Вена
Бу атны (неда терминни) башха магъаналары да барды, къарагъыз: Вена (магъаналары).| Вена Wien | |||
|---|---|---|---|
| |||
| |||
| Координатлары: | |||
| Тенгизден мийиклиги: | 151—542 метр т. м. | ||
| Сагъат бёлгеси: | UTC+1, UTC+2 джай | ||
| Къралы: |  Австрия
| ||
| Административ бёлюннгени: | 23 округ | ||
| Шахар статус: | 881 джылдан бери | ||
Картада кёрюнюмю:
|
|||
| Майданы: | 414,87 км² | ||
| Халкъыны саны: | 1 840 573 (2016) | ||
| Басыннганы: | 4437 адам/км² | ||
| Статусу: | шахар | ||
| Башчысы: | Михаэль Хойпль[1] | ||
| Официал сайты: | www.wien.gv.at/ | ||
| Телефон коду: | +43 1 | ||
| Почта индекси: | 1010—1239, 1400, 1450 | ||
| Автомобиль коду: | W | ||
тюрлендириу  |
|||
Ве́на (нем. Wien [ˈviːn], бав. Wean, лат. Vindobona, серб-хорв. Беч/Beč, мадж. Bécs, чех. Vídeň, ингил. Vienna[2]) — Австрияны федерал ара шахарыды, аны бла бирге Австрияны тогъуз федерал джерлерини бириди, тёрт джанындан Австрияны башха джери — Тёбен Австрия бла къуршоуланыбды. Къралны кюнчыгъыш джанында орналгъанды. Венада джашагъан адамланы саны 1,84 млн чакълы бир бола кетеди (2016); шахар тёгерекде джашагъанла бла бирге — 2,6 млн адам чакълы бир. Венада джашагъанланы саны бютёу къралны халкъыны тёрт этиб бири болады. Алай бла Вена Австрияны эм уллу шахарына саналады, Европа Бирликни уллу шахарларыны ичинде тогъузунчу орундады. Австрияны культура эмда политика аралыгъыды.
Вена, Нью-Йорк бла Женевадан сора, БМО-ну ючюнчю резиденция-шахарыды. Вена халкъла арасы аралыкъда кёб тюрлю халкъла арасы организацияла орналыбды.
Кёб джюзджыллыкъланы Вена, Габсбургланы резиденция шахары болгъанды, аны бла бирге Сыйлы Рим империяны ара шахары. 1910 джылгъа Венада эки миллиондан аслам адам джашагъанды, шахар, дунияда тёртюнчю орун алгъанды. Биринчи дуния къазауатдан сора адам саны тёрт этиб бирге азайгъанды.
Географиясы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Венаны майданы — 415 км². Алай бла, Вена Австрияны эм гитче федерал джерине саналады. Шахарны майданы былай юлешинеди:
| Юйле къурулгъан джерле | 11,3 % |
| Джолла | 11,1 % |
| Темир джолла алгъан джерле | 2,2 % |
| Паркла | 28,4 % |
| Суу майданла | 4,6 % |
| Джюзюм бачхала | 1,7 % |
| Чегетле | 16,6 % |
| Эл мюлк джерле | 15,8 % |
| Башха | 8,3 % |
Орналгъаны
[тюзет | къайнакъны тюзет]Шахар, Австрияны кюнчыгъыш джанында, Альпланы этеклеринде, Дунай сууну джагъасында, Словакия бла чекден 60 км узакълыкъда орналгъанды. Венаны юсю бла Дунай суу саркъады. Эскиден Вена, Дунайдан къыбыла джанында айныгъанды, алай а ахыр эки джюзджыллыкъда, Вена, сууну эки джанына да джайылгъанды. Шахарда эм мийик джер Германскогель деген райондады (542 м), эм алаша джер а уа — Эслингдеди (155 м). Шахарны тёгерегинде Вена чегет джайылыбды[3].
География джанындан туруму таб болгъаны себебли, кюнчыгъыш къралла бла илишкилени айнытыу тынчды. Артыкъсыз да бек, 1989 джыл «темир джабыу» тюшгенден сора ангылашыннганды ол. Сёз ючюн Словакияны ара шахары Братиславадан Венагъа къуру 60 км барды, бу, Ватикан бла Римни тышында, Европадагъы ара шахарланы арасында эм къысха аралыкъды.
Шекили бла Вена тогъайгъа ушайды. Рим имприяны заманларындан бери шахар тёгерек шекилде ёсгенди. Аны ара кесеги, ич шахар атны джюрютеди (нем. Innere Stadt), кеси да биринчи округну чеклери бла келишеди. Ринг, тогъай къурагъан бульварланы сынджырыды. Рингни тарихи 1857 джыл башланнганды, император андан ары керек болмагъан фортификация къурулушланы ояргъа оноу этеди. Рингни тёгерегин къуршоулагъан Гюртель, 1890 джыл къуралгъанды, эмда Венаны къатыдагъы элчикле бла чиркъауланы джутханды. Гюртелни тышында, «Къызыл Вена» атлы район барды, аны 1923-1945 джыллада ишчилеге социалистле ишлегендиле[4].
