Liberia

Liberia (賴比瑞亞)

Liberia (賴比瑞亞)

u Liberia (賴比瑞亞) sa ilabu nu Africa, itiza i 6 30 N, 9 30 W

u ahebal nu lala’ mapulung sa izaw ku 111,369 km²

u ahebal nu lala'ay sa izaw ku 96,320 km², u ahebal nu nanumay sa izaw ku 15,049 km²

hamin nu tademawan sa 4,299,944.

kakalukan umah sa 28.10%, kilakilangan umah sa 44.60%, zumaay henay umah sa 27.30%

tapang tusu nu kanatal (首都)

u tapang tusu nu kanatal sa u Monrovia (蒙羅維亞).

kakininan nu kanatal demiad (國家紀念日)

kakining nu kanatal demiad sa 26 bulad 7 demiad.

tabakiay a tapang nu kanatal (元首)

u tabakiay a tapang nu kanatal (congtung) ayza sa ci George Weah (Ciyuci．Wiyeha 喬治·維阿), 1966 a mihca 10 a bulad 1 a demiad nalecuhan. u tabakiay a tapang nu kanatal (congtung) nu Liberia (賴比瑞亞) ayza, micakat a demiad sa i 2018 a mihca 1 bulad 22 demiad.

Liberia masakaputay a kanatal sa, sipangangan han i kitakitay sa u Liberia, i sabaw siwa kalingatuan a seci sa, kaidaw nu i mahida nu Amilikaay ya lumeniay ku banges nu masatubangay a tademaw, namapahulak nu hulic sa, sibalucu’ kalimadan tayda i aydaay a kanatal ina Liberia a kenis, kyu sakasingangan sa idaw ku nu Inggoay a ngangan "kunida" (liberty) atu "pahulak" (liberated) a imin. tusa a bataan kalingatuan sa, sicabay tu ya Ethiopia hananay u sakaidaw tu i Huiwcoay, masatatusaay nikacaay kamasitubangay a kanatal, kunida sananay i kitakit a malakanatal.

(u kamu nu Hulam sa: 賴比瑞亞共和國，通稱賴比瑞亞。

19世紀初，一些美國黑奴解放後有計畫地移居到現在稱作賴比瑞亞的地區，所以國名在英文有「自由」（liberty）和「解放」（liberated）的意思。20世紀初期，與衣索比亞為非洲僅有的兩個未被殖民的獨立國家。)

likisi (歷史)

i 1462 a mihcaan nikalingatuan sa, ya Portugal, Netherlands, Netherlands, atu ya United kingdom, France, kayadah nu kanatal kakilukilul sa midebung palatubangen a mikuwan, u nu O-cuoway a tademaw sa sipangangan han tina kakitidaan tu (sakasiba'sing a daydam han a sadipasan), itini a mamalalacay pacakay tu sasatubangan. i 1821 a mihcaan sa nu Amilikaay a pidebungan a masakaputay, patideng tu nu lumeni'ayay a kakitidaan u (mabulaway a kenis han).

(u kamu nu Hulam sa: 1462年起，葡萄牙、荷蘭、英國、法國殖民者相繼進入，歐洲人將此地稱作「胡椒海岸」，在此販奴。1821年美國殖民協會在沿岸建立黑人「移民區」。)

iti 1822 a mihcaan katukuh i sabaw siwa a seci sikaidaw tu enemay a bataan nu mihcaan a ziday, u sakasitudung itini muenengay a tademaw sa, sikaala tu sakaku sananay a nipahulakan tubang, i mahida sa sipataynien ku cayay kayadah nu Amilikaay a ya lumeniay ku banges a tademaw, idaw ku nipangangan tu ya "Mon-lo-wi-ya) hananay, iti 1824 a mihcaan sa sipikayzuan tu ya Liberia han, nu dikudan sa caay pisengal maycebis tu nu makay labuay nu tukus a sikaahebal, i 1838 a mihcaan sa pulung han ku nu dumaay a kabulawan a kenis, kyu sipangangan han tu ya (Liberia masakaputay a kanatal). ina kanatal sa iti 1847 a mihcaan pituay a bulad tusa a bataan idaw ku enem nu demiadan kunida sa pangiha a malakanatal, u sakay i Huwico u malasayaway masaaydaay, a sasitungusay a kanatal.

