Αίσθημα

(γενική και ακαθόριστη) εντύπωση ή το προϊόν της, μέσω των αισθήσεων, αντίληψης· με άλλα λόγια, ένα ψυχοσωματικό φαινόμενο, κατά το οποίο μία ιδιότητα ενός εξωτερικού (βλ. ερεθίσματα) ή εσωτερικού (βλ. διεγέρσεις) αντικειμένου μετουσιώνεται σε μία βίωση. Από εδώ προέρχονται και οι όροι Αισθητότητα (το να είναι κανείς αισθητός ή να διαθέτει την ικανότητα να αισθάνεται) και Αισθητοποίηση (η σαφής παράσταση ενός πράγματος, ώστε να γίνει εντελώς κατανοητό). Στην καθημερινότητα, τα αισθήματα πολλές φορές συγχέονται με την αντίληψη, την παράσταση, τις συγκινήσεις και τα συναισθήματα (πρβλ. «στοιχειώδη βιώματα»).

Η ιστορία της έννοιας

Από τους Αρχαίους Έλληνες ο Αριστοτέλης ήταν εκείνος που ιδιαιτέρως είχε ασχοληθεί με τα αισθήματα. Στην Αγία Γραφή, ο (εβραϊκός) όρος nephesh (= ψυχή) δηλώνει τη σωματική έδρα των ποικίλων αισθημάτων. Οι Πατέρες τής Εκκλησίας, ενώ γνωρίζουν καλώς και κάνουν δαψιλή χρήση όλων των αισθημάτων του ανθρώπου, ασχολούνται θεολογικά, ανθρωπολογικά, ηθικά, ποιμαντικά και πνευματικώς περισσότερο με τις αισθήσεις που συνιστούν την αιτία τους.

Οι μεταγενέστεροι ορισμοί

Ο επιστημονικός ορισμός του αισθήματος επιχειρήθηκε για πρώτη φορά από τον W. Wundt (1832-1920), ο οποίος εκλάμβανε τα αισθήματα ως καταστάσεις τής συνείδησης που προκαλούνται μέσω των αισθητηρίων οργάνων από την επίδραση των εξωτερικών φαινομένων. Ωστόσο, ορισμένα ερεθίσματα από το περιβάλλον προκαλούν μόνο αντανακλαστικές αντιδράσεις και όχι κατά κυριολεξία αισθήματα. Το ζήτημα περιπλέκεται, γιατί δεν μπορεί να απαντηθεί με ακρίβεια μέχρι ποιου επιπέδου ζώντων οργανισμών συναντάμε αποκλειστικώς αντανακλαστικές δραστηριότητες ή αισθήματα που προϋποθέτουν συνείδηση. Μάλιστα δε, ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται, και κατά το ποιόν και το ποσόν, διαφορετικά τα ποικίλα ερεθίσματα του περιβάλλοντός του από ό, τι λ.χ. ορισμένα ζώα. Επομένως, ελάχιστο μέρος του φυσικού κόσμου μάς γίνεται αισθητό. Αργότερα, οι Γερμανοί Αντικειμενιστές (A. Bethe και J. J. Üxküll) αντικατέστησαν τον όρο αίσθημα με τον όρο υποδοχή (reception). Σύμφωνα με τον Ernst Mach (1848-1916), αίσθημα θεωρείται ακόμη και η στοιχειωδέστερη δραστηριοποίηση των υποδεκτικών οργάνων, ανεξαρτήτως του αν το φαινόμενο αυτό λαμβάνει χώρα συνειδητώς ή ασυνειδήτως. Κατά τον γνωστό Γάλλο ψυχολόγο Henri Louis Charles Piéron (1881-1964), το αίσθημα είναι μία νοητική θεωρητικώς αφαίρεση. Το καθαρό per se αίσθημα δεν υπάρχει· αυτό μόνο που παρατηρούμε, είναι αντιληπτικές συμπεριφορές. Γιατί από τη στιγμή που ερχόμαστε σε επαφή με τα αντικείμενα του εξωτερικού και εσωτερικού μας κόσμου, από τη στιγμή δηλ. που αποκτούμε εμπειρίες αυτών των αντικειμένων, παύουμε να αισθανόμαστε και μπορούμε μόνο να αντιλαμβανόμαστε. Τα τελειοποιημένα σήμερα μέσα τής έρευνας (ηλεκτρονικό μικροσκόπιο, μικροφυσιολογία) επιτρέπουν να προσδιοριστεί με μεγαλύτερη ακρίβεια η λεπτή δομή των συστημάτων υποδοχής και να προωθηθεί η ανάλυση του τρόπου λειτουργίας τους στα πιο ανόμοια είδη ζώων.

