Województwo lubelskie (II Rzeczpospolita)
| |||||||||||
| 1920–1939 | |||||||||||
| |||||||||||
| Państwo | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Data powstania |
14 sierpnia 1919 / 15 lutego 1920[1] | ||||||||||
| Siedziba wojewody i sejmiku | |||||||||||
| Wojewoda | |||||||||||
| Powierzchnia |
(1931) 31 176 km² | ||||||||||
| Populacja (1931) • liczba ludności |
| ||||||||||
| • gęstość |
79,1 os./km² | ||||||||||
| Tablice rejestracyjne |
LB | ||||||||||
Adres Urzędu Wojewódzkiego: ul. Niecała 14Lublin | |||||||||||
| Podział administracyjny | |||||||||||
| |||||||||||
Położenie na mapie II Rzeczypospolitej
| |||||||||||
Województwo lubelskie – województwo II Rzeczypospolitej istniejące w latach 1919–1939 ze stolicą w Lublinie.
Województwo zostało utworzone 14 sierpnia 1919 roku[4]. Województwo miało centralne położenie i jako jedyne województwo II RP – nie graniczyło z państwami ościennymi. Województwo obejmowało w przybliżeniu obszar współczesnego województwa lubelskiego wraz z powiatami garwolińskim, siedleckim, sokołowskim i węgrowskim (obecnie w woj. mazowieckim), a także okolice Krzeszowa i Zaklikowa (obecnie w woj. podkarpackim); nie obejmowało natomiast południowego pasa Bełżec–Lubycza Królewska–Ulhówek–Chłopiatyn, należącego wówczas do woj. lwowskiego. Głównymi miastami województwa poza Lublinem były Siedlce, Chełm, Zamość, Biała Podlaska, Międzyrzec Podlaski, Łuków i Hrubieszów. W 1939 r. województwo liczyło 15 powiatów ziemskich i 1 grodzki.
Po wojnie niemal cały obszar województwa lubelskiego pozostał w granicach Polski; jedynie Piaseczno i Pawłowice włączono w 1951 roku do ZSRR.
Podział administracyjny
[edytuj | edytuj kod]Powierzchnia powiatów według stanu na 1939 r., w przypadku wcześniejszego zniesienia lub zmiany przynależności wojewódzkiej powiatu na ostatni rok istnienia w ramach danego województwa. Liczba ludności na podstawie spisu powszechnego z 1931 r., w przypadku powiatów zniesionych lub przeniesionych przed tą datą, dane ze spisu powszechnego z 1921 r.
| Powiat | Powierzchnia (km²) |
Liczba mieszkańców | Siedziba (liczba mieszkańców) |
|---|---|---|---|
| bialski[a] | 2122 | 116 000 | Biała Podlaska (17 549) |
| biłgorajski | 1720 | 116 900 | Biłgoraj (8177) |
| chełmski | 1975 | 162 300 | Chełm (29 222) |
| garwoliński (do 1939)[b] | 1974 | 159 900 | Garwolin (6262) |
| hrubieszowski | 1575 | 130 000 | Hrubieszów (13 359) |
| janowski | 1960 | 152 700 | Janów (7067) |
| konstantynowski (do 1932)[a] (od Konstantynów) | 1272 | 58 460 | Janów Podlaski (3900) |
| krasnostawski | 1521 | 134 200 | Krasnystaw (10 435) |
| lubartowski | 1389 | 108 000 | Lubartów (7 638) |
| lubelski[c] | 1889 | 163 500 | Lublin (112 539) |
| Lublin (1920–1922 i od 1928)[c] | 30 | 112 539 | |
| łukowski | 1762 | 129 100 | Łuków (13 971) |
| puławski[b] | 1618 | 156 500 | Puławy (7205) |
| radzyński | 1621 | 99 100 | Radzyń (5291) |
| siedlecki[a] | 1988 | 151 400 | Siedlce (36 927) |
| sokołowski (do 1939)[b] | 1276 | 83 900 | Sokołów Podlaski (9901) |
| tomaszowski | 1397 | 121 100 | Tomaszów (10 433) |
| węgrowski (do 1939)[b] | 1301 | 88 800 | Węgrów (9416) |
| włodawski | 2326 | 113 600 | Włodawa (8519) |
| zamojski | 1662 | 149 500 | Zamość (24 273) |
Ludność
[edytuj | edytuj kod]W roku 1921 województwo było zamieszkane przez 2 087 951 osób[5].
