Millo

Para outras páxinas con títulos homónimos véxase: Millo.

Millo
Mazarocas de millo
Clasificación científica
Reino: Plantae Clase: Liliopsida Subclase: Commelinidae Orde: Poales Familia: Poaceae Subfamilia: Panicoideae Tribo: Andropogoneae Subtribo: Tripsacinae Xénero: Zea
Nome binomial
Zea mays L., Sp. Pl., 2: 971, 1753 [1]
Subespecies
Z. mays ssp. huehuetenangensis Iltis & Doebley Z. mays ssp. mays Z. mays ssp. mexicana (Schrad.) Iltis in Galinat Z. mays ssp. parviglumis Iltis & Doebley Z. mays var. striatiamylacea Leizerson Z. mays var. subnigroviolacea Yarchuk Z. mays f. variegata (G.Nicholson) Beetle

Millo "amorodo", orixinal de Norteamérica.

Millo "Oaxacan Green" orixinal de Norteamérica.

Millo "Ottofile giallo Tortonese"

O millo ou maínzo (Zea mays) é unha planta gramínea anual e na mesma planta (monoica) atópanse as súas inflorescencias masculinas (nos extremos terminais) e femininas (nas vaíñas axilares). Ten un crecemento rápido, chegando aos 2,5 metros de altura nun ano, que é a súa quenda de colleita. As follas teñen forma alongada saíndo do talo cun lixeiro ángulo e coa punta caída cara a abaixo. As mazarocas están cubertas por filas de grans.

A especie forma parte do xénero Zea, que non ten conxéneres achegados. As flores masculinas e femininas aparecen en inflorescencias separadas pero dentro do mesmo pé. Esta característica permite a obtención do millo híbrido, hoxe en día tan estendido. É tal a variabilidade do gran verbo da forma e cor, na mazaroca ou na mesma planta, que aínda non se acadou a clasificación científica de tódalas súas variedades. Ademais da híbrida, as variedades máis importantes son "dente marelo", "Krug" e "dentalla marela de Reid" ^{[Cómpre referencia]}.

Etimoloxía

O termo millo procede do latín vulgar millium, -ii, probabelmente influenciado por mil, debido á cantidade de grans que tiña a espiga, inda que este nun principio era o nome do paínzo. O seu nome, de orixe indíxena caribeña, significa “sustento da vida”. O botánico Carl von Linné utilizou o nome común millo como epíteto de especie en Zea mays.

Historia

Desenvolvemento precolombiano

Fragmentos vexetais datados no ano 4200 a.C. atopados na cova de Guilá Naquitz en Oaxaca, México, demostraron que o millo xa fora domesticado a partir do teosinte.

O millo é un cultivo que require a intervención humana para que se propague. O feito de que os grans caian ou non da espiga por si sós é unha proba clave utilizada en arqueoloxía para distinguir o millo domesticado do seu antepasado de propagación natural, os teosintes. As probas xenéticas tamén poden utilizarse para determinar cando se dividiron varias liñaxes.

Cultivo do millo nunha ilustración do Códice Florentino

Antigo relevo mesoamericano, Museo Nacional de Antropoloxía de México

A maioría dos historiadores cren que o millo domesticouse no Val de Tehuacán de México. Investigacións recentes de principios do século XXI modificaron algo esta opinión; os estudosos sinalan agora o adxacente río Balsas do centro-sur de México como centro de domesticación. Os tipos de millo máis antigos que se conservan son os das terras altas mexicanas.

Un estudo realizado en 2002 por Matsuoka et al. demostrou que, en lugar do modelo de múltiples domesticacións independentes, todo o millo xurdiu dunha única domesticación no sur de México fai uns 9.000 anos. O estudo tamén demostrou que os tipos de millo máis antigos que se conservan son os do altiplano mexicano. Posteriormente, o millo estendeuse desde esta rexión por todo o continente americano seguindo dúas rutas principais. Isto é coherente cun modelo baseado no rexistro arqueolóxico que suxire que o millo se diversificou nas terras altas de México antes de estenderse ás terras baixas.

A arqueóloga Dolores Piperno dixo:

Un gran corpus de datos indica que [o millo] dispersouse na parte baixa da América Central cara a 7600 BP [5600 a.C.] e trasladouse aos vales interandinos de Colombia entre 7000 e 6000 BP [5000-4000 a.C.].

