Barok
Die Barok was 'n kunssinnige stylperiode wat gewild was van die einde van die 16de eeu tot aan die begin van die 18de eeu. Barok het sy oorsprong in Italië gehad en het die destydse argitektuur, tuinargitektuur, skilderkuns, beeldhoukuns, letterkunde en musiek beïnvloed. Die woord "barok" is van die Portugese woord barroco afkomstig, wat "onreëlmatig gevormde pêrel" beteken. Daar word onderskei tussen die vroeë, hoë en laat-barok. Die barokstylperiode is retrospektief benoem waarby die term self oorspronklik 'n pejoratiewe betekenis gehad het.[1]
Die gewildheid en sukses van die Barokstyl was deur die Rooms-Katolieke Kerk aangemoedig, wat van mening was dat die kunste ook godsdienstige temas in direkte en emosionele betrokkenheid moet oordra. Die aristokrate het die Barokstyl as 'n kans gesien om besoekers te beïndruk en hul mag en beheer te versinnebeeld. Barokpaleise is voorsien van luisterryke howe en weelderige ontvangskamers.
Met Barok word die styl aangedui van beeldende kuns, literatuur en musiek, in 'n periode wat ruweg van die einde van die 16e eeu tot die eerste helfte van die 18e eeu geduur het. Die Barok het sy ontstaan in Italië gehad en vinnig oor die res van Europa versprei.
Die styl het 'n sterk religieuse inslag en word gekenmerk deur 'n strewe na grootse swier, verhewenheid, eenheid en ewewigtigheid in die kunswerke.
Beroemde kunstenaars soos Bernini, Rubens, Rembrandt, Velazquez, Cervantes, Monteverdi en Bach word as verteenwoordigers van die Barok gereken. Die term barok word ook nog in sy oorspronklike betekenis, dit wil sê "oordrewe geornamenteer" gebruik vir oordadig versierde kunswerke uit ander stylperiodes.
Algemeen
[wysig | wysig bron]Met die begrip barok is daar aanvanklik 'n boustyl in die beeldende kunste gedurende die 17e en begin van die 18e eeu aangedui. Vandag is dit 'n algemeen aanvaarde kultuurhistoriese term wat ook betrekking het op die literatuur en musiek van dié periode. Die woord het aanvanklik 'n ongunstige betekenis gehad. Dit is van die Portugese woord barocco afgelei, wat onvolmaakte vorm beteken, en in die laat 18e eeu is dit as 'n skeldwoord gebruik teen die kunsvorme wat nie aan die destydse kunsbeskouing beantwoord het nie.
Sedert die 20e eeu word die Barok as die styl van 'n spesifieke periode gesien wat sy eie spesifieke waarde het. Verder het die woord barok ook nog die betekenis van onreëlmatig en oordadig behou.
Beeldende kunste
[wysig | wysig bron]In die beeldende kunste dui die woord barok die styl aan van die periode wat tussen die Renaissance en die maniërisme van die 16e eeu en die Rokoko van die 18e eeu lê. Duitse kunshistorici van die 18e eeu wat in kuns 'n opeenvolging van siklusse sien, bestaande uit jeug (bloei), volwassenheid (hoogtepunt) en ouderdom (verval), het die Barok as laaste fase van die Renaissance gesien en dit dan ook met die verwarrende term "Laat-Renaissance" aangedui.
Die Barok kan gesien word as 'n reaksie teen die maniërisme, waarin langgerekte, elegante en verwronge figure in die skilder- en beeldhoukuns voorgekom het, en is geïnspireer deur die werke van die Renaissance-kunstenaars, wat op hulle beurt weer die oudheid as voorbeeld gekies het.
Waar daar egter in die Renaissance gelyke nadruk op alle detail gelê is, is dit in die Barok ondergeskik aan die geheel. 'n Verdere verskil tussen die statiese kuns van die Renaissance en die strewe na verbeeldingryke beweging en dramatiese uitdrukking by die Barokkunstenaars.
Die Barok word ook beskou as die kuns van die Teenhervorming, dit wil sê die "bestryding van reformasie deur die reiniging en ordening van die Kerk", maar tog moet onthou word dat die Teenhervorming maar één aspek van die 17e eeu was. Buitendien het daar ook protestantse kunstenaars in die Barokstyl gewerk. Die ontwerpe van die Franse barok is meer gematig en strenger as in ander lande en word ook die Klassisistiese tydperk genoem.
