Germania

Republica Federala da la Germania Bundesrepublik Deutschland (tudestg)
Parola: Einigkeit und Recht und Freiheit (Unitad e dretg e libertad)
Lingua uffiziala	tudestg
Chapitala	Berlin
Furma da stadi	republica parlamentara
Furma da regenza	democrazia parlamentara
Schef da stadi	president federal Frank-Walter Steinmeier
Schef da la regenza	chancelier federal Olaf Scholz
Surfatscha	357 375,62 km²
Abitants	83 149 300 (2019)
Spessezza	228 abitants per km²
Munaida	1 euro = 100 cents
Fundaziun	23 da matg 1949
Imni naziunal	Lied der Deutschen
Di da festa naziunala	3 d’october (Di da l’unitad tudestga)
Zona d'urari	UTC+1 MEZ UTC+2 MESZ (mars-october)
Numer da l'auto	D
TLD d'internet	.de
Preselecziun	+49

La Germania (furma uffiziala Republica Federala da la Germania, en la lingua da mintgadi er Republica Federala Tudestga, RFT; tudestg: Bundesrepublik Deutschland, BRD) è in stadi federal situà en l’Europa Centrala. Il stadi da dretg democratic e social consista dals 16 pajais federativs tudestgs. La chapitala da la Germania è Berlin.

La Germania cunfinescha cun nov stadis; ultra da quai vegn il stadi cunfinà da dus spazis natirals: en il nord da la Mar dal Nord e Mar da l’Ost ed en il sid da las Alps. L’entir territori dal pajais è situà en la zona temprada. Cun bundant 81 milliuns abitants è il pajais populà vaira spess.

La Germania è in commember fundatur da l’Uniun europeica ed a medem temp il stadi da l’UE cun il pli aut dumber da la populaziun. Ensemen cun 18 ulteriurs commembers da l’UE furma la Germania l’uniun monetara da la zona da l’euro. La Germania è commembra da las Naziuns unidas, da l’Organisaziun da cooperaziun e svilup economic en Europa, da la NATO, dals G7 e dals G20. En Germania sa chatta la sedia da la Banca centrala europeica, dal Tribunal maritim internaziunal sco er da l’Uffizi da patentas europeic. La Germania è in stadi da grond’influenza politica entaifer l’Europa ed in pajais partenari tschertgà a nivel internaziunal.

Tenor il product naziunal brut è la Germania la pli gronda economia publica da l’Europa e la quart gronda dal mund. L’onn 2012 figurava il pajais sco terz gronda naziun dad export e dad import. L’Indicatur dal svilup uman classifitgescha la Germania sco pajais autsviluppà.

Curta survista istorica

Il Brandenburger Tor a Berlin – simbol da l’unitad tudestga

Il svilup istoric da la Germania sa lascha persequitar enavos fin als Indogermans en il temp preistoric. En il decurs dal temp ha il pajais cumpiglià differents territoris e pievels; ad in stadi naziunal è el sa sviluppà pir en la segunda mesadad dal 19avel tschientaner. En rom da la migraziun dals pievels era l’Imperi roman occidental dà ensemen en il decurs dal 5avel tschientaner. Sinaquai èn s’etablids stadis successurs german-romans, dals quals il Reginavel dals Francs ch’è vegnì fundà dals Merovings dueva sa mussar sco il pli impurtant. En il decurs dal temp medieval tempriv ha il Reginavel dals Francs expandì sut ils Carolings; dal temp da Carl il Grond cumpigliava el vastas parts da la Germania dad oz, dal Benelux, da la Frantscha, da l’Italia, da la Svizra e da l’Austria. Suenter la spartiziun da l’imperi carolingic è il Reginavel ostrofrancon daventà l’origen da la Germania da pli tard. Quai però senza ch’i fiss gia sa furmà en il temp medieval ina ‹schientscha naziunala tudestga›: l’imperi roman-tudestg (ch’è vegnì numnà a partir dal temp medieval tardiv Sontg Imperi roman) aveva in caracter surnaziunal ed ha er survegnì pli e pli fitg in caracter surstatal. La pussanza ‹statala› dals retgs ed imperaturs roman-tudestgs era bler main exprimida che quai ch’igl era il cas en ils reginavels da l’Europa dal Vest; da l’autra vart sa chattavan ils numerus signurs territorials en ina posiziun vaira ferma. Quai ha furmà la basa dal federalissem tudestg ch’ha impedì fin la fin dal Sontg Imperi roman ch’i sa sviluppia ina ferma pussanza centrala. Las grondas sfidas per il Sontg Imperi en il temp modern tempriv han furmà la refurmaziun e cuntrarefurmaziun e la Guerra da trent'onns.

Suenter la dissoluziun dal Sontg Imperi roman l’onn 1806 e la victoria cunter Napoleun l’onn 1813 en la Battaglia dals pievels sper Lipsia è sa furmada il 1815 la Confederaziun tudestga en furma d’ina lia lucca. Durant la Revoluziun dal 1848/49 è sa constituì cun l’Assamblea da Francfurt l’emprim parlament tudestg; pervi da las bleras resistenzas ha quel però be existì durant in onn. La Confederaziun tudestga ha perdurà fin il 1866; alura èn las tensiuns tranter l’Austria e la Prussia per la posiziun predominanta proruttas en in conflict avert. La Prussia ha gudagnà cun meds militars, uschia ch’igl è sa furmada il 1867 la Confederaziun da la Germania dal Nord che steva sut la direcziun da la Prussia. Suenter la Guerra tudestg-franzosa dal 1870/71 han ins proclamà il 1871 l’Imperi tudestg sco emprim stadi naziunal tudestg.

Durant l’uschenumnà ‹temp da fundaziun› è la Germania daventada la pli gronda pussanza economica da l’Europa. Suenter la sconfitta en l’Emprima Guerra mundiala è prorutta il 1918 la Revoluziun da november; la finala han ins fundà ina republica parlamentar-democratica. La Republica da Weimar ha bain enconuschì ils onns 1920 sco ‹decenni dad aur›, ma è stada segnada d’instabilitad politica. La crisa economica mundiala e la ‹praisa da la pussanza› tras ils naziunalsocialists sut Adolf Hitler han mess ina fin a l’emprim stadi tudestg democratic. Dal 1933 al 1945 è suandà il temp dal naziunalsocialissem; inimis da la dictatura totalitara e rassistica èn vegnids persequitads ed assassinads sistematicamain, entant ch’il reschim sa stentava da schlargiar ils cunfins dal stadi. Questas tendenzas èn idas a finir en la Segunda Guerra mundiala ch’è vegnida iniziada a moda decisiva da la Germania, ha manà a mazzaments en massa (incl. il holocaust) ed è ida a fin ils 8 da matg 1945 cun la capitulaziun senza cundiziuns da la Germania.

Las quatter pussanzas victuras alliadas han sutdividì la Germania e Berlin en ina zona d’occupaziun da l’ost e trais dal vest. En las trais zonas dal vest è sa furmada ils 23 da matg 1949 cun la proclamaziun da la constituziun (Grundgesetz) la Republica Federala Tudestga, entant che la zona da l’ost è sa transfurmada en la Republica democratica tudestga (RDT) socialistica. Durant la Guerra fraida è la Germania restada dividida, enfin ch’igl è vegnì ils 9 da november 1989 a la crudada dal Mir da Berlin. Quest eveniment ha furmà il resultat d’ina revoluziun paschaivla en la Republica democratica tudestga ch’ha la finala manà al collaps da la dictatura statala. Ils 3 d’october 1990 ha gì lieu la reuniun da la Germania; quest ‹Di da l’unitad tudestga› vegn festivà dapi lura sco festa naziunala. Ultra da quai è la Germania in commember fundatur da l’Uniun europeica ch’è sa furmada il 1992 (a basa da la lavur da las instituziuns antecessuras) e vala sco in dals motors da l’integraziun europeica.

Istorgia da la noziun

Tudestg

Il term «düdesch lant» cumpara gia en il Sachsenspiegel dal 1369

Las prefurmas etimologicas da ‹deutsch› muntavan oriundamain ‹appartegnent al pievel›; l’adjectiv sa referiva l’emprim als dialects dals Germans dal territori continental dal vest. La denominaziun ‹Deutschland› vegn duvrada dapi il 15avel tschientaner, è però gia cumprovada en singuls documents pli vegls. Anc pli baud èn be enconuschentas formulaziuns sco ‹ein deutsches Land› u ‹die deutschen Länder›, ma betg la furma definita singulara ‹das deutsche Land›. Ins manegiava qua pajais cun ina classa dirigenta che sa referiva en la revendicaziun da sia pussanza politica al Reginavel ostrofrancon, il Sontg Imperi roman da pli tard. En in cudesch dal 1487 è per exempel cuntegnida la formulaziun «in teutschen landen lassen machen».