Dolores Piperno The Origins of Plant Cultivation and Domestication in the New World Tropics: Patterns, Process, and New Developments

Desde entón, publicáronse datas mesmo anteriores.

Segundo un estudo xenético da Empresa Brasileira de Investigación Agropecuaria (Embrapa), o cultivo do millo introduciuse en Suramérica desde México, en dúas grandes ondas: a primeira, hai máis de 6000 anos, estendeuse polos Andes. No Perú atopáronse evidencias de cultivo que datan de fai uns 6700 anos. A segunda onda, fai uns 2000 anos, a través das terras baixas de Suramérica.

As primeiras plantas de millo só producían espigas pequenas, 25 mm, e só unha por planta. En opinión de Jackson Spielvogel, moitos séculos de selección artificial (en lugar da opinión actual de que o millo foi explotado mediante interplantacións con teosintes) por parte dos indíxenas de América deron lugar ao desenvolvemento de plantas de millo capaces de producir varias mazorcas por planta, que adoitaban medir varios centímetros de longo cada unha. Os pobos olmecas e maias cultivaban millo de numerosas variedades por toda Mesoamérica; cociñábano, moían e procesaban mediante nixtamalización. Creese que a partir do 2500 a.C. aproximadamente, o cultivo estendeuse por gran parte de América . As investigacións do século XXI estableceron datas aínda máis temperás. A rexión desenvolveu unha rede comercial baseada en excedentes e variedades de cultivos de millo.^{[Cómpre referencia]}

Alimentación básica de varias civilizacións importantes ao longo dos séculos, os maias, aztecas e incas reverenciaban o cereal na arte e relixión. Gran parte das súas actividades diarias estaban ligadas ao seu cultivo.

O millo era plantado polos indios americanos nos montes, usando un sistema complexo que variaba a especie plantada de acordo co seu uso. Ese método foi substituído por plantacións dunha única especie.

Os mapuches do centro-sur de Chile cultivaban millo xunto con quinoa e papa na época prehispánica; con todo, a papa era o alimento básico da maioría dos mapuches, "especialmente nos territorios [mapuches] do sur e da costa, onde o millo non alcanzaba a madurez". Antes da expansión do Imperio Inca o millo comercializábase e transportaba ata 40°19' S en Melinquina, Departamento de Lácar. Nese lugar atopáronse restos de millo dentro de cerámica datada en 730 ± 80 BP e 920 ± 60 BP. Probablemente este millo foi traído a través dos Andes desde Chile. A presenza de millo no Arquipélago das Guaitecas (43°55' S), a avanzada máis meridional da agricultura prehispánica , Con todo, é posible que os españois identificasen erroneamente a planta..

Polo menos no ano 1000 a.C., os olmecas de Mesoamérica basearan o seu calendario, lingua, mitos e cosmovisión no millo como centro do seu simbolismo..

Expansión do millo

Artigo principal: Intercambio colombiano.

Tras a chegada dos europeos en 1492, os colonos españois consumiron millo, e os exploradores e comerciantes levárono de volta a Europa.

Coas grandes navegacións do século XVI e o inicio do proceso de colonización de América, o cultivo do millo expandiuse cara a outras partes do mundo. Os colonos españois preferían o pan de trigo ao de millo. A fariña de millo non podía substituír ao trigo para o pan de comuñón, xa que na crenza cristiá da época só o trigo podía sufrir a transubstanciación e transformarse no corpo de Cristo.

O millo estendeuse polo resto do mundo grazas á súa capacidade para crecer en climas diversos. Cultivouse en España poucas décadas despois das viaxes de Colón e logo estendeuse a Italia, África occidental e outros lugares. No século XVII, era un alimento campesiño común no sur de Europa. No século XVIII, era o principal alimento do campesinado do sur de Francia e Italia, especialmente en forma de polenta en Italia.

Cando o millo se introduciu nos sistemas agrícolas occidentais, foi ben recibido pola súa produtividade. Con todo, pronto xurdiu un problema xeneralizado de malnutrición alí onde se converteu nun alimento básico. Os indíxenas americanos aprenderan a remollar o millo nunha base -auga- feita con cinzas e cal- desde polo menos 1200-1500 a.C., creando o proceso de nixtamalización. Facíano para liberar as cascas de millo, pero casualmente tamén liberaba a vitamina B3 (niacina), cuxa carencia causaba a pelagra. Unha vez comprendidos e aplicados o procesamiento alcalino e a variedade dietética, a pelagra desapareceu no mundo desenvolvido. O desenvolvemento de millo rico enlisina e a promoción dunha dieta máis equilibrada contribuíron á súa desaparición. A pelagra segue existindo en zonas con escaseza de alimentos e en campos de refuxiados onde a xente sobrevive con millo doado.