Literatuur
[wysig | wysig bron]
Die Barokletterkunde lê in die literatuurgeskiedenis in die tydperk tussen die Renaissance en die Verligte en Klassisistiese periode. Soos die skilderkuns, het dit 'n sterk religieuse inslag gehad. Dit is dan ook as die literatuur van die Teenhervorming gekarakteriseer, aangesien die meeste skrywers Rooms-Katoliek was. Baie van die skrywers het hulle daadwerklik in diens van die Kerk gestel en hulle vir die herstel van 'n Middeleeuse Christelike tradisie beywer, teenoor die sogenaamde heidense verstandelike tendens van die Renaissance.
Tegelyk het die Barok egter heelwat aan die Renaissance ontleen. Hieruit ontstaan teenstrydighede tussen 'n Godgerigte houding en 'n standpuntstelling met die mens as middelpunt. So ook tussen mistiek en erotiek, asketisme en wêreldsheid, wat alles bepalend was vir die styl en tematiek van die Barokliteratuur.
Teenoor die optimisme van die Renaissance-mens, wat aan homself en aan die lewe glo, stel die Barok 'n ontnugterde lewensgevoel, twyfel aan die werklikheid van dit wat waarneembaar is en 'n besef van die ydelheid van alles, die onvermydelikheid van die dood (memento mori) en die vermaning dat God die mens se enigste Verlosser is.
Die konflik tussen die tydelike en die ewige manifesteer in literêre stylfigure soos die paradoks en antitese, asook in sinnebeelding en oordrywing van die werklikheid ter wille van die strewe na 'n wêreldse én religieuse grootsheid en verhewendheid.
Behalwe in die Duitse, Franse, Italiaanse, Spaanse en Portugese literatuur, word die Barok-letterkunde ook in Engels (Metafisiese digters soos John Milton) en Nederlands (Joost van den Vondel, Jan Vos), asook in die Slawiese en Suid-Amerikaanse letterkunde aangetref.
Musiek
[wysig | wysig bron]
Die musikale Barok begin aan die einde van die 16e eeu met die jong Gabrieli en Monteverdi, en eindig by Händel en J. S. Bach in die helfte van die 18e eeu. Die vernaamste kenmerke is die ontwikkeling van die monodie (begeleide eenstemmige sang) wat die opkoms van die solis en die ontwikkeling van die opera tot gevolg gehad het, asook die ontstaan van die konsert uit die stile concertato waarin kore, ensembles en soliste teenoor mekaar geplaas was. Oordadige versierings word ook in die musiek gebruik, waar die stile concertato in 'n aantal oratoria en misse monumentale afmetings aanneem.
Boukuns
[wysig | wysig bron]
Die boukuns van die Barok word deur beweging gekenmerk, 'n begrip wat eintlik strydig met die term boukuns klink, omdat geboue uit statige, beweginglose massa bestaan. Die beweging word egter gesuggereer deur die kontrasterende werking van hol en bolontwerpe, terwyl die grondplan soms met 'n afwisseling van verskillende ruimte vloei. Gesamentlik vorm dié ruimtevorme dikwels 'n ovaal.
Soms word die onverwagte en teenstrydige ook benadruk. Dit kom byvoorbeeld tot uiting in die verrassende kruising van twee rigtingasse (dit is die lyne wat die oog volg) in sowel die grondplan van geboue as dié van stede.
'n Verdere kenmerk is die strewe na eenwording van die verskillende kunsvorme. Hierdeur dra die boukuns, skilderkuns, beeldhoukuns en kunsnywerheid by tot die ontstaan van één kunswerk wat sterk tot die verbeelding spreek.
Die ontwerpe is oor die algemeen swaarder en meer hoogdrawend as in die voorafgaande Renaissance-tydperk, terwyl die oordadige versierings die werklike argitektoniese vorm soms totaal oorheers. Behalwe in Italië, die geboorteplek van die Barok, word die barokboukuns ook in Suid-Duitsland, Oostenryk, Spanje, Portugal en in Latyns-Amerika aangetref.
Italië
[wysig | wysig bron]Die vroeë barokboukuns het gedurende die eerste helfte van die 17de eeu in Rome ontstaan. Tydens Paulus V se bewind (1605-1621) het Carlo Maderna met die afwerking van die St. Pieterskerk voortgegaan (1606-1626). Hy het 'n skip en 'n gewei by die koepel, wat Michelangelo in die Renaissance-periode gebou het, gevoeg. In die gewel is die halfsuile verdubbel, 'n tipiese baroktema wat destyds baie gewild was.