Ils terms vegnivan duvrads sco sinonims surtut per structuras (pre-)statalas ch’eran sa furmadas en territoris da lingua tudestga u che stevan sut domini tudestg. Il Sontg Imperi roman era sa sviluppà en il 10avel tschientaner or da la part orientala dal Reginavel dals Francs. Tranter il 12avel tschientaner ed il 1648 è l’Imperi sa sviluppà ad ina confederaziun da stadis che purtava per part er il num ‹Sontg Imperi roman da naziun tudestga›. Suenter la fin da l’Imperi l’onn 1806 han l’Imperi da l’Austria, il Reginavel da la Prussia e la Confederaziun dal Rain dominà il svilup politic e statal en il territori tudestg. Sco lia statala che dueva segirar la naziunalitad tudestga è suandada suenter il 1815 (Congress da Vienna) la Confederaziun tudestga che steva sut la direcziun da l’Austria. La concurrenza tranter l’Austria e la Prussia per l’egemonia entaifer il territori tudestg è s’agravada al dualissem tudestg. Cun la Guerra tudestga e la Battaglia sper Königgrätz ha la Prussia decidì quel a sia favur.

En dus pass ha la Prussia sinaquai unì a partir dal 1867 en in stadi vastas parts dal territori da lingua tudestga. Quai è succedì en furma d’unitads statalas che sa basavan sin la situaziun da dretg da la Confederaziun tudestga, ma ch’accentuavan la predominanza da la Prussia. La Confederaziun da la Germania dal Nord cumpigliava be ils stadis situads en il nord da la lingia da la Main; en in segund pass è suandada il 1871 la proclamaziun da l’Imperi tudestg ch’enserrava uss l’entir territori da la Germania.

Germania

En il decurs da la Revoluziun da november, ch’è prorutta il 1918 suenter la fin da l’Emprima Guerra mundiala, èn ils prinzis federals vegnids sfurzads d’abditgar. Suenter la fin da la monarchia han ins ponderà da numnar la nova furma statala ‹Republica tudestga› u ‹Republica da la Germania›; ma la finala ha er l’uschenumnada ‹Republica da Weimar› mantegnì la denominaziun uffiziala ‹Imperi tudestg›.

Cun la fin da la monarchia habsburgaisa è sa furmada la Republica da l’Austria tudestga. Quella è sa stentada il 1919 da sa colliar cun l’Imperi tudestg; pervi dal scumond da vart da las pussanzas victuras n’ha quest pass però betg pudì vegnir realisà.

Suenter la Segunda Guerra mundiala han las pussanzas victuras duvrà il term ‹Germania/Deutschland› exclusivamain per l’Imperi tudestg (pia senza l’Austria). Il 1949 han ils Stadis Unids e la Gronda Britannia inizià la fundaziun da la Republica Federala Tudestga, entant che l’Uniun sovietica ha mess ad ir la Republica democratica tudestga. Il cussegl parlamentar da la Republica Federala ha discussiunà da cuntinuar cun il diever dal num ‹Imperi tudestg›; ma la finala èn ins vegnì a la conclusiun che quel haja en il fratemp «in accent agressiv» ed ha perquai fatg diever per l’emprima giada uffizialmain da la denominaziun ‹Germania/Deutschland›. La «forza d’integraziun emoziunala dal num e sia paisa areguard il dretg statal» duevan gidar a furmar l’identitad e suttastritgar la cuntinuitad dal nov stadi. La Republica democratica tudestga n’ha bain betg duvrà il term ‹Germania/Deutschland› directamain en il num; tenor l’emprim artitgel da la constituziun dal 1949 dueva el però valair sco noziun sinonima al num ‹Republica democratica tudestga›. Pli tard ha la RDT quasi be pli duvrà l’attribut ‹tudestg› resp. l’agiunta «...da la RDT». L’unificaziun tudestga dal 1990 dueva alura puspè manar ensemen ils territoris oriunds ad in’unitad statala.

En il decurs dals tschientaners èn intgins territoris sa sviluppads independentamain da la sfera da pussanza tudestga ed èn sa schliads dal Sontg Imperi roman. Tranter auter èn quai stads a basa da la Pasch da Vestfalia il 1648 ils Pajais Bass (dals quals las varietads linguisticas eran t.a. sa spartidas dal tudestg tras la stampa da cudeschs), la Confederaziun svizra sco er l’Alsazia e la Lorena dal Nordost (franzos Moselle). Suenter la fin da la Confederaziun tudestga l’onn 1866 èn er sortids il Luxemburg, il ducadi da Limburg, il Liechtenstein e l’Austria (la davosa giada il 1945). En rom da la fundaziun da l’Imperi tudestg ha quel annectà la regiun Alsazia-Lorena, entant che las sconfittas en las duas guerras mundialas èn stadas colliadas cun la sperdita da territoris: Suenter il 1919 ha la Germania stuì surdar, sper l’Alsazia e la Lorena, tscherts territoris al Danemarc, a la Belgia, a la Tschecoslovachia ed a la Lituania sco er las provinzas Posen e Prussia dal Vest a la Segunda Republica da la Pologna ch’era vegnida fundada da nov. Ils ulteriurs territoris a l’ost da la lingia Oder-Neisse, numnadamain la Silesia, Neumark, Pomarania da l’Ost e la Prussia da l’Ost, èn vegnids a partir dal 1945 sut administraziun sovietica e surtut polonaisa. Questas regiuns han ins integrà en ils territoris statals respectivs suenter ch’ins aveva cumenzà a stgatschar la populaziun tudestga. Tar l’unificaziun tudestga l’onn 1990 èn las pretensiuns da la Germania areguard ils anteriurs territoris tudestgs en l’ost vegnidas sistidas formalmain en rom dal Contract dus plus quatter.

Malgrà la cuntinuitad dal term ‹Germania› dal 17avel tschientaner fin en il temp preschent sco er da l’identitad da dretg internaziunal e da la cuntinuitad statala dapi il 19avel tschientaner n’hai de facto betg dà fin il 1990 in svilup linear politic-istoric nuninterrut.

Geografia fisica

Charta topografica

Ils territoris natirals èn dal nord al sid la Planira da la Germania dal Nord, la zona da las Muntognas Mesaunas e la regiun prealpina cun las Alps.

La Germania ha en tut nov stadis vischins: En il nord cunfinescha il pajais cun il Danemarc (sin ina lunghezza da 67 km), en il nordost cun la Pologna (442 km), en l’ost cun la Tschechia (811 km), en il sidost cun l’Austria (815 km; senza il cunfin al Lai da Constanza), en il sid cun la Svizra (316 km; cun il cunfin da l’exclava Büsingen am Hochrhein, ma senza il cunfin al Lai da Constanza), en il sidvest cun la Frantscha (448 m), en il vest cun il Luxemburg (135 km) e la Belgia (156 km) ed en il nordvest cun ils Pajais Bass (567 km). La lunghezza totala dals cunfins munta a 3757 km. La Germania è il pajais cun ils pli blers stadis vischins da tut l’Europa.

Il punct terrester da la Germania situà il pli al nord sa chatta sin l’insla Sylt, en il nord da List am Ellenbogen. Sco punct il pli al nord da la terra franca vegn resguardà d’ina vart il piz da la peninsla Holnis en il Fiord da Flensburg, da l’autra vart la vischnanca Rodenäs en la Frisia dal Nord. Il punct il pli en il sid furma il Haldenwanger Eck en il sid dad Oberstdorf. Dal Ellenbogen fin al Haldenwanger Eck mesira la lingia directa 886 kilometers.

Il punct da la Germania situà il pli al vest sa chatta ad Isenbruch en il Selfkant al cunfin cun ils Pajais Bass en vischinanza da la Maas; il punct il pli en l’ost giascha tranter Deschka e Zentendorf (vischnanca da Neisseaue) en ina serpentina da la Lausitzer Neisse. Dad Isenbruch fin a la serpentina da la Neisse mesira la lingia directa radund 636 kilometers.

Geologia e geomorfologia

Areguard la geologia da la surfatscha sa lascha la Germania sutdivider a moda simplifitgada en trais regiuns grondas: il nord ch’è segnà dal temp da glatsch e che tanscha da las costas fin al Chanal da la Planira, l’Elba Centrala e la Lausitz Superiura; la part centrala e meridiunala ch’è influenzada da l’effect da distanza da la creaziun da las Alps e che tanscha fin a l’ur da las Alps e – sco terza regiun gronda – il pli al sid las Alps. En cumparegliaziun cun las duas autras regiuns grondas cumpiglian las Alps però be ina fitg pitschna part dal territori da la Germania.

Il Nord è cuvert sur grondas surfatschas da sediments da glatscher e dad aua da naiv dal quartar. Tipics èn tranter auter ils sediments sablunus ed ils deposits da morenas che cumpiglian magari blocs erratics da pliras tonnas. La glera e per part er ils sediments pli fins èn vegnids manads durant las periodas fraidas dal pleistocen nà da la Scandinavia vers la Germania dal Nord.

Geologicamain bundant pli variadas èn las regiuns situadas entamez ed en il sid dal pajais. Las cuntradas da las Muntognas Mesaunas èn vegnidas modelladas d’in sochel geologic ch’è sa furmà en il paleozoicum e d’ina cuverta che deriva dal mesozoicum. Las structuras da la surfatscha sco ch’ellas sa preschentan oz furman però in effect secundar d’in process geologic pli giuven, numnadamain da la furmaziun da las Alps en il decurs dal terziar. Ina restanza d’ina fasa da furmaziun primara (perioda carbonifera) èn ils giaschaments da charvun da crap en la Regiun dal Ruhr ch’èn stads da gronda muntada economica surtut en il 19avel e 20avel tschientaner.