A primeira referencia do seu cultivo en Galiza data de 1610 ^{[Cómpre referencia]}, na zona do Barbanza.

Produción mundial de millo en 2001.

A orixe do millo e a súa chegada ata Europa e Galiza foi motivo de debate na historiografía do século XIX e primeiros do XX, pois había confusión nalgúns eruditos entre o antigo millo (coñecido en Europa e Galiza desde a Idade Antiga e que na actualidade recibe o nome de millo miúdo ou paínzo) con este novo millo chegado de América. Un destes eruditos foi Manuel Murguía, que persiste na confusión nun artigo de 1909: "en vista de lo expuesto no extrañará nadie que aseguremos que, a nuestro juicio, el maíz fué tal vez conocido en los tiempos medios en Europa y tal vez era en Galicia"O novo millo veu substituír o antigo, que hoxe recibe o nome de millo miúdo ou paínzo, e que se viña cultivando e secando en hórreos e celeiros en Europa dende a antigüidade.

O seu cultivo é fundamental na zona setentrional dos Balcáns, no sur de Rusia e en Suráfrica. En España é o cultivo típico da zona húmida e en América os maiores focos sitúanse nos Estados Unidos (no chamado Corn belt, o cinto do millo) e a Arxentina. Hoxe é cultivado e consumido en todos os continentes e a súa produción é maior que a de trigo e a do arroz: segundo datos da FAO-OMS Arquivado 19 de xuño de 2012 en Wayback Machine., a produción mundial en 2012 foi de 873 millóns de toneladas de millo, 671 millóns de trigo e 738 de arroz.

O cultivo de millo na forma ancestral continúa a practicarse en América do Sur, especialmente en rexións pouco desenvolvidas, no sistema coñecido no Brasil como de rozas.

Estrutura e fisioloxía

Partes dunha planta de millo

O millo é unha herba anual alta cun só talo, de altura comprendida entre 1.2 m a 4 m. As follas longas e estreitas nacen dos nós ou articulacións, alternativamente en lados opostos do talo. O millo é monoico, con flores masculinas e femininas separadas na mesma planta. Na parte superior do talo atópase a borla, unha inflorescencia de flores masculinas; os seus anteras liberan pole, que é dispersado polo vento. Do mesmo xeito que outros poles, é un alérxeno, pero a maior parte cae a poucos metros da borla e o risco limítase en gran medida aos traballadores agrícolas. A inflorescencia feminina, a certa distancia do talo da borla, vese primeiro como unha seda, un fai de pelos tubulares suaves, un por carpelo en cada flor feminina, que se desenvolve nun núcleo (a miúdo chamado semente. Botánicamente, como en todas as gramíneas, é un froito, fusionado coa cuberta da semente para formar unha cariópside. ) cando é polinizada. Unha inflorescencia feminina enteira desenvólvese nunha mazorca ou raque de millo, envolvida por múltiples capas de follas ou cascas. A folla da espiga é a folla máis estreitamente asociada a unha determinada espiga en desenvolvemento. Esta folla e as que están por encima dela achegan máis de tres cuartas partes dos hidratos de carbono (amidón) que enchen o gran

Os grans adoitan ser amarelos ou brancos nas variedades modernas; outras variedades teñen grans laranxas, vermellos, marróns, azul, morado ou negros. Están dispostos en 8 a 32 filas ao redor da mazorca; pode haber até 1200 grans nunha mazorca grande. Os millos amarelos derivan a súa cor de carotenoides; os millos vermellos son pintorlados por antocianinas e flobafenos; e as variedades laranxas e verdes poden conter combinacións destes pigmentos.

Grans

Debuxo da planta

O gran componse de embrión ou xermolo (onde se concentra a graxa) e endospermo con amidón (órgano de reserva que forma o corpo da semente). Xunta cada gran de amidón esténdese unha rede de proteínas, substancia que tamén aparece na capa de aleurona que rodea a superficie do endospermo. Este gran pode moerse separando primeiro a cuberta (o xermolo do endospermo) ou enteiro, como no trigo. A súa fariña constitúe unha das principais fontes de amidón e o xermolo fornece aceite. Ademais o millo serve coma un extraordinario instrumento de investigación xenética.