Die bekendste argitekte was Gian Lorenzo Bernini (1598-1680) en Francesco Borromini (1599-1667). Borromini het onder andere die St. Carlino alle Ouattro Fontane (1638-1641 en 1665-1667) en die St. Ivodella Sapienza (1642-1660), albei in Rome, gebou. Beide is kleinerige kerke met beweeglike plattegrond. So het die San Carlino byvoorbeeld 'n golwende gewei, en die rustige binneversiering word deur wit en goud oorheers. Die uitbundige binneversiering van kerke waarmee die Barok oor die algemeen geassosieer word, dateer eintlik uit 'n latere fase van die Barok.
'n Uitsondering is Bernini se Cornaro-kapel in die St. Maria della Vittoria in Rome, waar daar reeds in 1646 'n barok-kombinasie geskep is met gekleurde ligte en donker marmer, dramatiese beelde en goud. Bernini, wat ook skilder en by uitstek beeldhouer was, het vir baie jare aan die interieur van die St. Pieterskerk gewerk en het ook die St. Andrea al Quirinale (Rome) (1658-1760), 'n kerk met 'n tipiese ovaal Barokgrondplan, gebou.
Nog 'n bekende argitek uit dié tyd was Carlo Rainaldi (1611-1691) wat onder andere die St. Agnese op die Piazza Navona in Rome (in 1652 begin) gebou het. Hierdie kerk het 'n gewei met twee torings en is deur Borromini voltooi. Aan die einde van die 17e eeu is talle barokgeboue in Noord-Italië opgerig, onder andere deur die argitek Guarino Guarini (1624-1683). Hy was ook die ontwerper van die Palazzo Carignano in Turyn (1679), 'n paleis met golwende mure van baksteen, wat in dié tyd baie ongewoon in Italië was.
Spanje en Portugal
[wysig | wysig bron]In Spanje en Portugal het 'n uiters dekoratiewe variasie van die Barok ontstaan na aanleiding van José de Churriguera (1655-1725) se ontwerpe, wat die Churriguereske-styl genoem word. 'n Voorbeeld hiervan is die sakristie van die Kaarthuisklooster in Granada (1727-1764).
Duitsland en Oostenryk
[wysig | wysig bron]
Aan die einde van die 17de eeu en in die eerste helfte van die 18e eeu het 'n aantal argitekte 'n speelse en ligter Barokargitektuur ontwerp wat moeilik van die Rokoko onderskei kan word. Hoewel die maatskaplike belangstelling van geestelikes en adellikes aan die taan was, is daar steeds talle kloosters en paleise gebou.
Die belangrikste argitekte in Oostenryk was Johann Bernhard Fischer von Erlach (1656-1723) en Johann Lukas von Hildebrandt (1668-1745). Die grondplan van die Karlskerk in Wene (1716-1737), ontwerp deur Fischer von Erlach, gaan duidelik terug op die grondplanne van Bernini en Rainaldi, maar die indeling is speelser en swieriger. Hildebrandt het onder andere die twee Belvedere-paleise in Wenen gebou (1714-1724). Die barokpaleise in Duitsland en Oostenryk is voorsien van wye trappe, soos gesien kan word in die woning van die prins-biskop in Würzburg, gebou volgens 'n ontwerp van Johann Balthaser Neumann (1687-1753).
Ook die groot trappehuis van die biskop se paleis in Bruchsal in Karlsruhe (1730) is deur Neumann ontwerp. Enige tyd vergelykbaar met die barokpaleise is die barokkloosters, waarvan 'n belangrike voorbeeld die klooster in Melk aan die Donau is. Dit is ontwerp deur Jacob Prandtauer (1660-1726) en die bouwerk is in 1702 begin. Die kompleks bestaan uit 'n groot kerk met 'n golwende gewei en twee torings. Aan weerskante van die kerk is 'n kloostergebou.
Die twee broers Cosmas Damian Asam (1686-1739) en Egid Quirin Asam (1692-1750) uit Suid-Duitsland se werk verdien ook vermelding. In Rome is hulle deur Bernini se werke beïnvloed en hulle het 'n paar toneelagtige skeppinge ontwerp waarin die bouwerk, beeldhouwerke en skilderye 'n eenheid vorm, soos in die private kerk van Egid Quirin en die Johann Nepomuk-kerk in München (1733-1750).
