Traiano
Marco Ulpio Nerva Traiano, pe' llatino: Marcus Ulpius Nerva Traianus (Italica, 18 'e settembre 53 – Selinus 'n Celicia, 8 'e aùsto 117), fuje n'imperatore rumano da 'o 98 nfin'ô 117. Sutto 'o princepato sujo ll'Impero Rumano iognette a n'estenzione 'e 5.5 miliune 'e chilometre quadre, 'a massima d'â storia 'e ll'Impero.
Biugrafia
[cagna | cagna surgente]Origgine familiare
[cagna | cagna surgente]Traiano era 'o figlio d'ô senatore Marco Ulpio Traiano, d'â famiglia 'e ll'Ulpe, ca, abbenché pruvinciale, era 'e na certa aminenza tanto da tené 'o rango senatorio. 'A gens Ulpia era na famiglia italeca spurtata 'int'â pruvincia iberica 'e Baetica ('a muderna Andalusia - Spagna), mperò sempe a cuntatto c'â tierra 'e riggine, addò teneva nteresse ecunomeco grazzie a 'e ppruprietà funnarie ca lloco pussereva.
Traiano nascette 'o 18 'e settembre d'ô 53 a Italica (funnata da Scipione ll'Afrecano), ll'udierna Santiponce, nun arasso 'e ll'attuale Siviglia 'e mate, Marcia, iberica. 'O pate d'ô futuro mperatore nun fuje schitto senatore; avette âti ccariche assaie 'mpurtante, comme: 'o procunsulato 'e ll'Asia, 'o cunsulato e 'int'ô 76-77 'o guviernaturato d'â Siria (Legatus pro praetore Syriae). 'A carriera 'e Traiano cumenciaje c'â sceveta soja 'e s'arrulà 'n ll'esercito rumano. Sequette 'e vvarie tappe d'ô cursus honorum urdenario; fuje questore, pretore e llegato. Fuje appriesso trebbuno melitare e console, nzieme cu Manio Acilio Glabrione, 'int'ô 91, pettramente 'ncap'ô 96 diventaje Guvernatore d'â Germania, 'o lluoco cu 'a fruntiera cchiù pottusa 'e tutto ll'Impero. Secuteiaje ll'imperatore Domiziano cuntro 'e ppopule d'â Germania, iognenno a essere'o cchiù canusciuto nfra 'e ggenerale 'ncapo a ll'accesione d'ô Princeps 'int'ô 97 aroppo Cristo.
Sagliuta ô putere e Princepato
[cagna | cagna surgente]'O successore 'e Domiziano, Nerva, viecchio senatore, nun appuiato da ll'esercito, aduttaje Traiano comme figlio e arede pe' llo ausà comme ntrammiezzo nfra 'o senato e ll'esercite 'int'â primmavera d'ô. Traiano mperzò, c'â morte 'e Nerva fuje eletto Princeps 'int'ô 98.
Cunquista d'â Dacia
[cagna | cagna surgente]Ncap'a ll'anno 101, urdenaje na spedizzione cuntro 'o regno 'e Dacia, llucato 'ncoppa 'a riva settentriunale d'ô sciummo Danubbio, custregnenno ll'anno appriesso ô rre Decebalo a se suttomette. Traiano putette accussì turnà a Romma 'n triunfo, pe' s'abbuscà 'o tirulo 'e Dacicus maximus.