Podział ludności według narodowości[5]:
Podział ludności według wyznania[5]:
- rzymskokatolickie 1 619 755 (77,6%)
- mojżeszowe 287 639 (13,8%)
- prawosławne 152 589 (7,3%)
- ewangelickie 17 065 (0,8%)
Struktura demograficzna[3]
[edytuj | edytuj kod]Liczba ludności (dane z 9 grudnia 1931):
| Ogółem | Kobiety | Mężczyźni | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| osób | % | osób | % | osób | % | |
| Ogółem | 2 465 836 | 100 | 1 260 671 | 51,13 | 1 205 165 | 48,87 |
| Miasto | 433 732 | 17,59 | 227 760 | 9,24 | 205 972 | 8,35 |
| Wieś | 2 032 104 | 82,41 | 1 032 911 | 41,89 | 999 193 | 40,52 |
Wojewodowie lubelscy w II RP
[edytuj | edytuj kod]- Stanisław Moskalewski (17 listopada 1919 – 25 października 1926)
- Antoni Remiszewski (3 listopada 1926 – 29 września 1930)
- Bolesław Świdziński (29 września 1930 – 30 stycznia 1933; p.o. do 1 kwietnia 1932)
- Józef Rożniecki (31 stycznia 1933 – 8 września 1937)
- Jerzy Albin de Tramecourt (8 września 1937 – 17 września 1939)
- Wicewojewodowie
Miejscowości o charakterze miejskim
[edytuj | edytuj kod]Definicje
[edytuj | edytuj kod]W latach międzywojennych istniały trzy rodzaje jednostek osadniczych o charakterze topograficznie miejskim: miasto, miasteczko i osada miejska. Na terenie woj. lubelskiego występowały dwie formy – miasta i osady miejskie.
Określenie miasto miało trojakie znaczenie. Mogło odnosić się wyłącznie do charakteru prawnego miejscowości (a więc typu jednostki administracyjnej), co nie znaczyło automatycznie że „miasto administracyjne” faktycznie posiadało prawa miejskie. Podstawą zaliczenia danej miejscowości do grupy miast było tzw. kryterium administracyjne, jako najwięcej odpowiadające rozwojowi stosunków i życia. Mimo że większość miast prawnych prawa miejskie posiadała, wiele z nich miało zaledwie prawa miasteczka, a niektóre miasta (np. Nisko) były de facto wsiami[7]. Odwrotnie wiele miasteczek, a nawet miast – a więc faktycznie posiadających prawa miasteczka bądź prawa miejskie – były wsiami w gminach wiejskich[7]. Jednostki te w ogólnych publikacjach nie są zaliczane do miast (a więc nie wpływają na liczbę miast województwa), co jednak lekceważy fakt posiadania praw miasteczka/praw miejskich. Wreszcie, niektóre miejscowości posiadały w nazwie wyraz Miasto – pisany wielką literą – mimo braku praw miejskich (np. Waręż Miasto). Wyraz ten stanowił integralną część nazwy miejscowości (choć nie przesądzał bynajmniej jej charakteru topograficznego) aby odróżnić ją od innej (topograficznie wiejskiej) miejscowości o identycznej nazwie w tej samej okolicy (np. Waręż-Wieś)[7].
Na terenach byłego Królestwa Kongresowego istniały dodatkowo tzw. osady miejskie. Była to kategoria osiedli o charakterze miejskim utworzona przez zaborcze władze rosyjskie z miejscowości „które chociaż nazywały się miastami, jednakże z powodu nieznacznej liczby mieszkańców, małego rozwoju przemysłu i niedostateczności dochodów, w rzeczywistości nie miały znaczenia miast”[8]. W praktyce były to miejscowości (338 z 452 istniejących wówczas miast), którym odebrano prawa miejskie[9], w zamian obdarzając je czysto honorowym mianem osady, pozwalającym lokalnej społeczności na wyróżnianie się spośród wsi, lecz nie dającym żadnych dodatkowych praw[10]. Osady miejskie były w wielu przypadkach dużymi miejscowościami, przekraczającymi liczbą ludności wiele miast (np. osady Opole, Tarnogród i Tyszowce). Zdecydowana większość osad miejskich posiadała prawa miejskie do przemian 1870 roku. Niektóre utraciły je wcześniej pod zaborem rosyjskim (Ryki, Siedliszcze, Sosnowica, Świerze i Wysokie), a niektóre nigdy ich nie posiadały (Irena, Komarówka i Sobienie-Jeziory). W przeciwieństwie do istniejących na ziemiach wschodnich i w Galicji miasteczek, które miały swój własny ustrój miasteczkowy[d], osady miejskie, zostały poddane mocy obowiązującej ukazu z dnia 19 lutego 1864 o urządzeniu gmin wiejskich[11]. Tak więc zarówno miasteczka, jak i osady miejskie stanowiły kategorię pośrednią między miastem a wsią, lecz według prawa osady były formalnie wsiami, natomiast miasteczka posiadały odrębny status.