Latyns-Amerika
[wysig | wysig bron]Weens die Spaanse invloed in Meksiko en Brasilië ontwikkel daar 'n eie Barokstyl waarin ook die lokale tradisies bly voortleef. In Ocotlán (18e eeu) is 'n voorbeeld van 'n tipiese Barokkerk met gewei, skip en net gedeeltelik versierde torings. In Brasilië ontstaan daar in die tweede helfte van die 18e eeu in Ouro Prêto by Belo Horizonte 'n sentrum van kerklike Barok. Die Brasiliaanse Barok-kerke het 'n voorgewel met twee torings.
Frankryk
[wysig | wysig bron]Hoewel Frankryk die toon aangegee het ten opsigte van die grondplanne van barokpaleise in Duitsland en Oostenryk, kan die beste voorbeeld in Versailles, nie sonder meer as 'n barokgebou beskou word nie. Die paleis van Versailies, asook ander 17e-eeuse geboue in Frankryk, word gekenmerk deur 'n streng ontwerp wat eerder Klassisisties is. 'n Uitsondering in dié opsig, vanweë sy beweeglike kontoere, is die St. Louis des Invalides in Parys (1675- 1706), wat na 'n ontwerp deur Jules Hardouin Mansart gebou is.
Engeland
[wysig | wysig bron]In Engeland is daar weinig voorbeelde van die barokboukuns. Slegs die St. Paulus-katedraal in Londen (1675-1711) van Christopher Wren (1632-1723) kan tot die Barok gereken word.
Nederland
In die Nederlande het barokontwerpe in die boukuns 182 hoofsaaklik tot die Suidelike Nederlande beperk gebly. Die opvallendste skeppinge is die Carolus Borromeuskerk in Antwerpen (1651-1621) deur Pieter Huyssens, die agtkantige koepelkerk van Onze Lieve Vrouwe in Scherpenheuvel (in 1619 voltooi) van Wentzei Cobergher en die St. Michielskerk in Leuven (1650-1666) van Willem van Hees.
In die noorde van Nederland is daar min egte Barokgeboue. Die beste voorbeeld is die Oostkerk in Middelburg (1657-1667), ontwerp deur Bartholomeus Drijfhout, Pieter Post en Arent van 's-Gravezande. Verder het daar in Nederland, soos ook in Frankryk, eerder 'n soort Klassisisme geheers wat byvoorbeeld gesien kan word in die beroemde werk van Jacob van Campen (1595-1657) se Paleis op die Dam in Amsterdam (begin in 1648), wat destyds as die stadshuis gebou is.
Beeldhoukuns
[wysig | wysig bron]
Soos in die boukuns, word die Barok se beeldhoukuns ook deur beweging gekenmerk, veral in die liggaamshoudings en draperings, en ook hier word deur skerp kontraste in hol- en bolvorm, lig en skadu-effekte geskep. Die voorliefde vir dramatiese en teatrale effekte is weer opmerklik, terwyl 'n soort naturalisme ook herkenbaar is in die gebruik van uiters realistiese rotse en plante in beeldgroepe.
Italië
[wysig | wysig bron]Die belangrikste beeldhouer in Italië van die hele Barokperiode was Gian Lorenzo Bernini (1598-1680). Sy vernaamste werke sluit 'n aantal fonteine in Rome in, waaronder dié op die Piazza Navona, die Baldachino in die St. Pieterskerk en die Visioen van die Heilige Theressa in die Cornaro-kapel in die St. Maria della Vittoria van die bekendste is. Bernini was ook 'n uitstekende portretskilder en gelukkig het daar talle van sy portrette en borsbeelde bewaar gebly. Die bekendste een vandag is die borsbeeld van Constanza Buonarelli (ca. 1635). Bernini se portret-borsbeelde is lewendiger as dié van sy Italiaanse voorgangers. Een van die minder bekende beeldhouers in dié tyd was Alessandro Aigardi (1594-1654) wat gedurende sy lewe as die beste beeldhouer naas Bernini beskou was.
Frankryk
[wysig | wysig bron]Hoewel daar invloede van die Italiaanse Barokkuns in die Franse beeldhoukuns te bespeur is, is die komposisies gematigder, in ooreenstemming met die argitektuur. Die Franse beeldhoukuns word ook Klassisisme genoem. 'n Voorbeeld hiervan is die beeldegroep Apollo met nimfe van Franco is Girardon (1628-1715) in die tuine van Versailles. Weliswaar is die figure omhul in beweeglike Barokdraperings, maar die hele komposisie is meer oorwoë as wat in Italië die geval sou wees. Hierdie, en soortgelyke werke, is ontleen aan die werk van die Franse Klassisistiese skilder Poussin.
