy publicznoprawne, 4 i 5 regulowały prawo rodzinne i spadkowe, rozdział 6 – prawo procesowe i ustrój sądów, 7 – prawo karne, 8 – ziemskie, 9 regulował użytkowanie lasów i polowania, 10 – prawo cywilne, 11–13 – prawo i proces karny.

Statut był napisany w będącym urzędowym językiem kancelarii litewskiej języku ruskim (starobiałoruskim). W 1530 roku został przełożony na łacinę, a w 1532 roku na język polski.

Twórcami statutu byli prawnicy wykształceni w zachodnioeuropejskich uniwersytetach. Poznane tam prawo rzymskie starali się połączyć ze zwyczajowym prawem litewskim i ruskim. Odwoływali się również do prawa polskiego i saskiego.

Statut obejmował ogół ludności Wielkiego Księstwa. Po jego wprowadzeniu przestały obowiązywać dotychczasowe przywileje ziemskie, nadane poszczególnym ziemiom przez poprzednich książąt. Uprawnienia ziem i zobowiązania książęce, ograniczające władzę monarchów, zostały zachowane i stały się jednakowe w całym państwie. Uregulowane zostały skład i kompetencje głównych organów państwa. Unormowano prawo własności i gwarancje nietykalności osobistej dla szlachty litewskiej, na wzór polski. Uregulowano w sposób jasny i precyzyjny postępowanie sądowe. W procesie karnym wprowadzono zasadę równości stron procesowych i jawności postępowania. Dla niektórych przestępstw wprowadzono instytucję przedawnienia.

I statut był w miarę kompleksową regulacją ustroju państwa i prawa litewskiego.

II Statut W. Ks. Litewskiego, 1566

Dość szybko okazało się, że wprowadzony statut wymaga poprawek. Głównie dlatego, że w połowie XVI wieku szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego dążyła do zdobycia przywilejów wzorowanych na przywilejach szlachty koronnej. Domagano się przekazania szlachcie sądownictwa i ograniczenia uprawnień wielkiego księcia, a zwłaszcza ich dokładnego określenia. W 1551 roku Zygmunt II August powołał dziesięcioosobową komisję, składającą się z pięciu katolików i pięciu prawosławnych, mającą zająć się nowelizacją I statutu. Wielkiemu księciu nie zależało jednak na zmianach ograniczających jego władzę, stąd komisja pozostała martwym ciałem. Dopiero gdy Zygmunt II August podjął reformy związane z mającą nastąpić nową unią z Koroną, powołał około 1558 roku drugą komisję, która rozpoczęła prace. W jej składzie zasiadali między innymi: kanclerz Mikołaj Radziwiłł Czarny, marszałek Ostafi Wołłowicz, a także znani humaniści Piotr Roizjusz i Augustyn Mieleski Rotundus. Pierwsza wersja nowego statutu powstała w 1561 roku. W 1564 roku projekt został w zasadzie skończony, chociaż później poprawiono jeszcze kilka artykułów. Statut został wprowadzony w życie przywilejem Zygmunta Augusta z dnia 1 lipca 1566 roku.

II Statut litewski zachował strukturę i układ pierwszego. Składał się z 14 rozdziałów i 368 artykułów. Wprowadzał jednak poważne zmiany, zwłaszcza dotyczące ustroju państwa, wywołane przeprowadzanymi właśnie reformami.

W zakresie ustroju państwowego II Statut miał charakter konstytucji. Ściśle regulował kompetencje poszczególnych organów państwowych. Najwyższą władzę w państwie zachował wielki książę. Statut wprowadzał jednak ograniczenia władzy hospodara wzorowane na polskich. Nie mógł on odtąd bez zgody sejmu litewskiego wypowiadać wojny ani zawierać pokoju, nakładać podatków i stanowić prawa. Władca zobowiązywał się przestrzegać wolności i praw posiadanych przez wszystkie stany. Nabyte dotychczas przywileje, prawa i tytuły zostały potwierdzone. Ustalona została lista urzędów i funkcji zastrzeżonych wyłącznie dla szlachty. Wprowadzono skierowany przeciwko Polakom zakaz piastowania urzędów i posiadania dóbr w Wielkim Księstwie przez cudzoziemców.

Poważne zmiany nastąpiły w sądownictwie. II Statut wprowadził na Litwie sądy ziemskie i podkomorskie. Władza sądownicza przeszła więc w ręce szlachty. Wprowadzona została jedność prawa dla wszystkich mieszkańców państwa (oczywiście jedność oznaczała podleganie wszystkich tym samym regulacjom, a nie równość wobec prawa).