(u kamu nu Hulam sa: 在1822年至19世紀60年代，主要定居者是獲得自由的奴隸，並將美國一部分黑人移入，稱「蒙羅維亞」，1824年改稱賴比瑞亞，後不斷向內陸擴張，1838年合併各移民區，改稱「賴比瑞亞聯邦」。賴比瑞亞於1847年7月26日宣布獨立，是非洲最早獨立的現代主權國家。)

kakitidaan (地理)

u Liberia kanatal sa sipala nu liwliwan nu bayu, atu masatalakaway a enal a buyubuyu'an masatulu ku kenis kaidaw nu kakitidaan.

(u kamu nu Hulam sa: 賴比瑞亞可分為沿海、高原和高地等三個地理區域。)

i liwliwanay a sadipasan nu kenis (沿海區)

nutipan kasatimulan mililis tu nu bayuay a sadipasan a kakitidaan, mahamin masawahelulan a enal, katenesan sa nicumudan nu bayuay a nanum mulenu, kakayda satu kasibekan nu kalucanacanan i tida, masasidumaay a tuud nu bayuay, sakatuluan nu sadipasan, u dumaay a sadipasan sa masasitudung a kalusimetan.

(u kamu nu Hulam sa: 西南沿海地區全部是低地平原，長久以來由海水潮汐所沖積，漁產豐盛，種類繁多，三處海岬，其它海岸線完整。)

masatalakaway a enal (高原區)

i lilis nu sakay bayuay a kenis, i nu masadikuday a talakawanay a enal nu lutulutukan, nikasapalalen a nikatalakaw nu kasahida sa makaala tu 915.5 a depah. nutipan kalatimulan a kakitidaan u ya Man-ting-ke a masatalakaway a enal han, pabesuc sa katukuh i liwliwan nu kasakenis nu kalimucuan nu kanatal.

(u kamu nu Hulam sa: 在沿海地區後方是高原地區的草原地，平均高度約915.5公尺。西北部是曼丁哥高原，一直延到邊境地帶。)

i masatalakaway a kakitidaan (高地區)

i masatalakaway a kakitidaan sa u eneng i kasaamisan nu Liberia, mililis tu nu ya Ci-nieya atu ya Siyan-ya a dadipasan (象牙海岸), nu masatukusay a bayu a kenis, u masaapuyuay a buyu' nikatatungduhan caay a sawantan nu kahida, nikatalakawan nu sipakay bayuay a masausi sa, u satalakaway a niditek makaala tu 1524 depah.

(u kamu nu Hulam sa: 高地區位於賴比瑞亞北部沿幾內亞和象牙海岸的地區，低矮的山脈起伏不定，海拔最高處達1524公尺。)

u demiad (氣候)

ina Liberia a kanatal sa micapi tu ya teleklal (赤道) hananay, masacaledesay a nisaliyut nu cilal han, kanahatu masanu kacaledesay a nikahida nu demiad, nika caay tu kahida tu nu nipicidek a nikacaledes nu demiad, atu kalamedan masacikiay a masalahad atu caay kasasitungus tu sikaudip sakacaay kakumced nu udip nu demiad itida.

(u kamu nu Hulam: 賴比瑞亞地近赤道；雖然也屬熱帶氣候，但郤沒有熱帶通常有的炎熱和瘴濕及不適於健康的氣候。)

i liwliw nu sadipasan nu bayu sa, makay nu bayuay a bali kabanihiwan a papakutay sapi sa, sikangaayan nu tademaw ku mahiniay a demiad, i labu nu tukus sa i teban nu labi, kasienawan i matatungduhay nu buyu kasisuldaanay a kasumad. i kakitidaan nu kanatal sa nayay ku nicaliwayan nu balad, atu ninel pasu nayay ku picumud nu baliyus.