'n Jonger beeldhouer, wat ook werk vir die paleis van Versailles gelewer het, was Antoine Coisevoix (1640-1720). Hy het onder andere die marmer-reliëfs vir die sogenaamde Salon de Guerre gemaak en was deur sowel Bernini as Girardon beïnvloed.
Nederland
[wysig | wysig bron]Ook in die Nederlande is 'n duidelike Italiaanse invloed waarneembaar. Die Suid-Nederlander Francois Duquesnoy (1594-1643) het lank in Rome gewerk. Daar het hy 'n beeld van die Apostel Andreas wat vir die St. Pieterskerk bestem was, gemaak.
'n Leerling van Duquesnoy in Rome, was die Suid-Nederlander Artus Ouellinus de Oude (1609-1668). Saam met sy neef Artus Ouellinus de Jonge lewer hy die binne- en buiteversierings van die huidige Paleis op die Dam in Amsterdam.
Aan dieselfde projek het nog 'n Suid-Nederlander, Rombout Verhuist (1624-1698) gewerk. Sowel Artus Quellinus de Oude as Rombout Verhuist het portretborsbeelde en grafmonumente gemaak. Die grafmonumente was uit swart en wit marmer gekap met 'n liggende figuur daarop wat die oorledene voorstel, omring deur wapens en blomkranse.
Dieselfde blomkranse, of soms het dit ook uit blare en vrugte bestaan (festoene), verskyn ook op die geboue wat deur Jacob van Campen ontwerp is, soos dié op die Mauritshuis in Den Haag (1633) en die Stadhuis op die Dam in Amsterdam (1648-1655).
Duitsland
[wysig | wysig bron]Die belangrikste Duitse barokbeeldhouers is Andreas Schlüter (1660-1714) en Balthasar Permoser (1651-1732). Schlüter is deur sowel die Italiaanse Barok as die Franse Klassisisme beïnvloed. Hy het onder andere die groot brons-ruiterstandbeeld van die groot keurvors Friedrich Wilhelm (1696-1700), wat voor die Charlottenburg-paleis in Berlyn staan, gemaak.
Permoser het hom meer deur Bernini se werk laat beïnvloed. Hy het onder andere die werk aan die groot paleis in Dresden, die "Zwinger", verrig. Sy styl was meer in die trant van 'n ligte Rokoko as suiwer Barok.
Spanje
[wysig | wysig bron]Gedurende die eerste helfte van die 17e eeu het Spanje sy eie Barokbeeldhoukuns gehad. Die Middeleeuse gebruik om beelde met fel kleure te beskilder, was steeds hoog in die mode. Barokbeeldhouers soos Gregorius Hernández (of Fernández) (1576-1636) in Valladolid en Juan Martfnez Montariés (1568-1649) in Sevilla, het egter hul beelde meer realisties gekleur.
Skllderkuns
[wysig | wysig bron]In die skilderkuns het die Barok aan die einde van die 16e eeu die eerste keer in Italië verskyn. Dit was hoofsaaklik as reaksie teen die maniërisme of gekunsteldheid van die vorige periode en het veral in drie opsigte weer sterk op elemente uit die Hoog-Renaissance-tydperk gesteun, naamlik die sogenaamde chiaroscuro-styl van Leonardo da Vinci waar die voorwerpe nie meer skerp omlyn was nie, maar deur die gebruik van lig en skadu aangedui was; die warm Venesiaanse kleure van Titian en die beweeglike figure van Michelangelo.
Hieruit het 'n styl ontwikkel waarin komposisie, kleur en inhoud sterk gedramatiseer was. Warm kleure met donker ondertoon, dramatiese kontraste tussen lig en donker en 'n sterk uitdrukking van die figure se gebare en gesigsuitdrukkings, is die kenmerke van die Barok.
Die Teenhervorming het vir skilders in Italië nuwe moontlikhede geopen wat as propaganda vir die Rooms-Katolieke Kerk gedien het.
Italië
[wysig | wysig bron]Aan die einde van die 16e eeu het twee nuwe strominge op die voorgrond getree wat baie belangrik vir die ontwikkeling van die Barokskilderkuns sou word. Die een stroming was onder die leiding van Caravaggio en sy volgelinge, die ander is deur die Carracci-familie en hulle akademie gelei.