Cultivo

A sementeira faise en sucos ou foxiños con 3-4 grans e o seu período vexetativo oscila entre 4 e 5 meses. Durante o mesmo non precisa de excesivos coidados, aínda que algo si no comezo. Despois da fecundación procédese á poda.

A planta medra en medios tan diferentes que se podería dicir que non existe ningunha enfermidade de carácter universal para ela. As máis comúns son o tizón (Ustilago maydis), que pode producir formacións tumorosas en calquera parte da planta, e a podremia de raíz, talo e mazaroca, que agosta as partes mencionadas. Para combatelas aconséllase o emprego de variedades resistentes. Canto ás pragas, destaca o barreno (Diatraea saccharalis), combatido eliminando os individuos hibernantes.

Até avanzado o século XX, os labregos galegos distinguían entre o millo do monte e o millo da leira. Tratándose da mesma especie, aquel sementábase en claros abertos nos bosques mediante lumes e pagábase o dobre que estoutro ^{[Cómpre referencia]}.

Procesado

Cultívase moito nas zonas costeiras, onde se sementa nos meses de abril e maio, e colléitase entre setembro e outubro. Posteriormente esfóllase e gárdase no hórreo ou en sitio seco, para dedicalo ó consumo animal ou humano. En Galiza adóitase facer pan con el (normalmente mesturándoo con centeo), filloas e empanadas.

A variedade botánica chamada popularmente millo pego ou millo corvo foi fondamente estudada pola Misión Biolóxica de Galicia para a súa mellora xenética.

Hibridación

As variedades híbridas conséguense fecundando artificialmente as variedades orixinais de polinización directa durante cinco xeracións seguidas. Con catro castas A, B, C e D, as dúas primeiras seméntanse en sucos alternos nun campo illado doutro coas dúas segundas. Dentro de cada leira procúrase escoller posteriormente como proxenitor masculino a casta que destaque pola abundancia de pole nas flores masculinas; a outra raza será o proxenitor feminino pola súa boa formación de gran. Tanto nunha coma noutra leira, as flores masculinas novas arríncanse da parte superior da casta feminina consonte queren florecer. Así, todo o pole que transporte o ar ata a ringleira feminina será orixinario da masculina e tódalas plantas da ringleira feminina darán semente híbrida, AB nunha leira e CD na outra parcela.

No ano seguinte, estes millos híbridos seméntanse xuntos en aliñamentos alternativos e a maior escala. Repítese a operación de separar as flores masculinas dunha delas e a semente resultante será híbrida das catro liñas. As variedades híbridas así conseguidas non se reproducirán a si mesmas ^{[Cómpre referencia]}, polo que hai que facerse con sementes tódolos anos.

Usos

Tamales mexicanos

O millo utilízase basicamente na alimentación, sexa en forma directa (consumo humano directo), ou indirecta (na alimentación de animais).

No mapa inferior móstrase a taxa de consumo de millo per cápita a nivel mundial; como se ve no mapa México, Guatemala, O Salvador, e os países do sur de África, encabezan a lista dos principais consumidores de millo.

Taxa de consumo de millo per cápita: ██ máis de 100 kg/ano ██ de 50 a 99 kg/ano ██ de 19 a 49 kg/ano ██ de 6 a 18 kg/ano ██ 5 ou menos kg/ano

Uso na alimentación humana directa

Nos Estados Unidos, o uso do millo na alimentación humana directa é relativamente pequeno -aínda que haxa gran produción de cereais para o almorzo (flocos de cereais ou corn flakes) e xarope de millo, utilizado como adozante. En México o seu uso é moi importante, sendo a base da alimentación da poboación (é o ingrediente principal das tortitas, e outros pratos da gastronomía mexicana).

Véxase tamén artigo millo doce.

Usos alternativos

O principal uso do millo nos Estados Unidos e o Canadá é como ingrediente da alimentación dos animais. No Brasil a situación é parecida: o 65% do millo é utilizado na alimentación animal, e 11% é consumido pola industria, para diversos fins.