La Zugspitze en la Baviera furma cun 2962 m s.m. il punct il pli aut da la Germania

Il Foss dal Rain Superiur e la regiun prealpina èn regiuns da sbassament ch’èn relativamain giuvnas e ch’occupan geologicamain ina posiziun speziala entaifer la Germania dal Sid. Tar las Alps sezzas sa tracti d’ina faudaziun dal mesozoicum tardiv e dal terziar che cuntegna pia – cuntrari a las regiuns situadas pli en il nord – er crappa da sediment da questas periodas geologicas pli giuvnas. Las Alps tudestgas sa cumponan surtut da crappa da chaltschina ch’è vegnida transportada sco cuverta tectonica nà dal sid en la posiziun odierna.

La Zugspitze ch’è situada al cunfin vers l’Austria furma la pli auta muntogna da la Germania (2962 m s.m.). Il punct il pli aut da las Muntognas Mesaunas è il Feldberg en il Guaud Nair (1493 m s.m.). Il punct il pli bass da la Germania sa chatta en ina foppa sper Neuendorf-Sachsenbande en la Wilstermarsch (Schleswig-Holstein) e giascha 3,54 meters sut il livel da la mar.

Las pli autas muntognas
Posiziun	Maletg	Muntogna	Sistem	Autezza (m)
1		Zugspitze	Wettersteingebirge	2'962
2		Hochwanner	Wettersteingebirge	2'744
3		Watzmann	Berchtesgadener Alpen	2'713
4		Dreitorspitze	Wettersteingebirge	2'682
5		Hochkalter	Berchtesgadener Alpen	2'607
6		Biberkopf	Allgäuer Alpen	2'599
7		Großer Hundstod	Berchtesgadener Alpen	2'593
8		Hochvogel	Allgäuer Alpen	2'592
9		Östliche Karwendelspitze	Karwendel	2'538
10		Hocheisspitze	Berchtesgadener Alpen	2'523

Clima

L’entir territori da la Germania appartegna a la zona temprada da l’Europa Centrala; l’aura stat sut l’influenza dal vent dal vest ed è marcada da la transiziun tranter il clima maritim da l’Europa dal Vest ed il clima continental da l’Europa da l’Ost. Tras l’influenza dal Current dal Golf è il nivel da temperatura surprendentamain aut per quests grads da latituda.

La temperatura media annuala cumpiglia 8,2 °C; la temperatura media mensila variescha tranter −0,5 °C il schaner e 16,9 °C il fanadur. Las precipitaziuns annualas muntan a 789 mm (e varieschan tranter 49 mm il favrer e 85 mm il zercladur). La pli bassa temperatura ch’è vegnida mesirada insacura en Germania è stà −37,8 °C il 1929 a Hüll (Wolznach); la pli auta temperatura, 40,3 °C, è vegnida mesirada il 2015 a Kitzingen.

Auas

Dals sis flums cun il pli grond intschess idrografic deflueschan il Rain, l’Elba, la Weser e l’Ems vers la Mar dal Nord e l’Oder en la Mar da l’Ost; il Danubi percunter maina l’aua en la Mar Naira ed è pia d’attribuir idrograficamain a la Mar Mediterrana.

Il Rain nascha en Svizra e dominescha il sidvest ed il vest da la Germania. Sur 865 km curra el tras la Germania resp. per lung dal cunfin statal per sbuccar silsuenter en ils Pajais Bass en la Mar dal Nord. Ses pli impurtants affluents sin territori tudestg èn Neckar, Main, Mosel e Ruhr. Il Rain è da gronda muntada economica e furma la via d’aua la pli frequentada da l’Europa.

Il Danubi cumpiglia en il sid sur ina lunghezza da 647 km quasi l’entira regiun prealpina da la Germania e cula vinavant vers l’Austria e l’Europa dal Sidost. Ses pli impurtants affluents tudestgs èn Iller, Lech, Isar ed En.

La Germania da l’Ost vegn dominada da l’Elba che nascha en la Tschechia e che percurra la Germania sin in tschancun da 725 km. Ses pli impurtants affluents tudestgs èn Saale e Havel.

La Oder e ses affluent principal, la Neisse, furman en tut sur ina lunghezza da 179 kilometers il flum da cunfin vers la Pologna.

Sulettamain il territori idrografic da la Weser ch’ha ina lunghezza da 452 km giascha dal tuttafatg a l’intern dal pajais. Ses intschess idrografic furma la part centrala da la Germania dal Nord; ses affluents principals èn Werra e Fulda.

L’Ems percurra sur ina lunghezza da 371 km il nordvest dal pajais. Ses territori idrografic giascha surtut en ils Pajais Bass.

Il Rain ed il chastè Rheinstein

Ils lais natirals èn per gronda part d’origen glazial. Perquai èn els en emprima lingia da chattar en las Prealps, en la Holsteinische Schweiz ed a Mecklenburg. Il pli grond lai che giascha dal tuttafatg sin territori tudestg è la Müritz che fa part da la planira da lais a Mecklenburg. Il pli grond lai cun ina cumpart tudestga furma il Lai da Constanza che cunfinescha cun l’Austria e la Svizra.

En il vest ed en l’ost da la Germania datti blers lais artifizials ch’èn vegnids furmads tras fluir anteriurs territoris d’explotaziun a la surfatscha (surtut da charvun da crap e da charvun da terra), sco per exempel il Neuseenland a Lipsia u il Lai da Phoenix a Dortmund.

Inslas

En la Mar dal Nord dominescha la chadaina da las Inslas Frislandaisas. Tar las inslas da la Frisia dal Nord sa tracti da restanzas da la terra franca ch’è sa sbassada e vegnida inundada; las inslas da la Frisia da l’Ost èn percunter sa furmadas tras l’undada da la mar or da bancs da sablun. Helgoland è l’insla tudestga abitada sur onn che sa chatta il pli lunsch davent da la terra franca.

Las pli grondas inslas tudestgas en la Mar da l’Ost èn (dal vest vers l’ost): Fehmarn, Poel, Hiddensee, Rügen ed Usedom; la pli gronda peninsla è Fischland-Darss-Zingst.

Da las inslas tudestgas situadas en lais a l’intern dal pajais èn Reichenau, Mainau e Lindau en il Lai da Constanza e Herrenchiemsee en il Chiemsee las pli grondas e pli enconuschentas.

Flora

Areguard il clima appartegna il spazi natiral da la Germania a la zona temprada ed areguard la vegetaziun a la zona dals guauds che bittan giu la feglia. Sia flora oriunda è perquai surtut caracterisada da guauds da feglia ed en la muntogna da guauds da coniferas.

Localmain è la flora segnada d’ina gronda diversificaziun tras facturs dal lieu sco il profil, l’autezza e la geologia da la cuntrada e la posiziun mesoclimatica. Dal vest a l’ost marchescha la vegetaziun natirala la transiziun dal clima maritim dal vest al clima continental.

Ils guauds da figlia consistan per gronda part da faus, en territoris sitgs da ruvers. En l’ost fa il guaud da figlia plaunsieu plazza cun singuls tieus al guaud maschadà. Daspera èn caracteristics ils guauds d’ogna a las rivas da flums e lais – ch’èn daventads vaira stgars – ed ils guauds maschadads da ruvers e faus. Las Alps e las Muntognas Mesaunas èn segnadas da guauds da muntogna e da chavorgias. Guauds selvadis per propi n’existan betg pli, cun excepziun da fitg pitschens relicts.

Senza influenza da l’uman consistiss la vegetaziun en la Germania, sco en la gronda part dals pajais situads en la zona temprada, da guaud. L’excepziun furman las pastgiras bassas e cuntradas da palì che cuntegnan be paucas substanzas nutritivas. En pli las regiuns situadas en zonas autas subalpinas (las parts superiuras dal Guaud Nair, dal Harz e da l’Erzgebirge) ed alpinas (Alps Bavaraisas) ch’èn segnadas da pauca vegetaziun e d’in clima moderà-fraid.

Actualmain èn cuverts radund 29,5 % da la surfatscha dal stadi cun guaud. La Germania furma uschia in dals pajais da l’Uniun europeica cun la pli auta cumpart da guaud. La cumposiziun da quests guauds correspunda però als interess da l’economia forestala (pigns e tieus) e betg a las relaziuns natiralas, en las qualas prevalessan – sco demussà survart – ils guauds maschadads dominads da faus.

La gronda part da la surfatscha dal pajais serva a la cultivaziun da plantas da niz. Quai èn surtut granezza (ierdi, avaina, seghel e furment), il tartuffel ed il tirc ch’èn vegnids importads da l’America sco er il mailer e pli e pli er raps. En las vals che vegnan percurridas da flums, tranter auter Mosel, Ahr e Rain, è la cuntrada vegnida transfurmada tenor ils basegns da la viticultura.

La Lüneburger Heide en la Saxonia Inferiura

33 % da la surfatscha da la Germania vegnan attribuids al territori cun accent natiral e 67 % al territori cun accent cultural (situaziun dal 2011). Biotops che fissan stads preservads da l’influenza umana n’existan praticamain betg pli u be excepziunalmain sin surfatschas fitg pitschnas, e quai per motiv ch’il svilup istoric da la cultura cultivada ha da vegl ennà cumpiglià l’entir territori dal pajais. Tar las regiuns ch’èn vegnidas influenzadas il pli pauc tras l’uman tutgan l’auta muntogna en las Alps Bavaraisas sco er palids natiralas.