Beide het in die noorde van Italië gesetel. Caravaggio se skilderye - waarin realisme met motiewe ontleen aan die daaglikse lewe van die gewone man en spesiale fel, Barok lig/donker-kontraste kenmerkend was - oefen nie alleen 'n groot invloed op sy volgelinge uit nie, maar ook op Spaanse, Franse en Nederlandse skilders, soos Rembrandt en Velázquez.
Die Carracci's kombineer in hulle werke elemente van verskillende groot Renaissance-kunstenaars, soos Raphael, Correggio, Michelangelo en Titian. Aanvanklik het hulle in Bologna gewerk waar hulle aan die spits van 'n soort akademie gestaan het, maar 'n lid van die familie, Annibale, vestig hom daarna in Rome van waar hulle invloed verder versprei.
Annibale Carracci se belangrikste werk is die plafonversierings in die Palazzo Farnese in Rome (1597-1604) wat "illusionisties" genoem word omdat die geskilderde figure en motiewe nie eg Iyk nie, maar 'n illusie skep. Een manier waarop hy dié effek bereik het, was om die figure aansienlik te verkort en deur 'n verwerking van die perspektief, wat die indruk laat dat die ruimte waarin die skildery hang, agter die uitbeelding verbyloop.
Die skerp verkorting van figure word later weer gevind by ander Barokkunstenaars wat Annibale Carracci nagevolg het, byvoorbeeld Guercino (bynaam van Gian Francesco Barbieri, 1591-1666) se plafonversierings in die Villa Ludovisi in Rome (1621-1623) en by Pietro da Cortona (1596-1669) se plafonversierings vir die Palazzo Berberini in Rome (1639). By albei sien 'n mens wye, hemelse panoramas wat nog telkemale tot ver in die 18e eeu nagevolg sou word.
Ander navolgers van Carracci is Guido Reni (1575-1642) en Domenichino (1581-1641). Hulle het hulle nie met Carracci se illusionisme besig gehou nie, maar op sy ontlenings aan Raphael se werk. In hulle skilderye word die figure deurgaans in vlak ruimtes - en parallel aan die beeldvlak - weergegee, asof dit deel van 'n reliëf uitmaak. Die Italiaanse Barokskilders was gedurende hulle lewe, en ook 'n geruime tyd daarna, baie beroemd. Sedert die 18e eeu het dié roem egter vinnig afgeneem.
Frankryk
[wysig | wysig bron]Weens die invloed van die Italiaanse Barok het daar in Frankryk 'n drastiese breuk in die laat maniëristiese (of gekunstelde) skildertradisie van die skool van Fontainebleau - met sy elegante, langgerekte figure en koel kleure plaasgevind. So vind 'n mens Caravaggio se lbehandeling van lig en realisme terug in die werke van Georges de la Tour (1593-1652) en Louis Ie Nain (ca. 1593-1648).
De la Tour het Vera l taferele by kerslig geskilder en Le Nain het dikwels die boerelewe as onderwerp gekies. Carracci se invloed is sigbaar in die werke van skilders wat die Franse variant van die Barok, die Klassisisme, verteenwoordig. Die belangrikste was Nicolas Poussin, (1593-1665), skilder van mitologiese taferele, en Claude Lorrain (1600- 1682), skilder van die sogenaamde ideale landskap. Poussin se werk was nie net vir die Klassisistiese kunstenaars van belang nie, maar ook vir die beeldhouers van die 17e eeu.
Phillipe de Champaigne (1602-1674) was ook 'n Franse Barokskilder. Hy was veral as portretskilder bekend en was ook 'n groot vriend van Poussin. Aanvanklik was sy skilderye baie hoogdrawend, maar later was dit meer ingetoë.
Nederland
[wysig | wysig bron]
In die Nederlande het 'n eiesoortige realisme geheers, hoewel daar tog tekens van Italiaanse invloede was. Veral in die werke van Petrus Paulus Rubens (1577-1640), wat van 1606 tot 1608 in Italië gewoon het, was dit duidelik waarneembaar.
As 'n katoliek uit die Katolieke suide van Nederland, het hy baie opdragte van die Kerk ontvang en die beskerming geniet van 'n hele paar Katolieke vorste soos Karel I van Engeland, Maria de Médici, regentes van Frankryk, en die Spaanse Habsburgs.