Charakter prawny miast
[edytuj | edytuj kod]Za II Rzeczypospolitej w poczet miast (gmin miejskich) zaliczano różne grupy miejscowości zależnie od obszaru dawnego zaboru, w których się znajdowały.
Charakter prawny miejscowości położonych na terenie tzw. województw centralnych został uregulowany dekretem Naczelnika Państwa z 4 lutego 1919 o samorządzie miejskim, według którego za miasta prawne uznano 150 miejscowości (w tym 19 w woj. lubelskim, z których 4 – Kraśnik, Kock, Stoczek i Mordy automatycznie odzyskały utracone wcześniej prawa miejskie)[12]. Dekret ten nie objął początkowo powiatów byłej guberni suwalskiej i czterech powiatów z byłej guberni siedleckiej (bialskiego, konstantynowskiego, radzyńskiego i włodawskiego), podlegających do końca 1918 roku pod Ober-Ost, na których obszarze do miast zaliczono dodatkowo 9 miast woj. lubelskiego, w tym 3 odzyskujące prawa miejskie – Janów Podlaski, Łosice i Ostrów. Dekret nie objął też trzech powiatów byłej guberni suwalskiej (augustowskiego, sejneńskiego i suwalskiego) oraz też trzech powiatów byłej guberni grodzieńskiej (białostockiego, bielskiego i sokólskiego), które w 1919 roku przyłączono do województwa białostockiego[13]. Działanie dekretu o samorządzie miejskim na miejscowości w wymienionych powiatach rozciągnięto trzema osobnymi rozporządzeniami: z 25 września 1919[14], 13 października 1919[15] i 22 października 1919[16] (brak rozporządzenia dotyczącego b. guberni suwalskiej); łącznie za miasta uznano 31 miejscowości, a jednemu – Orli – odebrano prawa miejskie z dniem 22 października 1919. Podczas przeprowadzania spisu ludności w 1921 roku istniało na terenie województw centralnych kilkanaście miejscowości o nieuregulowanym charakterze prawnym. Były to miejscowości, którym samorząd miejski został nadany przez okupanta, a które nie zostały wymienione w dekrecie z 4 lutego 1919. Dla wszystkich (oprócz czterech) sprawa charakteru prawno-administracyjnego została zadecydowana[13], albo przez skasowanie ustroju miejskiego, albo przez zaliczenie do miast na mocy indywidualnych rozporządzeń wydanych na podstawie ustawy z 20 lutego 1920 roku[17][18].
W poniższej sortowalnej tabeli umieszczono wszystkie miasta i osady miejskie województwa lubelskiego (stan na 1924 rok) z podziałem na charakter prawny (rodzaj jednostki administracyjnej) i przywileje (prawa miejskie/osady miejskie).
Wykaz
[edytuj | edytuj kod]Stan ludności: na 30 czerwca 1921 roku (niezależnie od statusu jednostki w 1921 roku)
Główne źródło: Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom IV – Województwo Lubelskie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924
Źródła uzupełniające: Dzienniki Ustaw, przedstawione w przypisach
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c 1 kwietnia 1932 r. zniesiono powiat konstantynowski a jego terytorium włączono do powiatu bialskiego i siedleckiego (Dz.U. z 1932 r. nr 6, poz. 33).
- ↑ a b c d 1 kwietnia 1939 r. wyłączono powiaty garwoliński, sokołowski, węgrowski i gminę Irena z powiatu puławskiego (którą przyłączono do powiatu garwolińskiego – Dz.U. z 1939 r. nr 14, poz. 82) i włączono je do województwa warszawskiego (Dz.U. z 1938 r. nr 27, poz. 240).