En il fratemp è la protecziun da la natira daventada in’incumbensa dal maun public ch’è er vegnida integrada sco finamira statala en la constituziun. Tranter auter han ins endrizzà en tut il pajais 14 parcs naziunals, 19 reservats da biosfera e 95 parcs da la natira.

Fauna

Sco la flora è er la fauna da la Germania stada suttamessa en il decurs dals ultims 1000 onns a grondas intervenziuns da vart da l’uman. Surtut ils animals gronds èn vegnids decimads enormamain tant en lur dumber sco er en lur varietad. La situaziun odierna preschenta pia be in maletg fragmentar da la varietad oriunda.

La gronda part dals mammals ch’èn da chasa en Germania viva en ils guauds da feglia temprads. Igl èn quai surtut diversas spezias da fiergnas, il dam ed il tschierv, chavriels, portgs selvadis e vulps. Il castur, la ludra ed il giat selvadi èn percunter daventads fitg rars u vegnan per part puspè recolonisads.

La gronda part dals animals gronds che vivevan a moda selvadia en la Germania èn vegnids stgatschads u extirpads: il chaval selvadi (temp medieval tempriv, però intschert, damai ch’el cumpara savens en furma cruschada cun chavals domestics), bov selvadi (1200–1400), bison europeic (15avel tschientaner), elan (derasà en il temp medieval tempriv, quasi extinct fin il 17avel tschientaner, singuls effectivs han pudì sa mantegnair fin la mesadad dal 20avel tschientaner al cunfin tranter la Germania e la Pologna), gulatsch (1700), capricorn (vers il 1720), luf-tscherver (1838), urs brin (1880) e luf (vers il 1900). Dapi il 1962 datti divers indizis che cumprovan il return dal luf-tscherver nà da l’Europa da l’Ost. Ils ultims onns èn er lufs ed elans arrivads sporadicamain nà da la Pologna e da la Tschechia. Il 2010 han ins recolonisà ina populaziun da bisons europeics en il Rothaargebirge (Westfalen dal Sid).

En las regiuns autalpinas viva puspè il capricorn, ch’è vegnì recolonisà, sco er la muntanella. Pli stgars è il chamutsch en las Muntognas Mesaunas sco en il Guaud Nair u sin la Fränkische Alb.

Tranter ils pli enconuschents reptils ch’èn da chasa en Germania tutgan la natra grischa, la vipra berus e la tartaruga da palì europeica. Daspera datti er blers amfibis sco salamanders, raunas, rustgs, rustgets e piutschas; tut questas spezias figureschan però sin la glista cotschna da las spezias d’animals periclitadas.

L’evla da mar cua en las regiuns Mecklenburg-Pomarania dal Vest e Brandenburg (radund 50 pèrs). L’evla da la pizza cumpara be en las Alps Bavaraisas; il tschess barbet era vegnì extirpà là, returna però actualmain en connex cun las recolonisaziuns ch’han gì lieu en Svizra ed en l’Austria. Ils utschels da preda ils pli derasads en Germania èn il girun da mieurs ed il crivel, percunter è l’effectiv dal falcun pelegrin bundant pli bass. Da tut ils milans cotschens cua la mesadad en Germania; l’effectiv sa diminuescha però pervi da l’agricultura intensiva.

Da l’autra vart profiteschan bleras spezias d’utschels che suondan la cultura da la preschientscha da l’uman. Igl èn quai surtut diversas spezias da columbas che vivan en las citads, la merlotscha (che viveva pli baud en ils guauds), paslers e masets che vegnan savens pavlads l’enviern, sco er corvs e muettas che profiteschan da deponias da ruments. Ina spezialitad èn ils flamingos en il Zwillbrocker Venn che furman en tut il mund la colonia situada il pli al nord.

Il salmun, ch’era pli baud in pesch frequent en ils flums, è per gronda part svanì en il decurs dal 19avel tschientaner (en rom da l’industrialisaziun). Ils onns 1980 èsi reussì d’al recolonisar en il Rain. Il davos sturiun han ins tschiffà en Germania il 1969. En blers lajets vegnan tegnidas carpas, las qualas èn pir vegnidas introducidas en Germania dal temp dals Romans.

Colonia da focas sin l’insla Helgoländer Düne en la Mar dal Nord

La foca u chaun da mar che viva a la riva da la Mar dal Nord e da l’Ost è medemamain quasi stada extirpada. En il fratemp vivan en la mar dal watt puspè intgins milli exemplars. Er la foca grischa arriva puspè da l’Europa dal Nord vers las rivas da la Germania, suenter che questa spezia era svanida dal tuttafatg. Daspera è la mar dal watt surtut d’impurtanza sco plazza da pussar per diesch fin dudesch milliuns utschels migrants per onn. La spezia da balenas la pli derasada en la Mar dal Nord e da l’Ost è la balena-portg. Ultra da quai datti effectivs dad orcas e da delfins.

Sper ils animals autoctons èn vegnids vitiers numerus neozeons sco per exempel l’urset american, il chaun-vulp, il papagagl dal cularin u l’auca egipziana. Per part sa derasan spezias novarrivadas er a moda invasiva, vul dir ch’ellas stgatschan ils concurrents indigens. Quai è per exempel il cas tar il giomber da flum american, tar il raunatsch nordamerican u tar la pertga-sulegl.

Geografia umana

En Germania vegnan radund 52 % da la surfatscha duvrads sco terren agricul (situaziun dal 2009), guauds cuvernan ulteriurs radund 29,5 %. 14 % furman surfatscha d’abitadi e da traffic. Las auas cumpiglian radund 2 % ed ils 2,5 % restants furman terrens nuncultivads.

Glista dals pajais federativs

La Republica Federala consista da 16 stadis commembers che vegnan numnads pajais federativs (Bundesländer u simplamain Länder). Ils dus pajais federativs da Berlin e Hamburg furman citads-stadis e consistan be da la vischnanca dal medem num; Bremen consista da las duas citads-stadi Bremen e Bremerhaven. Tut ils ulteriurs pajais federativs sa dividan en numerusas vischnancas.

Pajais federativs

Pajais federativ Chapitala Surfatscha en km² Baden-Württemberg Stuttgart 35.751 Baviera Minca 70.550 Berlin — 892 Brandenburg Potsdam 29.655 Brema Brema 419 Hamburg — 755 Hessen Wiesbaden 21.115 Mecklenburg-Vorpommern Schwerin 23.211 Saxonia Inferiura Hannover 47.614 Rain dal Nord-Vestfalia Düsseldorf 34.110 Renania-Palatinat Magonza 19.854 Saarland Saarbrücken 2.569 Saxonia Dresden 18.420 Saxonia-Anhalt Magdeburg 20.452 Schleswig-Holstein Kiel 15.800 Turinga Erfurt 16.173 Republica Federala da la Germania Berlin 357.340

Vischnancas

Las vischnancas (Gemeinden) furman il nivel il pli giudim da la divisiun territoriala. Ellas regleschan tut las fatschentas da la communitad locala a basa dal dretg d’autodeterminaziun. Cun excepziun da las citads autonomas (kreisfreie Städte) èn las vischnancas organisadas en corporaziuns da vischnancas e circuls (Landkreise).

Ils circuls e las vischnancas èn suttamess al dretg communal che vegn reglà dals singuls pajais federativs a moda fitg differenta. Sulettamain la citad dal circul (Kreisstadt) sco sedia dal circul è da chattar en l’entira Germania.

Aglomeraziuns

En l’entir pajais existan radund 80 citads grondas, pia citads cun dapli che 100 000 abitants. Da quai han 13 dapli che 500 000 abitants. Ina particularitad da la Germania – per motivs istorics – è il fatg che las citads grondas èn derasadas plitost a moda decentrala u schizunt a l’ur dal pajais. Las zonas d’aglomeraziun situadas en il vest e sidvest dal pajais furman la part centrala dal center da concentraziun da la populaziun europeica che vegn circumscrit cun il term ‹Banana blaua›.

La gronda part da las aglomeraziuns en Germania sa laschan circumscriver sco monocentricas; il territori da la Ruhr percunter furma in exempel classic per in territori da concentraziun policentric.

Berlin Hamburg Minca		Num	Citad	Aglomeraziun	Regiun metropolitana	Cologna Francfurt Stuttgart
	1	Berlin	3.400.000	4.400.000	6.000.000
	2	Hamburg	1.750.000	2.600.000	4.270.000
	3	Minca	1.450.000	2.000.000	5.200.000
	4	Cologna	1.045.000	1.900.000	11.690.000
	5	Francfurt a.M.	700.000	1.930.000	5.520.000
	6	Stuttgart	605.000	1.800.000	5.290.000
	7	Düsseldorf	605.000	1.220.000	11.690.000
	8	Dortmund	580.000	4.700.000	11.690.000
	9	Essen	570.000	4.700.000	11.690.000
	10	Bremen	550.000	850.000	2.730.000
	11	Lipsia	545.000	1.100.000	2.400.000
	12	Dresden	540.000	755.000	2.400.000
	13	Hannover	520.000	1.132.000	3.880.000
	14	Nürnberg	505.000	1.200.000	3.500.000

Populaziun

Demografia

Il 2015 vivevan en la Republica Federala Tudestga uffizialmain 81 459 000 abitants sin ina surfatscha da 357 340 km². La Germania tutga uschia tar ils stadis da surfatscha populads il pli spess. La vegliadetgna media da l’entira populaziun giascheva il 2010 tar 43,7 onns.