Rubens verteenwoordig sowel in sy persoon ― hy was 'n diplomaat, intellektueel en skilder ― as in sy veelsydige skilderkunswerke by uitstek die Baroktydperk. Soos wat Bernini as die doyen van die Barokbeeldhoukuns beskou word, so is Rubens die groot Barokskilder. Wêreldse praal en die vrugbare natuur oorheers die meeste van sy skilderye. Antoon van Dyck (1599- 1641) was sy beroemdste volgeling. Hy het dieselfde virtuositeit as Rubens getoon, maar het tog na 'n eleganter afwerking geneig wat veral in sy portrette opmerklik is.
In die noordelike Nederlande was Rembrandt die grootste skilder. Dié gedeelte van Nederland was Protestants en groot religieuse werke soos dié van Rubens, het die Protestantse Rembrandt nie gelewer nie. Hoewel hy nie self in Italië was nie, was hy nietemin op hoogte aangaande die nuutste ontwikkelings daar. Die portretkuns het 'n groot rol in sy werk gespeel. Portret, landskap, genre (tonele uit die daaglikse lewe) en stillewes was gelief in die Nederlandse burger se milieu van die 17e eeu. In dié kategorieë was daar dan ook spesialiste van groot formaat, soos Frans Hals (1582-1666) vir portretskildering, Jan van Goyen (1596-1656) en Jacob Ruisdael (1628/29-1682) vir landskappe en Johannes Vermeer (1632-1675) en Jan Steen (1626-1679) vir die genre en Willem Kalft (1622-1693) vir die stillewe.
Spanje
[wysig | wysig bron]Soos Nederland, het ook Spanje gedurende die 17e eeu 'n bloeiperiode in die skilderkuns beleef. Realisme, met invloede van Caravaggio wat via Sevilla gekom het, karakteriseer die werke van Velázquez (1599-1660). Hy was die hofskilder van Filips IV van Spanje en het veral vir sy portrette van die koninklike familie en hulle omgewing beroemd geword. Ook via Valencia dring Italiaanse invloede deur tot die werke van Francisco Zurbarán (1598-1664) en Estéban Murillo (1617-1682).
Ander Europese lande
[wysig | wysig bron]Engeland, Duitsland en Skandinawië het geen noemenswaardige skilders opgelewer nie. In Engeland het Rubens en Van Dyck groot aanhang geniet. Weens die Dertigjarige Oorlog was die klimaat vir kunstenaars in Duitsland te ongunstig om 'n bestaan te maak. Slegs Adam Elsheimer (1578-1610), bewonder deur Rembrandt en Rubens, het 'n groot bydrae tot die ontwikkeling van die landskapskuns in die Nederlande gelewer.
Musiek
[wysig | wysig bron]Die musiekwetenskap het nog nie daarin geslaag om tot 'n eensluidende siening van die Barok te kom nie. Menings is uiteenlopend en die vraag wat veral gevra word, is of die Barok, musikaal gesproke, werklik 'n styl vorm en of dit nie eerder 'n individuele of kollektiewe geesteshouding is wat in meer style uiting vind nie.
Die feit is egter dat die werk van komponiste wat jare lank as die eksponente van die Barokperiode beskou was soos Rameau, Vivaldi, Bach en Händel, in werklikheid 'n latere uitvloeisel daarvan was.
'n Kenmerk van die Barokperiode is die "basso continuo" (een of meer vokale of instrumentale stemme beweeg bo 'n instrumentale bas), terwyl die tussenruimtes improviserend gevul word deur 'n akkoordinstrument, soos byvoorbeeld die orrel, klawesimbel of luit.
Die doel van hierdie skryfwyse was om die aantal stemme ten gunste van één of enkele solostemme te beperk. In die 15e en 16e eeu het die kontrapunt veronderstel dat alle stemme gelykwaardig is, selfs al het die teks daardeur onverstaanbaar geword. Onder die humanistiese invloed van die 16e eeu word hierteen in opstand gekom. Rondom 1570 ontstaan daar in Florence die "Camerata", wat uit 'n groep digters, geleerdes en musici bestaan het, wat opnuut oor die musikale ideale van die Ou Griekse tydperk besin het. Aan hulle eksperimentering het ons die monodie, of eenstemmige gesang op instrumentale begeleiding te danke, waarvan die opera op sy beurt weer 'n natuurlike uitvloeisel is. Die oudste werk uit dié tydperk wat behoue gebly het, is Guilio Caccini se "Nuove musiche" (1602).