- ↑ a b 4 marca 1920 r. utworzono powiat miejski w Lublinie (Dz.U. z 1920 r. nr 20, poz. 106), 26 lipca 1922 r. został zniesiony (Dz.U. z 1922 r. nr 56, poz. 510) i ponownie utworzony 12 kwietnia 1928 r. (Dz.U. z 1928 r. nr 45, poz. 426).
- ↑ Nadany przez Generalnego Komisarza Ziem Wschodnich.
- ↑ Obecnie: Janów Lubelski.
- ↑ Obecna nazwa: Józefów nad Wisłą.
- ↑ Później jako Kazimierz Dolny.
- ↑ Wówczas gmina Kodeń składała się z samego Kodnia.
- ↑ Obecnie: Komarów-Osada.
- ↑ Obecnie: Komarówka Podlaska.
- ↑ Obecnie: Kosów Lacki.
- ↑ Dawniej gmina Podklasztor.
- ↑ Wówczas gmina Łomazy składała się z samych Łomaz.
- ↑ Obecnie: Jeziorzany.
- ↑ Obecnie: Międzyrzec Podlaski.
- ↑ Obecna nazwa: Opole Lubelskie.
- ↑ Obecnie: Ostrów Lubelski.
- ↑ Obecnie: Piaski.
- ↑ Obecnie: Radzyń Podlaski.
- ↑ Liczba mieszkańców łącznie z osadą młyńską Rudka.
- ↑ Obecnie: Sokołów Podlaski.
- ↑ Dawniej gmina Pawłowice.
- ↑ Obecna nazwa: Świerże.
- ↑ Wówczas gmina Kodeń składała się z samego Tarnogrodu.
- ↑ Obecnie: Tomaszów Lubelski.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Monitor Polski z 1920 r., nr 48 z dn. 28 lutego.
- ↑ Andrzej Gawryszewski: Ludność Polski w XX wieku. Warszawa: Polska Akademia Nauk – Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego, 2005, s. 32, seria: Monografie. ISBN 83-87954-66-7. ISSN 1643-2312.
- ↑ a b Drugi Powszechny Spis Ludności z dn. 9.XII 1931 r. Mieszkania i gospodarstwa domowe. Ludność, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 1938, s. 1.
- ↑ Dz.U. z 1919 r. nr 65, poz. 395.
- ↑ a b c Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom IV – Województwo Lubelskie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924.
- ↑ Ordery Odrodzenia Polski i Krzyże Zasługi. Odznaczani zasłużonych osób w Lublinie i Lubelszczyźnie. „Express Lubelski i Wołyński”, s. 4, nr 316 z 15 listopada 1933.
- ↑ a b c Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom XIII – Województwo Lwowskie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924.
- ↑ Motywy do Ukazu do rządzącego Senatu z dnia 1 (13) czerwca 1869 roku (Dziennik Praw Nr 235, tom 69 str. 245).
- ↑ Zarówno polska i rosyjska nauka przyznaje niemałą w tym rolę poparciu udzielonemu powstaniu styczniowemu. Por. К. Е Ливанцев, Правовой статус городского населения Королевства Польского в XIX в. (до реформы 1866 г.), Правоведение, Министерство высшего и среднего специального образования СССР, Правоведение.N 4, июль-август. -Л.: Изд-во Ленинградского университета, 1979 (ros.).
- ↑ Dzieje Końskowoli (red.) Ryszard Szczygieł, Końskowolskie Towarzystwo Regionalne, Lublin 1988, s. 97–98.
- ↑ Dziennik Praw z 1864, Nr 187, tom 62.
- ↑ Dz.U. z 1919 r. nr 13, poz. 40.
- ↑ a b Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom V – Województwo Białostockie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924.
- ↑ M.P. z 1919 r. nr 220, poz. 0.
- ↑ M.P. z 1919 r. nr 229, poz. 0.
- ↑ M.P. z 1919 r. nr 234, poz. 0.
- ↑ Dz.U. z 1920 r. nr 19, poz. 91.
- ↑ Dz.U. z 1920 r. nr 19, poz. 92.
- ↑ 2 stycznia 1933 gminę przemianowano na gmina Baranów nad Wieprzem (M.P. z 1933 r. nr 1, poz. 1).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q 1 kwietnia 1939 powiaty garwoliński, sokołowski, węgrowski oraz gminę Irena z powiatu puławskiego (ta ostatnia włączona do powiatu garwolińskiego) przyłączono do woj. warszawskie go (Dz.U. z 1938 r. nr 27, poz. 240, Dz.U. z 1939 r. nr 14, poz. 82).