Il dumber dals uffants naschids vivs ha muntà il 2013 682 069. Quai correspunda ad ina natalitad da 1,41 uffant per dunna resp. da 8,4 naschientschas sin 1000 abitants. Igl è quai la pli bassa quota da naschientschas en tut il mund. Malgrà il deficit da naschientschas vivevan en Germania l’onn 2013 radund 244 000 persunas dapli ch’il 2012. Quai è d’attribuir a l’auta rata da migraziun.

Radund 74 milliuns persunas (92,3 %) possedevan il 2011 il dretg da naziunalitad da la Germania. Il medem onn residiavan en l’entir pajais radund 15 milliuns persunas (radund 19 %) cun ina ‹biografia da migraziun›. Sut quest term vegnan subsummads tut ils esters e tut ils Tudestgs ch’èn immigrads suenter il 1955 en la Germania u ch’han almain in genitur ch’è immigrà suenter questa data. La gronda gruppa tranter els furman ils repatriads, vul dir persunas da lingua tudestga ch’èn arrivadas suenter la Segunda Guerra mundiala e pervi da la Guerra fraida nà da l’Europa da l’Ost. I suondan ils burgais da la Tirchia (bundant 1,6 milliuns il 2010), dals ulteriurs stadis da l’Uniun europeica (surtut Italia, Pologna e Grezia) e da l’anteriura Jugoslavia. Tranter il 1950 ed il 2002 èn vegnidas natiralisadas radund 4,3 milliuns persunas ch’èn naschidas en Germania u ch’èn stadas sesentas sur lung temp en il pajais.

Migraziun

En Germania vivan immigrants da praticamain tut ils stadis dal mund. Tenor indicaziuns statisticas dal 2013 vivevan en Germania radund 6,3 milliuns persunas senza dretg da naziunalitad tudestg. Il 2012 ha la Germania furmà suenter ils Stadis Unids il pajais da l’OECD cun la segund auta cifra absoluta d’immigrants. Ils esters e las persunas cun ina biografia d’emigraziun èn repartids fitg inegual a nivel regiunal; las pli autas cumparts vegnan cuntanschidas en las aglomeraziuns da la part meridiunala dal pajais, p.ex. ad Offenbach am Main (25,8 %), Mannheim (23,6 %) e Minca (23,5 %). Las quotas las pli bassas èn da chattar en ils territoris rurals da la Germania da l’Ost e dal Nord.

Il dumber cumplessiv da l’entira diaspora polonaisa ch’exista en Germania gia dapi il 19avel tschientaner (Ruhrpolen) munta a bundant dus milliuns; la gronda part dad els èn s’assimilads gia dapi generaziuns a la populaziun indigena.

Linguas e dialects

Bibla da Luther – l’emprima translaziun cumpletta da la Bibla en tudestg (1534)

La lingua ch’è surtut derasada en Germania è il tudestg, suandà dal tudestg bass (cun radund 4 milliuns persunas che dumognan la lingua bain fin fitg bain). Sper il franzos e l’englais furma il tudestg er ina da las linguas da lavur las pli frequentas entaifer ils gremis da l’Uniun europeica.

Il tudestg vegn duvrà en furma da la lingua da standard sco lingua uffiziala, en las medias surregiunalas e sco lingua da scrittira; er sco lingua che vegn discurrida en il mintgadi cumpara en tschertas regiuns quasi exclusivamain la varietad da standard (savens cun in lev colorit regiunal). La transiziun als dialects tudestgs na succeda betg tenor cunfins fixs, mabain cuntinuadamain.

Minoritads naziunalas tradiziunalas furman ils Danais (50 000), ils Fris (cun in dumber che tanscha, tut tenor calculaziun, da plirs 10 000 fin plirs 100 000), ils Sorbs (60 000) ed ils Sinti e Roma (70 000). Sper il bass tudestg èn er tut lur linguas renconuschidas tenor la Charta europeica da las linguas regiunalas u minoritaras.

En il stadi federativ Schleswig-Holstein possedan las linguas minoritaras bass tudestg, danais e fris parzialmain er il status da linguas uffizialas. Autras linguas tradiziunalas (p.ex. jenic u jiddic) u linguas minoritaras pli novas n’èn betg vegnidas integradas en la Charta.

Tschertas linguas ch’eran derasadas pli baud en il territori odiern da la Germania èn mortas ora (roman da la Mosel il 11avel tschientaner, polab il 18avel tschientaner) u na vegnan strusch pli duvradas (jiddic).

Il diever dals dialects vegn resguardà da tschertas persunas sco macla, dad autras percunter sco enritgiment cultural. En la Germania dal Nord dovran persunas d’in stadi da furmaziun superiur strusch la lingua bass tudestga u auters dialects, en la Germania dal Sid è percunter il diever dals dialects da la Pfalz, da la Franconia, da la Baviera e da la Svevia u er dals dialects alemanics bundant main stigmatisà, e quai er en tschertgels academics. Quai è segiramain er d’attribuir al fatg ch’il tudestg da standard è sa sviluppà da las varietads da l’aut tudestg (tudestg mesaun e tudestg superiur), uschia ch’il bass tudestg è vegnì stgatschà successivamain a l’ur.

Dapi ch’ils Germans èn immigrads en il territori da la Germania odierna, èn adina puspè arrivads novs immigrants d’autras linguas (per exempel ils Romans en las colonias germanas, ils Huns durant la migraziun dals pievels, ils ughenots en il 17avel tschientaner u ils Polonais da la Ruhr en il 19avel tschientaner). En il fratemp èn ils descendents da questas undas d’immigraziun pli veglias pli u main tuts s’assimilads linguisticamain. Ils immigrants ch’èn arrivads en il decurs dals ultims decennis dovran però savens anc lur atgna lingua; quai vala surtut per il tirc, il russ ed il polonais.

La lingua estra che vegn surtut instruida a las scolas è l’englais, suandà dal franzos, dal latin e dal russ. En il decurs dals ultims onns è er il spagnol daventà adina pli popular ed en ils pajais federativs situads en il nordvest l’ollandais. La decisiun areguard l’instrucziun da linguas estras cumpeta als ministeris da scola dals singuls pajais.

Religiuns

La Germania garantescha la libertad da religiun sco dretg fundamental. Tenor la constituziun sa declera il stadi neutral en dumondas da la concepziun dal mund e statuescha il dretg d’autodeterminaziun da las singulas cuminanzas religiusas. Facticamain exista ina relaziun da partenadi tranter las cuminanzas religiusas ed il stadi; i na dat pia nagina separaziun stricta da baselgia e stadi sco en il laicissem, mabain entretschaments sin divers champs, sco per exempel en furma d’instituziuns socialas, da scola e caritativas che vegnan manadas da las baselgias, ma cofinanziadas tras il stadi. Medemamain sa refereschan tschertas partidas politicas a la tradiziun cristiana dal pajais. Las baselgias cristianas possedan il status da baselgias uffizialas e furman corporaziuns dal dretg public.

Sco la gronda part da l’Europa Centrala e dal Vest è er la Germania segnada dapi l’antica da la cultura cristian-occidental sco er dapi il 18avel tschientaner dal context illuministic-scientific. Il territori da la Germania odierna è vegnì cristianisà a partir dal temp medieval tempriv. Dal temp dal Reginavel dals Francs ha Carl il Grond terminà questa missiun, e quai per part tras mesiras repressivas. Entaifer il Sontg Imperi roman èsi lura vegnì a l’entschatta dal 16avel tschientaner a la refurmaziun. Quella ha Martin Luther mess ad ir ed ella segna fin oz la cuntrada religiusa entaifer il territori da lingua tudestga.

Radund 60 % da la populaziun appartegnan ad ina confessiun cristiana: a la baselgia catolic-romana 29,5 % (tendenzialmain surtut en il vest ed en il sid dal pajais), a la baselgia evangelica (luterans, refurmads e.a.) 27,9 % (surtut en la Germania dal Nord) ed ad ulteriuras baselgias cristianas (ortodoxs, testimonis da Jehova, baselgias independentas e.a.) radund 3 %. Il dumber dals cartents che frequentan effectivamain il servetsch divin è bundant pli bass. Il 2009 han uschenumnadas dumengias da dumbraziun mussà che radund 3,8 % da l’entira populaziun dal pajais han visità in servetsch divin catolic e 1,1 % in evangelic.

Radund in terz da l’entira populaziun è senza confessiun; quests radund 27 milliuns furman uschia – en cumparegliaziun cun las singulas confessiuns cristianas – la pli gronda gruppa da la populaziun areguard lur orientaziun religiusa resp. concepziun dal mund. En la Germania da l’Ost giaschan las cumparts da las persunas senza confessiun schizunt tranter 67,7 % e 81,7 %. L’anteriura Republica democratica tudestga aveva propagà ina tenuta ateistica e promovì la sortida da la baselgia. Pervi dal process da secularisaziun general avevan però er ils pajais federativs dal vest gì a partir dals onns 1970 cumparts creschentas da persunas senza confessiun. Quest trend ha er cuntinuà suenter la reunificaziun dal pajais.