Sosiologies gesien beteken die nuwe styl die opkoms van die solis (later virtuoos), en die begin van 'n bewonderende publiek. Die publieke musiekteater is dus ook 'n uitvindsel van die Barok. Die eerste een is in 1637 in Venesië geopen.
'n Tweede kenmerk is die splitsing van die klankbron. Ook hierin het die Barok 'n ideaal van die 16e eeu verbreek, naamlik die homogene klank. Reeds in 1550 het die Nederlander Adriaan Willaert op die balkon van die Venesiaanse San Marcobasiliek twee kore teenoor mekaar gestel, 'n beginsel wat verder uitgewerk is deur onder andere Andrea en Giovanni Gabrieli. Hierdie konsertstyl sou enorme afmetings aanneem in 'n 52-stemmige mis van Orazio Benevoli (1628). Aanpassings hierop het tot die ontstaan van die konsert gelei.
Hoewel die nuwe styl aanvanklik alle kontrapunt verbied het, het dit vinnig weer op die toneel verskyn, bekend as "stile antico". Veral in die kerkmusiek word dié "antieke styl" weer ingebring om 'n toppunt in die werke van Johann Sebastian Bach te bereik.
Ofskoon die nuwe styl aan die begin net tot die grense van Italië beperk was, versprei dit vinnig. Veral in Duitsland is die idee van meerkorigheid baie gewild by Michael Praetorius en Heinrich Schütz. Die monodie dring deur tot alle musiekvorme, vokaal of instrumentaal. Ook sonates en konserte word spoedig deur ander lande aangeneem. Die opera versprei oor die hele Europa sonder om die Italiaanse karakter en taal te verloor. "Die woord is die meesteres en nie die dienares van die musiek nie," sê die Camerata. Nie die woord as sodanig nie, maar die samehang en betekenis van die teks moet oorgedra word en met gebare onderstreep word.
Hierin lê die uitgangspunt van die musikale Barok, naamlik in retoriek en teater. Die musiek, ook die sogenaamde "absolute" instrumentale musiek, is slegs "verteenwoordigend" en moet die buitemusikale wette gehoorsaam, asook die gehoor op die een of ander manier aangryp.
In die kerkmusiek word van sowel kontrapunt ("antieke styl") as die monodie, asook ander vorme gebruik gemaak om 'n invloed op die luisteraar te bewerkstellig. So hoor 'n mens "strydende en triomferende Katolieke Kerk" by Monteverdi en 'n "Luthers-klinkende prediking" by Schütz en Bach.
In Duitsland, meer as in ander Europese lande, word musiek en musiekteorie verhef sodat dit tegelyk konstruktief en spekulatief as 'n soort "ars musica" in die Middeleeuse betekenis van beide kuns en wetenskap is.
Die musikale Barokperiode bereik sy hoogtepunt in die werke van Bach, wat die Franse en Italiaanse stylelemente met die Duitse tradisies gekombineer het. Vreemd genoeg het die Barokideale ook tydens Bach se leeftyd begin verbrokkel.
Teenoor die "geleerde" Barokmusiek ontstaan daar kort na 1700 'n "elegante styl" (Frankryk: Couperin, Italië: Pergolesi), waaruit die Franse "bourgeoisstyl" en die Duitse "Empfindsamkeit" ontwikkel, wat op hulle beurt weer voorgangers van die klassieke simfoniese styl was. Die komiese opera in die landstaal het mettertyd ook die ernstige Italiaanse opera verdring. Hierdie demokratiseringsproses in die musiek het nie net die einde van die Barokperiode beteken nie, maar het ook 'n einde gebring aan 'n tydperk wat in die Middeleeue ontstaan het en waarin musiek as deel van 'n sistematiese wêreldorde beskou was.
Voorbeelde van die barokstyl
[wysig | wysig bron]-
Argitektuur: die Melk-abdy in Oostenryk, deur die argitek Jakob Prandtauer -
Argitektuur: die binnekant van die kapel van Versailles -
Skilderkuns: Aanbidding van die Wyses, deur Peter Paul Rubens -
Beeldhoukuns: 'n Engel, deur Gian Lorenzo Bernini -
Musiek: Brandenburg Concerto No. 3 - 1, deur Bach
Bronnelys
[wysig | wysig bron]- Wêreldspektrum, Volume 2, bl.177-185, ISBN 0908409419
Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ Visuele Kunste Graad 12 Leerderboek. Mowbray: Future Managers 2013, bl. 20