W zakresie regulacji prawa materialnego II Statut, jeszcze bardziej od pierwszego, odwoływał się do instytucji rzymskich. Z prawa rzymskiego przejęto tak ważne dla szlachty pojęcie nieograniczonej własności. Dokonano zmian w prawie spadkowym, między innymi ograniczając hospodarskie prawo kaduka. W prawie karnym zlikwidowano zbiorową odpowiedzialność rodziny przestępcy oraz wprowadzono zakaz karania osób poniżej 14 roku życia.

III Statut W. Ks. Litewskiego, 1588

W związku z wysuwanymi przez akt Unii Lubelskiej postulatami zbliżenia obu systemów prawnych powołana ówcześnie komisja do poprawy statutu miała w swych założeniach uzgodnić ustrój wewnętrzny Wielkiego Księstwa z postanowieniami Unii. W rezultacie prac komisji wydany został i zatwierdzony III Statut Litewski na sejmie koronacyjnym w 1588 zachowujący w pełni odrębność systemu prawnego Litwy, a jednocześnie przejmujący pewne postanowienia prawa koronnego i postulaty polskiej doktryny np. w kwestii wprowadzenia kar za mężobójstwo. Stosowany był w Koronie jako prawo posiłkowe (stosowane w razie braku odnośnych rozwiązań w prawie miejscowym), w tym celu przetłumaczono go na język polski w roku 1614^[1].

Kilkakrotnie przedrukowywany (1619, 1648, 1698, 1744, 1786, 1819)^[2] Statut przewidywał wyłączność terytorialną jego obowiązywania nawet w stosunku do cudzoziemców. Przewidywał również posiłkowe stosowanie „inszych praw chrześcijańskich”, co interpretowano jako możność posługiwania się prawem rzymskim jako prawem powszechnym narodów chrześcijańskich^[3]. Składał się z 488 artykułów rozmieszczonych w 14 rozdziałach. W 1791 uznany za wzór przy projektowaniu nowych kodeksów^[4]. Obowiązywał do roku 1840^[5].

Zmiany w prawie sądowym:

zasada odpowiedzialności karnej (na korzyść oskarżonego, ograniczona odpowiedzialność do lat 16),
prawo do wyznaczenia zastępcy procesowego,
przy egzekucji sąd miał być przychylny dla ubogich, sierot,
przewidywał luki w prawie (sąd miał kierować się bliższą sprawiedliwością, własnym sumieniem, przykładem inszych praw chrześcijańskich, czyli prawem rzymskim).

Artykuł 1 rozdziału 12 groził szlachcicowi za umyślne zabójstwo „człowieka stanu prostego” surową odpowiedzialnością do kary śmierci włącznie, obwarowując to jednak pewnymi warunkami (sprawca musiał być schwytany na gorącym uczynku, a oskarżenie poparte przez określoną ilość świadków). Okolicznością obciążającą sprawcę była wcześniejsza jego karalność^[6]. W 1768 Prawa kardynalne w artykule XX^[7] rozszerzyły ten artykuł na całość terytorium Rzeczypospolitej, ograniczając możliwość stosowania główszczyzny.

Przypisy

↑ Władysław Rozwadowski Prawo rzymskie. Zarys wykładu wraz z wyborem źródeł, Poznań 1992, s. 47.
↑ Zgodnie z kartą tytułową ostatniego wydania w Wilnie 1819 r.
↑ Rozdział IV art. 54 Jako strony u sądu za pozwy zachować się mają i sąd aby z głowy swej nic nie sądził w zdaniu ostatnim: A gdzieby czego w tym Statucie nie dostawało, tedy sąd przychylając się do bliższéj sprawiedliwości, według sumienia swego i przykładem innych praw chrześciańskich to odprawować i sądzić ma. Prawa Rzeczypospolitej zabraniały wydawania wyroków bez podstawy prawnej (novum emergens) pod rygorem nieważności (O dekretach Trybunalskich w Koronie, у w W. X. Litewskim 1638 Volumina Legum. Tom 3 s. 444, O Trybunale W. X. Litewskiego 1641 Volumina Legum. Tom 4 s. 11).
↑ Deputacja do ułożenia kodeksu cywilnego i karnego Wielkiego Księstwa miała mieć za prawidło Statut Litewski, Koronna zaś tenże Statut oraz Statut Łaskiego (Volumina Legum. Tom 9 s. 289n).
↑ Dzieje Administracji. biblio.ojczyzna.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-03-03)]. Feliksa Konecznego, Wilno 1924. Право Западных губерний, Малороссийское право.
↑ Strona 370 i następna wydania wileńskiego 1744 r.
↑ Volumina Legum. Tom 7, s. 280n.