Susso mperò Decebalo avviaje na puliteca 'e aspanzione vierzo 'e ffruntiere 'e ll'Impero, pruvanno a iognere 'int'ê vvecine regne d'â riva settentriunale d'ô Danubbio pe' se aunì cu' lloro. Peccesto Traiano partette da Ancona pe' ll'azziccà, arrivanno 'ncopp'ê rrive d'ô sciummo. 'O Principe facette mperzò custruì nu ponte ('o ponte 'e Traiano) da ll'archetetto Apollodoro 'e Damasco, c'ô princepale quateno 'e ll'attraverzà, ma pure c'ô busso 'e sorreiere 'e nnemice (comme facette Cesare cu' Ariovisto). 'E rrumane, abbenché cumbatteveno cuntro nu populo 'e uerriere comme 'e Dace, rescettero a iognere nfino â capetale Sarmizegetusa Regia, grazzie a superioretà nummereca e luggisteca. 'A capetale fuje strutta, Decebalo s'accirette, e ncopp'ê lluoche 'e ll'antica Sarmizegetusa, Traiano funnaje Ulpia Traiana Sarmizegetusa, pupulaje 'a Dacia 'e rumane e aunette 'a pruvincia cu ll'Impero. Grazzie a chesta cunquista fuje custruita 'a Culonna Traiana a Romma
Conquista 'e ll'Arabia
[cagna | cagna surgente]
A chello stesso periudo, 'o regno r'ê Nabateie (Arabia nord uccirentale) fernette cu 'a morte 'e ll'urtemo rre sujo. Quanno ncap'ô 101 rre Agrippa II murette senza arede, lassaje a Traiano 'o trono. Accussì petramente 'a Dacia veniva cunquestata, ll'impero s'aggranniva d'â nova pruvincia 'e ll'Arabia (ogge chiste terretuorie songo 'a parte meridiunale d'â Giordania e una cchiù peccerella 'e ll'Arabia Saudita), aunita 'int'â chella d'â Giudea. Attuorn'ô 106 Traiano decerette 'e cunsulidà 'o pussesso 'e cheste tierre annettenno 'o Regno r'ê Nabateie. Accussì ll'Impero Rumano cuntrollava tutt'ê terretuorie ca se iettaveno 'ncopp'ô Mar Mediterraneo, ca deventaje 'o "mare Nostrum".
Pe' siquente otto anne, Traiano nun s'accupaje 'e 'mprese melitare. Tenette 'n chisto periudo na currispondenza cu' Plinio 'o giovane, da 'o 111 nfin'ô 113 guvernatore r'â Bitinia, 'ncopp'â argumiente puliteco-ammenistrative. Se dedecaje pure â custruzzione 'e nuove addefizie, monumiente e strade pe' ll'Italia e 'a Spagna comme 'o Foro 'e Traiano a Romma.
Campagne urientale
[cagna | cagna surgente]Ncap'ô 113, Traiano decerette 'e azziccà 'o regno d'ê Pparte. Comme scusa punette 'a decesione 'e chiste 'e avé misso nu rre ncopp'ô trono 'e Armenia, senza addumannà 'a licenzia d'ê Rumane. 'O Princeps marciaje vierz'a ll'Armenia, depunette 'e rre, e se spannette pe' 'o territuorio d'ô regno. Marciaje appriesso vierzo 'a Partia, cunquistanno 'e cettà 'e Babbelonia, Seleucia e pe' fernì 'a capetale Ctesifonte 'int'ô 116. Prusequette nfin'ô Gurfo Perseco, addò rechiaraje 'a Mesoputamia nova pruvincia 'e ll'impero.
Pure se Traiano aveva lluvato 'e miezzo 'e nnemice, s'addunaje 'e nun puté cuntrullà cheste tierre pe' vvie melitare. Ausaje mperzò 'a puliteca pe' ffa sagliere ncopp'ô trono 'e ll'Impero Parteco nu rre vassallo sujo, Partamaspate. Fuje tanno mperò ca nce fuìno 'e maggiure deffecurtà: 'a cettà furtefecata 'e Hatra, resestetta a ll"assedio 'mperiale, pettramente 'n Giudea e Siria nascettero devierze revote. Traiano fuje mperzò ubbregato a spurtà ll'uommene vierzo ovest, da 'o sciummo Eufrate a ll'Tigri, propeto pe' cummattere 'e rrevote.
Morte
[cagna | cagna surgente]Rint'ô 116, tramente se truvava 'n Celicia praparanno n'ata uerra cuntro 'a Partia, Traiano s'accepette, nfino a murì â staggione 117, 'into ll'8 'e aùsto a Selinunte (Seliki) 'n Celicia. Nummenaje, pure se nun è nun è cierto se fuje isso o 'a mugliera Plotina, Adriano comme arede. Chesto renonzaje 'a Mesoputamia, ma cunzervaje ll'âte terretuorie.