• 
  Il münster dad Ulm vala sco la pli auta baselgia dal mund
• 
  Moschea centrala a Cologna
• 
  Veglia sinagoga ad Essen
• 
  Center dal budissem giapunais a Düsseldorf

La cumpart dals muslims sin l’entira populaziun munta a 4,6 fin 5,2 %. Tut en tut dumbran las cuminanzas islamicas en Germania radund 4 milliuns commembers; da quai èn 45 % burgais tudestgs. Sco uniun tetgala per las numerusas organisaziuns islamicas han ins furmà il Cussegl da coordinaziun dals muslims en Germania.

L’Uniun budistica da la Germania quinta en tut il pajais cun in dumber da 250 000 budists activs (quai che correspunda a 0,3 % da la populaziun); la mesadad dad els èn Asiats immigrads.

Radund 200 000 persunas èn gidieus; da quai è la mesadad organisada en cuminanzas gidieuas. Dapi ils onns 1990 nodan quellas in grond augment tras immigrants ch’arrivan dals anteriurs stadis dal bloc da l’ost, surtut da l’Ucraina e da la Russia. Suenter la Frantscha ed il Reginavel Unì dumbra la Germania la pli gronda cuminanza gidieua da l’Europa.

Tschertas baselgias cristianas e la cuminanza gidieua retiran da lur commembers ina taglia da baselgia, la quala il stadi incassescha cunter in’indemnisaziun e dat vinavant a las baselgias correspundentas (resp. al Cussegl central dals gidieus en Germania).

L’instrucziun da religiun è tenor la constituziun in rom d’instrucziun facultativ, ma tuttina ordinari a las scolas publicas (cun excepziun da singuls pajais sco Bremen, Berlin e Brandenburg).

Istorgia

Preistorgia, emprimas stirpas e temp roman

Las pli veglias cumprovas da colonisaziun sin il territori da la Germania odierna han ina vegliadetgna da radund 700 000 onns. Ina colonisaziun permanenta para d’avair existì dapi ca. 500 000 onns. En Germania èn avant maun impurtants lieus da chat paleoantropologics: tenor la plazza d’exchavaziun sper Heidelberg è vegnida numnada la spezia d’ominins Homo heidelbergensis e tenor il Neandertal a Mettmann la spezia Homo neanderthalensis ch’è sa sviluppada or dal Homo heidelbergensis. Avant ca. 40 000 onns è quella vegnida stgatschada dal Homo sapiens, l’uman modern ch’era immigrà da l’Africa.

L’art pitschen dal temp paleolitic tempriv (cultura d’Aurignacien) ch’ins ha chattà en la Schwäbische Alb, en las taunas da Geissenklösterle, Hohle Fels, Hohlenstein ed en la Vogelherdhöhle appartegnan a las pli veglias ovras d’art figurativ da l’umanitad.

En il decurs dal temp neolitic èn sa sviluppads la cultivaziun dad ers, l’allevament da muvel e plazzas da colonisaziun stablas. Da quel temp èn sa mantegnids intgins impurtants chats sco per exempel la Rudella da tschiel da Nebra che lascha supponer ch’i vegniva gia pratitgà qua l’astronomia avant radund 4000 onns.

Gia a l’entschatta dal temp da Hallstatt (1200–1000 a.C.) vivevan en las parts centralas e meridiunalas da la Germania dad oz stirpas celticas. Vers 600 a.C. è sa sviluppada en la Germania dal Nord la Cultura da Jastorf che vegn resguardada sco cultura germana. L’emprima menziun en scrit da stirpas germanas è da chattar tar auturs grecs e romans a partir da l’emprim millenni a.C. (cumenzond probablamain cun Poseidonios). Ils Germans sezs eran però ina gruppa betg omogena che consistiva da pliras stirpas e che n’era er betg segnada d’in spiert da cuminanza surordinà. Gia tar il term ‹Germans› (latin Germani) sa tracti d’ina noziun collectiva vaira nunprecisa ch’era colliada tar ils auturs antics cun in maletg generalisant da ‹barbars›. La noziun ‹Germans› na dastga pia betg vegnir malchapida sco designaziun per in pievel unitar. Cun ils Celts vivevan ils Germans per il pli sco buns vischins; en la zona da contact al Rain devi per part regiuns en las qualas omadus pievels abitavan ensemen. Sur tschientaners ha existì in contact cultural ed economic; tras quai èn per exempel tscherts pleds d’emprest celtics vegnids integrads en ils dialects germans.

Charta da las stirpas germanas vers 50 s.C. (senza la Scandinavia)

Da l’onn 58 a.C. fin ca. 455 s.C. han las parts al vest dal Rain ed al sid dal Danubi appartegnì a l’Imperi roman, da ca. 8 fin 260 s.C. er ina part da Hessen (Wetterau) sco er la gronda part dal Baden-Württemberg odiern al sid dal limes. Ils territoris da la Germania odierna che sa chattavan sut domini roman sa repartivan sin las provinzas Germania superior, Germania inferior e Raetia. En quests territoris han ils Romans erigì bleras basas da legiunaris che duevan sa sviluppar pli tard a citads. Impurtantas citads dal temp dals Romans eran Trier, Cologna, Augsburg e Magonza (che furma la pli veglia citad da la Germania). Ils territoris da la Germania dad oz ch’eran situads ordaifer la sfera d’influenza romana vegnivan numnads entaifer l’Imperi roman Magna Germania u Barbaricum.

Per segirar ils cunfins han ils Romans domicilià en las provinzas stirpas germanas ch’als eran bainvulentas. Ultra da quai èn immigrads ulteriurs colonisaturs d’autras parts da l’Imperi roman, surtut da l’Italia, ed èn sa stabilids en il vest dal Rain ed en il sid dal Danubi. A vastas novaziuns ha l’arrivada dals Romans manà surtut en la construcziun da chasas, en l’artisanat, en l’agricultura e viticultura sco er en l’administraziun ed en il militar; per part sa manifesteschan questas influenzas er en il vocabulari tudestg. L’ovra ‹Germania› da Tacitus ch’è cumparida l’onn 98 furma la pli veglia descripziun etnologica da las stirpas germanas. La Battaglia da Varus en il Guaud da Teutoburg l’onn 9 s.C. ha purtà als Romans ina terrada dolurusa. A lur tentativas d’eriger provinzas da la vart dretga dal Rain fin a l’Elba han ils Romans la finala stuì renunziar.

Migraziun dals pievels e temp medieval tempriv (375–962)

Suenter l’invasiun dals Huns l’onn 375 e la fin da l’Imperi roman occidental (a partir dal 395) cumenza il temp da la migraziun dals pievels. En il decurs da quella èn las stirpas germanas arrivadas adina pli lunsch vers sidvest. A medem temp han cumenzà a sa furmar en il territori da la Germania pliras colliaziuns pli grondas da pievels germans: ils Francs ed Alemans en il vest, ils Saxons en il nord, ils Bavarais en il sid ed ils Turings en l’ost. Quellas èn cun il temp sa messas tras envers las stirpas pli pitschnas dal temp dals imperaturs romans. Ils territoris da la Germania da l’Ost eran da quel temp strusch populads; en quels èn immigrads a partir dal 7avel tschientaner fin a la lingia Elba-Saale pievels slavs. Grondas parts da la populaziun dals stadis federativs da la Germania da l’Ost odierna han damai gì fin en il temp autmedieval ina ferma tempra slava (Germania Slavica). Pir cun la colonisaziun dals Germans vers ost ch’ha gì lieu en il decurs dal temp autmedieval èn els vegnids assimilads ed acculturads. La part principala da l’Europa dal Vest e da l’Europa Centrala, e cun quai er la gronda part da la Germania dals Sid e dal Vest, è vegnida incorporada a partir dal 6avel tschientaner en il Reginavel dals Francs, entant che la Germania dal Nord vegniva dominada dals Saxons e Slavs. Tut las parts da l’anteriur Reginavel dals Francs che fan oz part da la Germania appartegnevan a la part orientala dal Reginavel che vegniva numnada dapi il temp dals Merovings Austrasia. Ina tscherta independenza statala da l’Austrasia è sa manifestada l’emprima giada l’onn 614, cur ch’il retg Chlothar II ha stuì suttascriver l’Edictum Chlotharii; en quest document è vegnì fixà che mintgina da las trais parts dal reginavel (Neustria, Austrasia, Burgognia) suttastettia ad in auter administratur.