Административ юлешиниую
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Вена 23 районнга юлешинибди: 1. Ич шахар (Innere Stadt) 2. Леопольдштадт (Leopoldstadt) 3. Ландштрассе (Landstraße) 4. Виден (Wieden) 5. Маргаретен (Margareten) 6. Мариахильф (Mariahilf) 7. Нойбау (Neubau) 8. Йозефштадт (Josefstadt) 9. Альзергрунд (Alsergrund) 10. Фаворитен (Favoriten) 11. Зиммеринг (Simmering) 12. Майдлинг (Meidling) 13. Хитцинг (Hietzing) 14. Пенцинг (Penzing) 15. Рудольфсхайм-Фюнфхаус (Rudolfsheim-Fünfhaus) 16. Оттакринг (Ottakring) 17. Хернальс (Hernals) 18. Вэринг (Währing) 19. Дёблинг (Döbling) 20. Бригиттенау (Brigittenau) 21. Флоридсдорф (Floridsdorf) 22. Донауштадт (Donaustadt) 23. Лизинг (Liesing)
Климаты
[тюзет | къайнакъны тюзет]Къышы: хауаны орта температурасы −1,5 °C, бир-бирледе −12-ден −18°-ге дери бузлауукъла болуучандыла, къар кёб джауады.
Джайы: орта температура +20° С чакълы бирди.
Европадагъа ара шахарланы ичинде джюзюм битген аз барды, аланы ичинде да Венады.
Тарихи
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Аллындан Вена, Вен (Wien) атлы кельт джерлешим джер болгъанды, аты да кельт тилде Ведуния (Vedunia) сёзден келгенди, магъанасы «чегетде черек» болгъанды[5], къуралгъаны б. э. д. 500-чю джылда болгъанды, шахарны бусагъатдагъы ара округу болгъан джерде орналгъанды. Б. э. д. 15-чи джылда шахарны XX «Gemina» легион кючлеб, Рим империяны форпосту этедиле. Ол шимлдагъы герман ючюрледен къоруулагъанды къралны. Аллында рим лагерь, Виндобона (Vindobona) неда Виндомина атны джюрютгенди. Римлиле Виндобонаны V ёмюрге дери алыб тургъандыла, артдан кюйдюрюлюб тюб болгъанды.
Алай а, кёб турмай ёртен тюшген шахарны тёгерегинде адамла орнала башлайдыла, 800-чю джыл Рупрехтскирхе къурулады — Венаны эм эски клисасы. 881 джыл шахар биринчи кере Вениа (Wenia) ат бла сагъынылады. Славянла бла маджарланы талай чабыуулларындан къутулуб X ёмюрге Вена белгили саудюгер шахар болады.
XII ёмюрню арасына Вена австриячы герцогла Бабенберглени резиденциясы болады. 1155 джылда II Генрих герцог, Ам-Хоф майданда юй ишлейди. 1278 джылда Вена Габсбургланы династияларыны резиденциясы болады.
1529 джыл Венаны тюрклюле къуршоулаб кючлерге излейдиле. Тюрк аскерле 20 къатха кёб болсала да, Венаны джакъчылары шахарны къоруулайдыла. Бу хорлам, Осман империяны Европада экспансиясыны тохтагъаныны белгиси болады.
1679 джылда Венада эмина 100 минг адамындан 30 мингин ёлтюреди. Экинчи кере эмина 1713 джылда келеди. Сыйлы Стефанны Соборуну тюбюнде эминадан кетген 11 000 адам басдырылгъанды.
XVI ёмюрден башлаб Вена австриячы Габсбургланы кёб миллетли къралларыны ара шахары болады.
XVIII—XX ёмюрню аллында Вена — дуния культураны, артыкъсыз да музыка культураны аралыгъыды.
1805 эм 1809 джыллада Венагъа Наполеонну аскерлери киредиле. 1814 джылда шахарда Европаны политикалыкъ картасын джангыдан бичген белгили Вена конгресс ётгенди.
ХХ ёмюрню аллына Вена Евроманы эм уллу шахарыды, адам саны 2 миллиондан артыкъ болады (бусагъатда 1,6 млн). Алай а Европадагъы къазауатда Австрия-Маджар кесин хорлатханы бла Вена кесини кючюн тас этеди.
Биринчи дуния къазуат Габсбургланы юйлерини тюшгенине себеб болады. Аны бла бирге Венагъа къыйын кюнле келедиле, джангы къуралгъан, алгъынгы империяны гитче кесеги болгъаны Австрия, экономика джанындан бек къыйын болумда болады. 1928 джыл Венада кёб адам къатышхан джамагъат къозгъалыула боладыла, 89 джашау къурман кетеди. 1934 джыл джангы аякъланыу башланады.