O seu uso industrial non se restrinxe á industria alimentaria. É amplamente utilizado na produción de elementos espesantes e colantes (para diversos fins) e na produción de aceites e de etanol. O etanol é utilizado como aditivo na gasolina, para aumentar a octanaxe.

Algunhas formas da planta son ocasionalmente cultivadas en xardinaría. Para este propósito, úsanse especies con follas de cores e formas variadas, así como especies con espigas de cores vivas.

Investigacións xenéticas

O millo é a especie vexetal máis utilizada para investigacións xenéticas. En 1940, Barbara McClintock gañou o Premio Nobel de Medicina polo seu descubrimento de transposóns, mentres estudaba o millo.

A produción de millo é unha das máis difundidas entre as de alimentos transxénicos, en parte porque o seu consumo é basicamente para pensos animais, onde a resistencia do consumidor é menor.

Algunhas variedades exóticas de millo son cultivadas soamente para adicionar diversidade xenética durante procesos de selección de novas sementes para uso doméstico -inclusive millo transxénico-.

Produción

A produción de millo en Galicia foi superior ós 2,2 millóns de toneladas en 2021, e os agricultores esperaban chegar ós 2,5 millóns no 2022. A superficie cultivada en Galicia foi de 65.691 hectáreas, con claro predominio das provincias da Coruña (38.798 ha) e Lugo (21.260 ha), moi por riba doutras comunidades autónomas: Asturias, en segundo lugar, con 7.081 ha, e Cantabria, en terceiro lugar, con 4.817 ha; neste cultivo, Galicia colleita o 75% de todo o millo forraxeiro de España .

Variedades especiais

Millo branco

Unha das variedades máis difundidas é o millo branco. Ten como principais finalidades a produción de grans e forraxe.

A planta ten unha altura aproximada de 2,20 metros, e a espiga nace a 1,10 metros do solo. A espiga é grande, cilíndrica e presenta alta compensación. Os grans son brancos, profundos, pesados e de textura media. A raíz ten boa fixación.

A planta é especialmente resistente ás principais doenzas foliares do millo, en diferentes altitudes e épocas de plantación. Poden ser collidas até dúas colleitas de millo branco por ano.

Nos Estados Unidos, a produción de millo branco en 2004 correspondía ao 3% do total. Aínda que sexa minoritario, o millo branco gañou espazo no mercado nos últimos anos, e a área plantada ten reflectido o aumento na demanda. Un dos motivos é que o mercado recoñece que aínda non existen variedades transxénicas de millo branco, o que automaticamente aumenta o seu valor de mercado.

Millo transxénico

A variedade transxénica máis coñecida ^{[Cómpre referencia]} é a desenvolvida por Monsanto, e coñecida como RR GA21 (tolerante ao herbicida glifosato). Esta variedade é utilizada extensivamente nos Estados Unidos.

Variedades de millo

Outras empresas que tamén realizan millo trasxénico son Syngenta e DuPont. En 1999, Novartis foi a primeira empresa en recibir autorización do goberno brasileiro para realizar probas no país co millo transxénico BT, resistente a insectos.

Segundo os produtores de sementes, o millo transxénico trae un aumento medio do 8% na produtividade. Nos EUA, máis de 70% do millo plantado é transxénico ^{[Cómpre referencia]}. A produción de variedades transxénicas na Arxentina e o Brasil é crecente, aínda que non sempre a práctica do cultivo desas variedades sexa legal.

Hai tamén presenza de millo transxénico en Honduras, onde variedades transxénicas "contaminaron" as variedades locais. En México, o millo transxénico tamén se enfronta a unha seria oposición gobernamental: en 1998, foi prohibida a experimentación, o cultivo e a importación de millo transxénico.

O millo é un exemplo da manipulación de especies polo ser humano, sendo utilizado tanto polos defensores canto polos opositores dos transxénicos. O millo cultivado polos indios mal lembra o millo actual: as espigas eran pequenas e boa parte da produción perdíase por enfermidades e pragas. A través da mellora xenética, o millo atinxiu a súa forma actual.

Os defensores dos transxénicos utilizan este exemplo para dicir que a manipulación das características xenéticas de vexetais non é novidade, e que xa foi feita anteriormente, con moito menos control que actualmente. Os opositores dos transxénicos utilizan o mesmo exemplo para defender que hai alternativas á manipulación directa dos xenes de especies vexetais, técnica á cal se opoñen.