(u kamu nu Hulam sa: 沿海地區由於海上微風的調節，氣溫宜人；內地有時夜晚冷到山巔降霜的程度。境內並沒有洪水、地震和風災。)

sakay nu kalisiway (經濟)

ina Liberia hananay a kanatal sa, nau malukay ku sikaculekan nu kanatal, u malukay nu tademaw sa pulung han makaala tu 70% kayadah, i kanatal sikataneng a kalukanay a umah sa, makaala tu 380 a mang nu kubu kaahebal, i ayda nikalukan a umah sa caay henay pakaala tu 15% a nipatadas, u sakahenulan nu kakanan sa caay kataneng sapahabay tu udip, u makay lahaday a Soka dadepitan, u zayliw nu kasuy atu numukingnay a liken, u aidaan nu sapakalisiw nu kanatal, sakay paudip tu binawlan a sakahenulan a sapacuket.

(u kamu nu Hulam sa: 賴比瑞亞是一個農業國。農業人口佔總人口的70％，全國可耕地380萬公頃，目前已開發的不足15％，糧食不能自給。天然橡膠，木材和鐵礦砂的生產為其國民經濟的主要支柱。)

u sakay nu malukay ya nipalumaan tu tipus a kalukawaw sa, u sakusaan sa muenengay i labuway nu tukusan a tademaw sa, nikalukan nu heni a nipadadan, mahida henay i masamukasiay ku nidatengan, u lakalak sananay ku sikaluk tu umah, hidaen nu heni ku pisuayaw tu sakaluk, anu katukuh i masadumaay a kilakilangan sa tuduhen nu heni kya kilakilangan, lusimet han sa hakay makaala tu cacayay a puu’, caay sa tusa a puu’ kunikalukan, anu sikainayi tu ku damek nu umah sa, laliw han ku nikalukan tu umah, taydaen i baluhayay a kakitidaan a muliyaw palecad tu nadatengan a maluk, nikahida sa caay kuheni pakacakay tu sapadamek tu umah sa, katukuh tu i pilangecan sa maliyuh aca a hicaen a misiwduku tu cilekay atu a hicaen a mibahbah ku tayniay nu ayam, kyu u sapadamsu sa atu nikaidaw nu nilangecan caay kataneng u sakakulebut nu dais a bunday kuyni nu cenhu.

(u kamu nu Hulam sa: 農業稻作方面，一般內陸人民的耕種方式還以游耕為主，他們是用火燒掉一片叢林，耕作一、兩季，當地力失去肥效後，又遷到另一個地方去耕種。因買不起也買不到化學肥料，收成期間又無法根絕蟲害和鳥害，因此單位收穫量極為有限。)

u sakay pahudingan nu Liberis sa, u nipahabayan tu tulakuk atu nipahabayan tu pabuy ku sapacuket nu kanatal, sisa u kanatalay a sikaidaw nu kakanan nu tulakukay a titi atu nu pabuyay a basis sa, u baluhayay amin caay kaputun ku sapaini, u duma sa taneng henay a sipatayda i nu hekalay a kanatal.

(u kamu nu Hulam sa:畜牧業方面，以養豬和養雞為主。因此國內新鮮的豬肉、雞肉和雞蛋等供給無缺，並且部份可以外銷。)

u sakay nu mamibutingay a kalukawaw sa, i tini kalabangbangan, u buting masa nu Liberiaay i labuway nu kanatal, sakay aidaan sayasuyay sikaidaw nu cacunusan tu iyubung nu udip, kasibekan ku nikaidaw tu ya Tanpay-ce hananay a kakanen. caay kabaad ku nikatahkal a mibuting tu kitidaan, nika nikaala sa masibek amin ku nipasalilan, kyu sakay nikaydihan nu iciba sa, taneng a sipatudungan ku nipiida, taneng amin ku nipasiwbay nu pacakayay a sikaydihan nu binawlan. u sakay nu tadananumay a nipibuting sa, i aydaay a nidateng nu cenhu sa, katinengan tu ku nisabililan a maycuduh, u iki sa mamin tu a sikalatlat i kanatal a kenikenisan.

(u kamu nu Hulam sa: 漁業很是發達，魚是賴比瑞亞國內人民最便宜最普遍的蛋白質含量豐富的食物。近海魚獲豐富，所以對市場的需要能保持適量的供給。淡水漁業也在積極推廣中，魚塘已廣及全國。)

malalitin tu ihekalay atu zumaay a natinengan