Vers la mesadad dal 8avel tschientaner ha la dinastia dals Carolings surpiglià la successiun roiala dals Merovings. Da quel temp ha gì lieu la submissiun sanguinusa e cristianisaziun sfurzada dals Saxons sco er la conquista da l’Italia, da la Spagna dal Nord e dal territori da cunfin en l’ost. Sut Carl il Grond tanscheva il Reginavel dals Francs pia da las Pireneas fin la Mar dal Nord e da l’Austria odierna fin en l’Italia Centrala. Il stadi multinaziunal è vegnì organisà da nov, sin il champ da l’organisaziun da las baselgias e da la cultura èn ins sa referì parzialmain a tradiziuns romanas ed ha accelerà la promoziun da la cultura (uschenumnada renaschientscha resp. refurma da la furmaziun carolingica). Arrivà sin il zenit, ha il Reginavel francon pretendì il domini en l’Europa dal Vest e dumandà da surpigliar en questa funcziun la successiun da Roma en furma da la translatio imperii. Da Nadal l’onn 800 ha papa Leo III curunà a Roma Carl il Grond sco imperatur roman, quai ch’ha manà a cuntraversas cun l’imperatur bizantin. Suenter la mort da Carl il Grond l’onn 814 èn proruts a l’intern da la dinastia cumbats areguard la successiun. Quai ha manà en il Contract da Verdun (843) a la tripartiziun factica dal Reginavel en il Reginavel francon da l’ost sut Ludivic (numnà pli tard ‹il Tudestg›), il Reginavel francon dal vest sut Carl il Chalv ed il reginavel da Lothar situà tranteren ch’è vegnì numnà Lotharingia.

Entaifer il Reginavel ostrofrancon èn sa furmads vers il 900 tschintg gronds ducadis che sa refereschan en lur nums per ordinari als vegls pievels vestgermans: la Saxonia, la Baviera, la Svevia, la Franconia e la Lorena (a la quala appartegnevan er ils Fris).

En il 10avel tschientaner è la dinastia regenta dals Carolings morta ora tant en il Reginavel ostrofrancon sco er en la part occidentala. Tras quai èn las duas parts da l’anteriur Imperi idas politicamain definitivamain vias separadas. In grond gudogn da prestige per il retg ostrofrancon Otto ha muntà la victoria en la Battaglia da Lechfeld l’onn 955. Quella ha terminà las irrupziuns dals Magiars dals ultims decennis e manà a l’attribuziun da l’archanghel Michael sco patrun protectur dals Tudestgs.

Dal Reginavel ostrofrancon al Sontg Imperi roman (962–1806)

Il dom dad Aachen ha servì fin il 1531 a 31 regents tudestgs sco lieu da curunaziun

En la perscrutaziun istorica pli nova vegn bain punctuada la muntada dal temp dals Ottons per il svilup dal Reginavel ostrofrancon; ma quest temp na vala betg pli exnum sco cumenzament da l’istorgia imperiala ‹tudestga› sco tala. Anzi ha il process cumplex che dueva manar a quella perdurà almain fin en il 11avel tschientaner. Il term regnum Teutonicum (‹reginavel tudestg›) resp. regnum Teutonicorum (‹reginavel dals Tudestgs›) è er pir sa mess tras plaunsieu dapi l’entschatta dal 11avel tschientaner.

L’onn 951 aveva Otto I surpiglià la dignitad roiala dals Langobards; tras quai è il Regnum Teutonicorum stà collià cun il Regnum Italiae u Regnum Italicum. L’onn 962 è Otto vegnì curunà sco imperatur ed ha collià cun quai la pretensiun da la roialitad tudestg-romana sin la dignitad imperiala dal vest. Sut ils Ottons ha il Reginavel cuntanschì ina posiziun egemoniala entaifer l’Europa dal Vest. Il 1024 han alura ils Saliers surpiglià la successiun roiala. Il fatg che la pussanza seculara e quella spirituala eran entretschadas fitg ina en l’autra, ha manà da quel temp al conflict cun il papat (Dispita d’investitura). Quel ha cumenzà vers il 1076 ed ha chattà ina schliaziun intermediara en il Concordat da Worms dal 1122. Sco punct culminant vala il Viadi a Canossa legendar dal 1077. In’ulteriura culminaziun ha la dispita tranter l’imperatur ed il papa cuntanschì dal temp dals Staufers. L’imperatur Friedrich I ha bain accentuà la dignitad da l’Imperi ed implorà la honor imperii; ma la finala ha el stuì prender en cumpra en l’Italia grevas sperditas tant envers il papat sco er envers las citads-stadis che vegnivan adina pli conscientas da sasezzas. Il conflict il pli ferm tranter l’imperatur ed il papa è prorut sut il biadi da Friedrich, Friedrich II; la mort da l’imperatur il 1250 ha facticamain muntà la fin da la pussanza roiala dals Staufers.

Sinaquai èn divers dominis feudals sa fatgs facticamain autonoms en furma da stadis territorials, indeblind uschia vinavant la pussanza imperiala e roiala. Ins sto però vesair che quella n’era mai stada sviluppada fitg ferm e ch’ils retgs dal temp medieval èn stads da tut temp dependents dal consens cun ils gronds entaifer l’Imperi per pudair exequir lur pussanza a moda effizienta. L’imperatur Heinrich VI, il figl da Friedrich Barbarossa, aveva gia fatg naufragi la fin dal 12avel tschientaner cun vulair introducir la monarchia ereditara. Entant ch’il Reginavel francon dal vest è sa sviluppà en il decurs d’in lung process al stadi central franzos, èn il Reginavel ostrofrancon resp. l’Imperi tudestg-roman stads segnads da tut temp dals signurs feudals e dal dretg d’eleger il retg. La posiziun da pussanza dals prinzis è be anc creschida en consequenza da l’interregnum. Vers la mesadad dal 13avel tschientaner è sa fatga valair en il Sontg Imperi roman – ina denominaziun ch’è dal reminent vegnida currenta pir da quel temp – l’opiniun che l’elecziun dal retg cumpetia ad in collegi da prinzis electurs. La Bulla dad aur dal 1356 ha fixà definitivamain la furma statala sco monarchia d’elecziun a basa dals prinzis electurs. Cumbain ch’ils retgs ed imperaturs han empruvà repetidamain da rinforzar lur posiziun, è l’Imperi restà ina federaziun supranaziunala che cumpigliava territoris gronds e mesauns sco er blers pitschens e fitg pitschens e citads imperialas libras.

Cuntrari a la perscrutaziun pli veglia na vegn il temp medieval tardiv (ca. 1250–1500) betg pli giuditgà da l’istoriografia pli nova sco temp da declin. Il temp enfin la fin dal 14avel tschientaner è stà segnà fermamain dal dretg d’eleger il retg: trais grondas famiglias, ils Habsburgais, ils Luxemburgais ed ils Wittelsbacher, disponivan da la pli gronda influenza en l’Imperi e da la pli gronda pussanza dinastica. Sco pli impurtant retg tudestg-roman dal temp medieval tardiv vala Karl IV. Sper crisas sco la pestilenza (mort naira) vers la mesadad dal 14avel tschientaner, la crisa agrara ed il Schisma occidental, è il temp tuttavia er segnà da las citads flurintas, dal commerzi e da la transiziun en direcziun da la renaschientscha. La finala han ils Habsburgais surpiglià la successiun dals Luxemburgais, ils quals eran morts ora il 1437 en la lingia masculina, ed han tschentà fin la fin da l’Imperi quasi senza interrupziun ils retgs tudestg-romans.

A l’entschatta dal temp modern ha l’imperatur Karl V or da la dinastia dals Habsburgais persequità cun diriger l’Imperi ed il Reginavel spagnol il concept d’ina monarchia universala. El ha cuntanschì ina sfera d’acziun che cumpigliava sper la predominanza en l’Europa er in reginavel colonial spagnol d’ultramar. Il 1517 è Martin Luther passà si cun la pretensiun da refurmar da fund ensi la baselgia ed ha uschia mess il fundament per la refurmaziun. En cumbinaziun cun la tenuta ch’era en vastas parts antiromana (antipapala) han las dispitas areguard dumondas teologicas e las structuras da la baselgia manà a la fundaziun da numerusas confessiuns protestantas. La baselgia catolica ha bain reagì en furma da la cuntrarefurmaziun, ma tuttina ha la baselgia evangelica pudì sa mantegnair en vastas parts da l’Imperi. Bainbaud dueva il signur territorial decider davart la confessiun da ses subdits (cuius regio, eius religio) e la Pasch da religiun e da l’Imperi d’Augsburg ha pudì stgaffir in equiliber provisoric. Ma alura è suandada la Guerra da trent’onns (1618–1648) ch’ha chaschunà bleras unfrendas e devastà numerusas cuntradas. Quella era prorutta tant pervi da motivs confessiunals sco er pervi da differenzas tranter Habsburg e la Frantscha. Da la Pasch vestfalica e da la Dieta imperiala la pli giuvna è l’Imperi tudestg-roman resortì en ina posiziun cleramain flaivlentada; sia posiziun da pussanza sa restrenscheva uss pli u main a la represchentaziun da l’Imperi. Ils prinzis imperials èn percunter resortids da quest conflict cun dapli forza; a chaschun da la Pasch vestfalica als era numnadamain vegnì transferì il dretg da far contracts cun pussanzas da l’exteriur. De facto è l’Imperi daventà tras quai in stadi federativ. Durant la guerra aveva la Frantscha sustegnì ils protestants per flaivlentar ils Habsburgais; ultra da quai ha il pajais fatg ina politica d’expansiun intenziunada en il territori da cunfin ed occupà plirs territoris da l’Imperi, quai ch’ha danovamain manà a tensiuns. A partir dal 1663 han l’imperatur ed ils prinzis imperials alura reglà lur fatschentas politicas a moda permanenta en furma da deputaziuns a la Dieta imperiala eterna cun sedia a Regensburg.