Bibliografia

Feliks Koneczny, Dzieje administracji w Polsce w zarysie, Wilno 1924 [1].
Zdzisław Kaczmarczyk, Bogusław Leśnodorski, Historia państwa i prawa Polski od połowy XV w. do r. 1795, PWN, Warszawa 1957.
Katarzyna Sójka-Zielińska, Historia prawa, Warszawa 2008, ISBN 83-7334-973-5.
Juliusz Bardach, Statuty Wielkiego Księstwa Litewskiego – pomniki prawa doby odrodzenia.
O polskojęzycznym przekładzie I Statutu litewskiego. wsp.krakow.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2002-06-20)]..
Trzeci Statut Litewski (1588).
Łukasz Bednarski, Statuty Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Sławomir Godek, III Statut litewski w dobie porozbiorowej.
Andrzej Zakrzewski, Prawa litewskiego lepszość i większa z zdrową polityką stosowność
Шишанов, В.А. К истории экземпляра Статута ВКЛ 1588 г. из библиотеки А.П. Сапунова / В.А. Шишанов // Віцебскія старажытнасці: матэрыялы навук. канф., прысвеч. 50-годдзю знаходкі берасцаной граматы ў Віцебску і 150-годдзю з дня нараджэння А.Р. Брадоўскага, 22 – 23 кастрыч. 2009 г., Віцебск / рэдкал. Г.У. Савіцкі [і інш.]. – Мінск: Медысонт, 2010. – С. 263–267.[2].

Linki zewnętrzne

I Statut W. Ks. Litewskiego, 1529
II Statut W. Ks. Litewskiego, 1566
II Statut W. Ks. Litewskiego, 1566
III Statut W. Ks. Litewskiego, 1588. starbel.narod.ru. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-07-05)].
Statut Wielkiego Xięstwa Litewskigo naprzód, za Naiaśnieyszego Hospodara Króla Jegomości Zygmunta III. w Krakowie w Roku 1588... teraz zaś piąty raz, za szczęśliwie panuiącego Naiaśnieyszego Krola jegomości Augusta Trzeciego przedrukowany, Wilno 1744 (III Statut W. Ks. Litewskiego)
Tekst oryginalny III Statutu. starbel.narod.ru. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-07-05)].
Samuel Bogumił Linde, O Statucie Litewskim Ruskim Jezykiem i Drukiem Wydanym, Warszawa 1816
O litewskich i polskich prawach, o ich duchu, źródłach, związku i o rzeczach zawartych w pierwszym Statucie dla Litwy 1529 roku wydanym. T. 1
O litewskich i polskich prawach... T. 2

[1] Władysław Rozwadowski Prawo rzymskie. Zarys wykładu wraz z wyborem źródeł, Poznań 1992, s. 47.

[2] Zgodnie z kartą tytułową ostatniego wydania w Wilnie 1819 r.

[3] Rozdział IV art. 54 Jako strony u sądu za pozwy zachować się mają i sąd aby z głowy swej nic nie sądził w zdaniu ostatnim: A gdzieby czego w tym Statucie nie dostawało, tedy sąd przychylając się do bliższéj sprawiedliwości, według sumienia swego i przykładem innych praw chrześciańskich to odprawować i sądzić ma. Prawa Rzeczypospolitej zabraniały wydawania wyroków bez podstawy prawnej (novum emergens) pod rygorem nieważności (O dekretach Trybunalskich w Koronie, у w W. X. Litewskim 1638 Volumina Legum. Tom 3 s. 444, O Trybunale W. X. Litewskiego 1641 Volumina Legum. Tom 4 s. 11).

[4] Deputacja do ułożenia kodeksu cywilnego i karnego Wielkiego Księstwa miała mieć za prawidło Statut Litewski, Koronna zaś tenże Statut oraz Statut Łaskiego (Volumina Legum. Tom 9 s. 289n).

[5] Dzieje Administracji. biblio.ojczyzna.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-03-03)]. Feliksa Konecznego, Wilno 1924. Право Западных губерний, Малороссийское право.

[6] Strona 370 i następna wydania wileńskiego 1744 r.

[7] Volumina Legum. Tom 7, s. 280n.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]