Non sempre as remesas de millo importado dos Estados Unidos chegan aos países da América Latina cunha etiqueta que indique aos consumidores se é transxénico ou non ^{[Cómpre referencia]}. A pesar diso, investigacións mexicanas indican que a contaminación do millo nativo pode estar causada pola polinización accidental, o que talvez ocorrese tamén noutros países. Así ten acontecido mesmo en Europa, pois o pole do millo transxénico é transportado a grandes distancias polo vento.

En relatorio recentemente divulgado ^[cando?], notificouse que determinado tipo de millo transxénico (o MON 863) causou problemas en ratos (alteracións no sangue e riles) ^{[Cómpre referencia]}.

O millo na cultura humana

En Mesoamérica, o millo considérase unha forza vital, personificada como un deus do millo, xeralmente con forma feminina. Nos Estados Unidos, as mazorcas de millo están talladas nos capiteis das columnas do edificio do Capitolio dos Estados Unidos. O Palacio do Millo de Mitchell, Dakota do Sur, utiliza mazorcas e espigas de millo de cores para realizar un deseño mural que se recicla anualmente. A escultura de formigón Campo de millo de Dublín, Ohio representa centos de mazorcas de millo nun campo cuberto de herba. Un talo de millo con dúas mazorcas maduras aparece no reverso da moeda croata de 1 lipa, acuñada desde 1993. Shucked, un musical de 2022 que se representa actualmente en Broadway, foi descrito por Vulture como un "espectáculo sobre o millo". Gran parte do espectáculo contén xogos de palabras sobre o millo. e a trama vira ao redor dun cultivo de millo infestado.

• 
  Escultura de millo, cultura Moche, 300 dC, Museo Larco, Lima, Perú
• 
  Cabeza de estuco do deus maia do millo de Campeche, México, 550-850 d.C.
• 
  Isla Jaina figura de cerámica do novo divos maya do millo saíndo dunha mazorca de millo, 600-900 d.C.
• 
  Torre de auga en Rochester, Minnesota pintada como unha mazorca de millo

Nomes vernáculos

• Catalán: blat d'indi, blat de moro, moresc, panís, millot, mainzo;
• Español: maíz, boroña, danza, mijo, millo, panizo, zara, choclo, mazorca, jojoto;
• Éuscaro: arto, mileka, panizu;
• Francés: maïs, blé d'Inde, gaude;
• Galego: millo, maínzo, milleiro, millo graúdo, millo americano;
• Portugués: milho, milhão, milho de Turquía, milho-grosso, milho-maês, milhao;
• Guaraní: Abatí;
• Quechua: Sara;

Galería de imaxes

Artigo principal: Galería de imaxes de millo de Galicia.

• 
  Porto do Son
• 
  Oroso
• 
  Oroso
• 
  A Coruña

Véxase tamén

Bibliografía

• Aureliano Brandolni; Andrea Brandolini (2006). Il mais in Italia: storia naturale e agricola. Bergamo, Italy: CRF press. Arquivado dende o orixinal o 31 de maio de 2009. Consultado o 18 de xullo do 2023. XII+370 páxinas e 80 páxinas en cor 
• Byerlee, Derek. "The globalization of hybrid maize, 1921–70." Journal of Global History 15.1 (2020): 101–122.
• Clampitt, Cynthia. Maize: How Corn Shaped the U.S. Heartland (2015)
• Ferro, D.N.; Weber, D.C. "Managing Sweet Corn Pests in Massachusetts". 
• Bonavia, Duccio (13 de maio de 2013). Maize: Origin, Domestication, and Its Role in the Development of Culture. Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-02303-1. 

Outros artigos

• O millo na cultura popular galega
• Paínzo
• Millo doce
• Broa (pan de millo)

Ligazóns externas

• ITIS 42268 2002-09-22
• Sorting Zea names
• Millo de Guatemala
• EMBRAPA Millo e Sorgo
• Documento da Monsanto España sobre o millo transxénicoArquivado 29 de outubro de 2005 en Wayback Machine. (arquivo .pdf, en portugués)
• Páxina de Greenpeace Arquivado 08 de marzo de 2007 en Wayback Machine. sobre denuncia de plantío de millo transxénico en México -en portugués-
• Páxina sobre millo da Singenta -Portugal-, sobre cultivo de millo en Portugal
• Páxina de culinaria de terra, con receitas de pratos feitos con millo, en portugués