1934 джыл властха келген австрофашизм режим, къралны эркинлигин сакълаялмайды, 1938 джылны 11-чи мартыны кечесинде Венагъа немец-фашист аскерле киредиле («аншлюс»).
1945 джылны 13-чю апрелинде Вена операцияны эсебинде Вена, Совет аскер бла фашистледен ариуланнганды. Шахар, тёрт секторгъа юлешиннгенди: совет, американ, ингилиз эм француз зоналагъа. Арасы, ортакъ оккупацияда къалгъанды. Карл Реннер, кёзюулю правительство къуруб, Германиядан айырылыуну баямлайды. Совет аскерле шахардан 1955 джыл, Австрия тамамы бла бойсунмагъан эмда нейтрал кърал болуб баямланнганында, кетеди.
Улоу
[тюзет | къайнакъны тюзет]Венада джамагъат улоу бек айныбды. Аны тамалында Вена метрополитен (U-bahn) бла Вена S-Bahn бардыла, алагъа къошакъгъа трамвайла бла автобусла джюрюйдюле. Вена-Баден айры трамвай сыз барды. Автобанла бла темир джолла Венаны Австрияны башха шахарлары бла байлайды. Бирикген ара вокзал алкъын къурулушдады. Узакъ рейслени талай вокзал баджарадыла: Къыбыла, Шимал, Кюнбатыш эмда Франц Иосиф атлы вокзалла. Вена халкъла арасы аэропорт «Швехат» Европа бирликни къралларыны асламысы бла байламлыды, эмда Ара эм Кюнчыгъыш Европада эм уллу аэропортха саналады. «Швехатда» 60 авиакомпаниядан аслам барды. 2005 джыл Вена аэропорт 14 млн пассжирни ётдюргенди. Вена суу порт, Дунай сууда ара транспорт тюйюмге саналады эмда Европада контейнерла алгъан эм уллу терминалгъа иеди.
Культура, белгили джерле
[тюзет | къайнакъны тюзет]Венада БМО-ну халкъла арасы аралыгъы — VIC орналыбды. Вена опера — дунияда эм белгилилени бириди. Хундертвассер-Хаус — Хундертвассер архитекторны шедевриди. Хофбург — Сыйылы Рим империяны императорларыны резиденциясыды.
Шахарны белгиси — Сыйлы Стефанны соборуду (Штефансдом), бу клисагъа 800 джылдан аслам боланды.
Илму учреждениеле бла университетле
[тюзет | къайнакъны тюзет]
- Экономика тинтиулени Австрий институту
- Халкъла арасы экономика илишкилени Вена институту
- Вена университет[6]
- Вена техника университет[7]
- Вена экономика университет
- Агрикультура университет
- Вена медицина университет
- Суратлау санатланы академиясы (Вена)
- Хайырланнган санатланы университети
- Музыка бла джырлау санатны вена университети
- Ветеринар медицинаны университети
Энчи университетле:
- Webster Университет
- MODUL университет[8]
- Зигмунд Фрeйдни университети
Инсанла
[тюзет | къайнакъны тюзет]Венада джашагъандыла эмда ишлегендиле: Вольфганг Амадей Моцарт, Людвиг ван Бетховен, Франц Шуберт, Иоганн Штраус эмда башха белгили композиторла, джазыучу — Стефан Цвейг, физик — Эрвин Шрёдингер, табигъат сынаучу — Грегор Мендель, психоанализни къурагъан — Зигмунд Фрейд, индивидуал психологияны системасын къурагъан — Альфред Адлер, психотерапияны Ючюнчю Веначы Школасын къурагъан — Виктор Франкл (Венагъа, психоанализни ара шахары дерге боллукъду), юрист эмда политик — Генрих Жак эмда кёб башха илму бла культура ишчи.
Венаны кёк джакъчысына Хофбауэр Клеменс Мария саналады.
Архитектура эсгертмеле эмда башха мекямла
[тюзет | къайнакъны тюзет]-
Шёнбрунн къала -
Бельведер къала -
Альбертина галерея -
Штефансплац -
Австрияны парламентини мекямыны аллында Афинаны статуясы -
Вена сецессионну мекямы -
Пратер джамагъат паркда -
Модерн Вена -
БМО-ну мекямлары -
Сыйлы Карлны клисасы
Къарнаш шахарла
[тюзет | къайнакъны тюзет]
«Къарнашлыкъгъа» джууукъ илишкилери:
Андан сора да, Венаны бир-бир районларыны 
Японияда къарнаш шахарлары неда къарнаш районлары барды:
Джибериуле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- Венаны юсюнден орус тилде сайт (орус.)
- Венаны сайты (нем.) (ингил.) (тюр.) (серб-хорв.)
- Венаны белгили джерлери
- Венаны юсюнден орус тилде информация (орус.)
- Венаны транспорту (орус.)
- Ингилиз тилде информация (ингил.)
Къайнакъла:
|
 Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Вена.
|
