Waterpöt
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Valkebergs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
'n Waterpöthoes of pöthuuske ies 'ne gemetselde pöt mèt 'n deepde tösje 30 en 70 maeter, woa water oet getakeld woort. Um te veurkómme dat sjtöb of andere rotzooi in 't drinkwater terech kaom woort gemeinlich 'n zaaldaak debove en 'n hèkwerkske d'r umheen gemaak. Tegeliek koes de pötrol mèt de zjwungel (um 't water nao bove te takele) verankerd were aan de sjtiele van dat huuske.
't Water woort vreuger nao bovegehaold aan 'n touw mèt 'ne houte ummer. Later, toen de katrolle vervange waore door 'n houte rol mèt kampraar, leep 'ne zjwoare sjtaolkabel euver de pötrol wat 't nao bovehole liechter maakde. Via 't pötraad en zjwungel woort de pötrol in bewaeging gebrach. Dees pötrolle kaome gemeinliech oet de Luukse iezerindustrie.
De inhoud van 'ne pötummer waor ongevaer 20 lieter. Me neumde dit "eine gank pöt" of "eine gank water". Bove woort de ummer water euvergesjöt in 'n sjteine of zinke göt, woa-oet me 't koes opvange in mètgebrachde ummere. Deks waore dat twiè draagummere (van zink of email) van 10 lieter. Mèt hölp van 'ne houte pöthaam of juk (o.a. van wiejehout) droog me die nao heim. Es 'n pötummer op de baom van de pöt waor blieve liegke woort dae 'mèt 'ne iezere pöthaok nao bovegehaold.
Dat "pöthaole" doerde sóms 'n ganse tied, umdat de weeg wied waor en/of umdat 't drage zjwoar waor. Dan ging me oetröste en es me in gezelsjap waor dan koes dat "poeze" lang doere.
Umdat de luuj reigelmaotig water kaome hole, ederen daag of um d'n daag, waor de pöt 'n plek woa ziech 't nuujts vertèld woort. Publicaties en de dörpsbrevebös sóms e kruus hóng me tege 't pöthuuske. Väöl sjtraote van en nao de pöt krege name es: Pötwaeg, Pötberg, Pötsjtraot, Pötgats enz. Dao-aan kènt me allewiel nog aan zeen woa de (verdwene) pötte gesjtange höbbe.
Pötmeister
[bewirk | brón bewèrke]Umdat de luuj in de Mieddelièwe aafhankelik waore van 'ne gezamelike waterpöt, dae ze ouch zelf mooste onderhoute, woort 'r op e gegeve moment 'ne pötmeister aangeweze dae dees zörg op ziech naom. Neve 't onderhoud heel dae ouch toeziech en fungeerde es kóntakpersoon. Op d'n doer óntsjtonge hiedoor gemeinsjappe en 'n zoageneumde Pöt (vereiniging).
'ne Pöt grave in 't mergelland
[bewirk | brón bewèrke]'n Plek van 'n tièntal vootsjtep woort in 't veerkant óntdoon van de bovegrónd: de lösslaog, de diekke leim en de kiezellaog. Dan woort 'n trechtervörmige koel gegrave. De grónd bewaarde me es reserve, um later wir bie te kènne völle. Es me bie de mergel aangekómme waor, dan woorte sjtoatbeitel, biele en sjeetload gebruuk. De wèrkruumde waor dan zoan 1 1/2 maeter bie 2 1/2 maeter. Mèt de bergbaom, 'ne sjtoatbeitel mèt 'ne "knik", kapde me 'n sjleuf in de runde op de gewunsjde pötronding. De vaste binnemassa woort losgekap of gebroke.
De helpersj, die bove sjtónge, takelde via 'n provisorische pötröl mèt e diek kempetouw mèt 'ne veerkante ophoolbak de mergel nao bove. 't Sjeetload zörgde deveur dat me loadrech nao ónder ging. Hièl hel mergellaoge woorte "haerd" en "touw" geneump. Ouch mooste vuursjtein weggekap were. De groatste exemplare gebruukde me es sjampsjtein bie de inriepoort van de boerderie.