Η νευροφυσιολογία του αισθήματος

Η νευροφυσιολογική διαδικασία σχηματισμού τής αισθητηριακής αντίληψης ξεκινά από τον περιβαλλοντικό ερεθισμό (π.χ. μόρια της φυσικής πραγματικότητας, ηλεκτρομαγνητικά κύματα κ.λπ.) του αισθητηρίου οργάνου και, μέσω των κεντρομόλων νεύρων, φθάνει μέχρι τον εγκεφαλικό φλοιό, μετασχηματίζοντας ―δηλ. αλλάζοντας την ουσία των γαγγλιακών κυττάρων― τα ερεθίσματα σε (εσωτερικές) διεγέρσεις, και αυτές πάλι σε αισθήματα. Έτσι, δεν αισθανόμαστε (βλέπουμε, ακούμε, γευόμαστε κ.λπ.) τους φυσικούς ερεθισμούς ή αυτήν την ίδια τη φυσική πραγματικότητα, αλλά τις (υποκειμενικές) εξωφυσικές (δηλ. ψυχικές) ιδιότητες, όπως τις επεξεργαζόμαστε δημιουργικώς μέσω του προσωπικού μας μετασχηματισμού. Γι’ αυτό και δεν υπάρχουν δυο άνθρωποι στον κόσμο που να νιώθουν τα ίδια εντελώς αισθήματα από τα ίδια πράγματα.

Γνωρίσματα

Γνωρίσματα των αισθημάτων είναι η ποιότητα, η ένταση και η διάρκεια. Τα αισθήματα διακρίνονται ψυχολογικά σε μυϊκά ή κιναισθητικά, στατικά, οργανικά, σεξουαλικά, ζωικά, οπτικά, ακουστικά, γευστικά, οσφρητικά, απτικά/δερμικά, θερμοκρασίας, πίεσης και πόνου (πρβλ. sensus interior). Ο Marcel Bernès διαιρεί τα αισθήματα σε παραστατικά (sensation présentative) και συγκινησιακά (sensation affective). Στη διαταραχή μετατροπής (conversion disorder) ―μία συνήθης σωματόμορφη διαταραχή, που συνήθως οφείλεται σε ψυχικές συγκρούσεις (stress, ασυνείδητους ψυχολογικούς παράγοντες) ή ανάγκες― έχουμε ημιαναισθησία ή αισθητηριακή απώλεια.

Βιβλιογραφία

• Τσιτσίγκος Σ. Κ., «Αίσθημα», Μεγάλη Ορθόδοξη Χριστιανική Εγκυκλοπαίδεια, τ. Β’
• Ανδρούτσος Χ., Λεξικόν Φιλοσοφίας, Θεσσαλονίκη 21965·
• Friedel H. & Galifret Y., «αίσθημα», ΠΛΜ 5 (1997) 89·
• Kaplan & Sadock’s, Εγχειρίδιο Κλινικής Ψυχιατρικής, Αθήναι 32004· Lalande A.
• Λεξικόν τής Φιλοσοφίας, Αθήναι 1955·
• Ντόκας Α. Σ., Λεξικό Φιλοσοφικών όρων, Αθήναι 1981·
• Παπαδόπουλος Ν. Γ., Λεξικό τής Ψυχολογίας, Αθήνα 2005·
• Piéron H., La Sensation, guide de vie, Paris: Gallimard 1945/1955 και La Sensation, PUF, συλλογή “Que sais-je?”, 1953, 61974
• Τομασίδης Χ. Χ., Εισαγωγή στην Ψυχολογία, Αθήνα 2002·
• Τσιτσίγκος Σ. Κ., Η ψυχή του ανθρώπου κατά τον ιερό Χρυσόστομο, Αθήνα 2000
• Wundt W., Grundzüge der physiologischen Psychologie, 1874.