- ↑ a b Od 1 stycznia 1923 w powiecie biłgorajskim (Dz.U. z 1922 r. nr 77, poz. 695).
- ↑ 1 kwietnia 1930 zniesiono gminę Goraj, a jej obszar włączono do gminy Frampol (Dz.U. z 1930 r. nr 23, poz. 215). Rozporządzenie to uchylono kolejnym rozporządzeniem z 29 lipca 1939 (Dz.U. z 1939 r. nr 66, poz. 449); w efekcie zniesienie gminy Goraj zostało mocą wsteczną uchylone.
- ↑ a b 24 lipca 1928 gminę przemianowano na gmina Wisznice (M.P. z 1928 r. nr 168, poz. 325).
- ↑ a b c Miejscowość nigdy nie posiadała praw miejskich.
- ↑ a b c d Prawa miejskie utracone po powstaniu styczniowym przywrócone 22 października 1919, do tego dnia była to osada miejska (M.P. z 1919 r. nr 234, poz. 0).
- ↑ a b Po zniesieniu powiatu konstantynowskiego z dniem 1 kwietnia 1932 miejscowość przyłączono do powiatu bialskiego w woj. lubelskim (Dz.U. z 1932 r. nr 6, poz. 33).
- ↑ a b c 31 października 1927 w związku z nadaniem praw miejskich Kazimierzowi (przekształceniu w gminę miejską) i równoczesnym włączeniu do niego pozostałych miejscowości dotychczasowej gminy Kazimierz (oraz dwóch z sąsiedniej gminy Celejów) gmina przestała istnieć (Dz.U. z 1927 r. nr 94, poz. 840).
- ↑ a b c d e f g h Prawa miejskie utracone po powstaniu styczniowym przywrócone 7 lutego 1919, do tego dnia była to osada miejska (Dz.U. z 1919 r. nr 13, poz. 140).
- ↑ 6 czerwca 1929 gminę przemianowano na gmina Komarówka Podlaska (M.P. z 1929 r. nr 128, poz. 318).
- ↑ Do 9 lipca 1925 (do momentu przyłączenia kilku miejscowości z gminy Puławy) gmina Końskowola składała się z samej Końskowoli (Dz.U. z 1925 r. nr 67, poz. 474).
- ↑ Od 1 kwietnia 1927 utworzył odrębną gminę w granicach samej osady o nazwiegmina Łaskarzew-Osada (Dz.U. z 1926 r. nr 127, poz. 748).
- ↑ a b Po zniesieniu powiatu konstantynowskiego z dniem 1 kwietnia 1932 miejscowość przyłączono do powiatu siedleckiego w woj. lubelskim (Dz.U. z 1932 r. nr 6, poz. 33).
- ↑ 5 czerwca 1929 gminę przemianowano na gmina Michów-Lubartowski (M.P. z 1929 r. nr 127, poz. 315), następnie gmina Michów.
- ↑ a b Prawa miejskie utracone po powstaniu styczniowym przywrócone 13 października 1919, do tego dnia była to osada miejska (M.P. z 1919 r. nr 229, poz. 0).
- ↑ Od 1 stycznia 1923 w powiecie włodawskim (Dz.U. z 1922 r. nr 99, poz. 912).
- ↑ 20 sierpnia 1927 gminę przemianowano na gmina Wołoskowola (M.P. z 1927 r. nr 189, poz. 479).
- ↑ Group=„uwaga” Obecnie: Stoczek Łukowski.
- ↑ 1 kwietnia 1929 weszła w skład nowo utworzonej gminy Tarnogóra (Dz.U. z 1929 r. nr 11, poz. 89).
- ↑ 18 grudnia 1925 gminę przemianowano na gmina Uchanie (M.P. z 1925 r. nr 293, poz. 1240).
- ↑ 9 kwietnia 1929 gminę przemianowano na gmina Wąwolnica (M.P. z 1929 r. nr 82, poz. 182).
| Województwa |
|
|---|---|
| Okręgi adm. |
|
| Województwa proponowane |
| Powiat miejski |
|
|---|---|
| Powiaty ziemskie |
|