Op ca 40 maeter deepde siepde dan 't ièrsjte helder water langs de pötwand. Dan groof me nog e paar maeter en es bleek dat 'r genoeg watertoevoer waor, dan waor 't grave gereid. Noe mooste de pötmoere nog versjtevig en e moerwerk bove de grónd of e pöthuuske opgetrokke were.
Pöt
[bewirk | brón bewèrke]'t Water oet de pöt, door de luuj kort "pöt" geneump, woort bewaard in 'n pötbaar ('n sjteine kroek). De broen gekleurde bare kaome meistal oet Raore in Belsj en de gries-blauwgekleurde oet Kölle (Duutsjland). De pötbaar hou zien vaste plaats in de keuke of achterkeuke.
Bie 't werm ete waor 't de gewoonte um pöt te drinke en aan gaste presenteerde me sóms gruètsj of mèt 'ne gekke sjlaag dat me echte "barewien" te drinke hou. Van 't keul water woort boter gekarnd, woadoor 't langer hel en houdbaar bleef bie de, sóms lang, transporte nao de mert.
Woa
[bewirk | brón bewèrke]
Veural op de plateaus in Zuud-Limburg woorte väöl pötte gegrave. Me hou hie neet de meugelikheid um effe nao de rivier, baek of brón te loupe. Tot zoan 2 ièwe truuk drónke luuj nog regewater.
Nao 1925 begoeste de luuj waterleiding te kriege, meh dat doerde tot in de jaore 60 veurdat eder dörp aangesjlote waor. bv. op de Vink en in de gemeinte Voere. 't Water oet de pöt, dat lekker keul waor umdat van deep oet de grónd kaom, woort toch nog lang gebruuk um te drinke. Daorum zint d'rsj nog redelik get bewaard gebleve. In Landsrade (bie Gulpe) moos de pöt zoa deep oetgegrave were (65 maeter), dat me dao in 1929 euvergegange ies op 'n motorische pómpinstallatie.
Pöthuuskes zint (nog) te vinge in:
- Berg, klein waterpöthuuske mèt zaaldaak
- Berg, waterpöthuuske mèt zaaldaak, saer 2008 (obbenuuts opgetrokke)
- Mergraote, (Margraten), 2 waterpöthuuskes mèt zaaldaak
- Termaar A g'n Bauerkoel, waterpöthuuske mèt zaaldaak
- Bieëmele (Bemelen), waterpöthuuske mèt zaaldaak
- Dringsele (Trintelen), waterpöthuuske mèt zaaldaak
- Terhoorsj (Tebannet), waterpöthuuske mèt zaaldaak
- Gastes (Gasthuis), waterpöthuuske mèt zaaldaak
- Klae-Welsde (Klein Welsden), waterpöthuuske mèt zaaldaak
- Iezere (IJzeren), 2 waterpöthuuskes mèt zaaldaak, mergele pöt
- De Gièlender in (Sjtröch) d'r Sjaopspöt. waterpöthuuske mèt zaaldaak
- Maer (Mheer), waterpöthuuske mèt zaaldaak
- Kaze (Kasen), waterpöthuuske mèt zaaldaak
- Bèngelder (Bingelrade) sjteine pöthuuske oet 1664
- Aolbaek (Aalbeek), sjteine pöthuuske gecombineerd mèt kapelke
- Herkenter (Herkenrade), waterpöthuuske mèt zaaldaak
- Oeësjbik (Oirsbeek), waterpöthuuske mèt zaaldaak
- Walem, waterpöthuuske mèt zaaldaak
- Veurs (Belsj), sjteine pöthuuske
- Landserao (Landsrade), sjteine pöthoes mèt mechanische pómpinstallatie. De deepste pöt van Limburg
- Terbliet (Terblijt), waterpöthuuske mèt zaaldaak
- De Huls, waterpöthuuske mèt zaaldaak. De hoags gelege pöt in Limburg
- D'r Bulkemsbróch, sjteine pöthuuske
Trivia
[bewirk | brón bewèrke]'t Gezèkde: "Bare binge" woort gebruuk bie vrouwe, die same lang mètein sjtinge te moele. Daen tied van kalle woort vergeleke mèt de tied dae vreuger nuèdig waor um 'n baar te reparere. (letterlike beteikenis ies bare reparere).