En il decurs dal 18avel tschientaner è la Prussia avanzada politicamain, quai ch’ha manà al conflict cun la chasa da Habsburg. En il 17avel/18avel tschientaner è sa sviluppà l’absolutissem tenor il model franzos. Cuntrari a la pussanza centrala roiala en Frantscha dueva quel però transfurmar qua singuls principadis en stadis premoderns organisads tenor princips birocratics. Intgins regents, surtut retg Friedrich II da la Prussia, ma per part er ses rivals imperials Maria Theresia, Franz I ed Joseph II èn s’averts al spiert dal temp filosofic (absolutissem illuminà).

Questa situaziun ha perdurà fin il 1806, cur che Napoleun I ha conquistà l’Europa Centrala ed ha fatg ir en muschna las restanzas da l’Imperi flaivlentà. Il davos imperatur dal Sontg Imperi roman, il qual existiva be pli formalmain, Franz II – ch’era er daventà il 1804 imperatur dal stadi multinaziunal austriac fundà dad el sez –, ha demissiunà ils 6 d’avust 1806. Tras quai ha l’Imperi chalà d’exister.

Confederaziun dal Rain e Confederaziun tudestga (1806–1866)

La Confederaziun tudestga 1815–1866

Sut pressiun da Napoleun è il dumber da stadis entaifer il territori dal ‹Vegl Imperi› sa reducì tranter il 1801 ed il 1806 da radund 300 sin ca. 60. Quest svilup ha gì lieu en differents pass ch’han cumpiglià la Pasch da Lunéville dal 1801, il Recess da la Dieta imperiala dal 1803 e l’Acta da la Confederaziun dal Rain dal 1806. Parts da la Germania, surtut en il vest e nordvest, ha la Frantscha annectà ils onns 1790 fin 1793, 1797 fin 1801, 1806, 1808 e 1811. Ultra da quai ha la Frantscha endrizzà stadis vasals sco per exempel il Reginavel da Vestfalia, il Gronducadi da Berg ed il Gronducadi da Francfurt; ils trons da quests dominis ha Napoleun occupà cun commembers da sia famiglia. Stadis tudestgs pitschens e mesauns ha el lià a sia pussanza cun als accordar extensiuns territorialas a donn e cust dals anteriurs territoris ecclesiastics, da citads imperialas e d’auters stans ch’eran suttamess directamain a l’Imperi. Profità da quest process han surtut la Baviera, il Württemberg e Baden.

Suenter avair victorisà sur l’Austria en la Guerra d’Austerlitz (1805) ha Napoleun pudì extender supplementarmain si’influenza en Germania. Ils stadis mesauns ch’ins aveva engrondì èn vegnids unids en la Confederaziun dal Rain e stevan uschia a disposiziun sco alliads. Il resultat da quai è stà che la Frantscha aveva eliminà il rival d’enfin qua, il Sontg Imperi roman, ch’ella aveva annectà grondas parts da sia surfatscha e spartì l’ulteriur territori grosso modo en trais parts: la Confederaziun dal Rain, la Prussia e l’Austria.

Quest temp da la predominanza franzosa ha purtà als stadis da la Confederaziun dal Rain impuls da modernisaziun essenzials, uschia per exempel en la Baviera sut il minister Maximilian von Montgelas. Ina tscherta independenza han pudì mantegnair ils concurrents Austria e Prussia ch’eran però vegnids smuttads malamain. Er en la Prussia èn suandadas a la fin catastrofala da la Battaglia sper Jena ed Auerstedt (1806) refurmas fundamentalas che duevan puspè render il stadi abel d’agir e da sa defender.

A partir dal 1809 è sa fatga sentir la resistenza encunter l’occupaziun franzosa. Enconuschents cumbattants cunter Napoleun e ses alliads èn stads Andreas Hofer en il Tirol austriac, ch’era uss però occupà da la Baviera, e Ferdinand von Schill en la Prussia. A l’entschatta è questa resistenza vegnida rebattida. Pir suenter la sconfitta da Napoleun a chaschun da sia campagna militara en Russia (1812) èsi reussì a la Prussia ed a l’Austria da s’alliar cun la Russia e da stgatschar las truppas franzosas. En il decurs da las Guerras da liberaziun (1813–1815) è naschì in nov spiert da cuminanza dals Tudestgs. Quel è surtut provegnì dals docents e students da las universitads protestantas sco per exempel dal corp da voluntaris da Lützow, il qual vala er sco origen da las colurs nair-cotschen-aur. La gronda part dals stadis da la Confederaziun dal Rain han midà vart en il decurs dal 1813. In emprim grond success dals alliads è stà la victoria en la Battaglia da Lipsia l’october 1813. Igl èn suandads ulteriurs cumbats fin a la sconfitta definitiva da Napoleun il 1815.

Suenter la fin da l’èra napoleonica ha il Congress da Vienna (1814–1815) restaurà per gronda part las veglias relaziuns da pussanza monarchicas. Entaifer la Confederaziun tudestga, ina federaziun che vegniva dominada da l’Austria e da la Prussia, èn s’organisads en tut 38 stadis. La Dieta (Bundestag) cun sedia a Francfurt furmava il gremi da decisiun. Ils onns 1833/1834 è vegnida fundada l’Uniun da duana tudestga, entaifer la quala la Prussia furmava la pussanza dominanta.

Durant l’èra dal Vormärz ha l’auta aristocrazia fatg valair sia pussanza; quella dueva culminar en ils Decrets da Karlsbad ch’èn stads segnads da restauraziun e repressiun. La burgaisia daventava però economicamain adina pli pussanta e n’ha betg tschessà da far valair sia participaziun politica.

L’october 1817 èn professers e students sa scuntrads a la Festa da Wartburg. Sco ‹punct culminant› da quella han ins brischà ovras d’auturs ch’eran cunter in stadi tudestg sco per exempel August von Kotzebue. A la Festa da Hambach dal 1832 èn sa reunidas 30 000 persunas or da differents circuls da la populaziun e da differents stadis. Qua èn vegnidas tratgas si las colurs nair-cotschen-aur che duevan daventar pli tard las colurs naziunalas.

Cun l’occupaziun da la chasa dals stans da la Dieta da Baden a Karlsruhe è prorutta il prim da mars 1848 la Revoluziun da mars. Tras las revoltas dals burgais han blers politichers conservativs stuì rumir lur posts. Uschia er il chancelier statal austriac prinzi Metternich; suenter la fin da Napoleun aveva quel gidà a restaurar la veglia monarchia (a chaschun dal Congress da Vienna) ed aveva marcà dapi lura l’epoca restaurativa.

Sut il squitsch dals eveniments revoluziunars a Berlin dapi ils 6 da mars 1848 ha il retg prussian Friedrich Wilhelm IV l’emprim fatg concessiuns ed acceptà l’installaziun da l’assamblea naziunala a Francfurt. Quella ha elavurà la constituziun da la Baselgia da Paulus ch’avess transfurmà la Germania en ina monarchia constituziunala unida. Il retg l’ha però refusà. Medemamain n’ha el betg vulì acceptar la curuna imperiala ch’al è vegnida proponida da questas varts; per il retg aveva quella il tif d’ina ‹curuna da lumpas› burgaisa.

La revolta dal matg 1849 è vegnida abattida ed è ida a fin ils 23 da fanadur dal medem onn cun l’occupaziun da Rastatt tras truppas prussianas.

Curt suenter èn la Prussia e la pussanza gronda Austria vegnidas en dispita areguard la supremazia entaifer la Confederaziun tudestga. Quest conflict ha manà il 1866 a la Guerra austriac-prussiana (ch’è per part er vegnida numnada pli tard ‹Guerra tudestga›). Suenter ch’igl era reussì a la Prussia da decider questa guerra a sia favur, è la Confederaziun tudestga vegnida schliada. La Prussia ha annectà divers territoris d’adversaris da guerra en la Germania Centrala e dal Nord, uschia ch’il dumber dals stadis tudestgs è sa sminuì supplementarmain.

Confederaziun da la Germania dal Nord (1866–1871)

Il 1866 è sa furmada la Confederaziun da la Germania dal Nord ch’aveva a l’entschatta il caracter d’ina allianza militara. Quella han ins munì il 1867 cun ina constituziun che l’ha transfurmà en in stadi federativ. Cur che questa confederaziun è sa constituida il prim da fanadur 1867 sco stadi cumplessiv suveran sut direcziun da la Prussia, è sa cristallisada la Kleindeutsche Lösung. Tenor l’intenziun dal bab fundatur da la Germania da pli tard, Otto von Bismarck, dueva quella unir ils stadis singuls tudestgs sut la supremazia prussiana, ma senza integrar la pussanza gronda Austria.

Imperi tudestg (1871–1918)

Proclamaziun da l’Imperi tudestg a Versailles (1871)

Ils onns 1870/71 ha gì lieu la Guerra franzos-tudestga. Suenter la sconfitta decisiva da la Frantscha en la Battaglia sper Sedan han ins proclamà l’Imperi tudestg. Cun quest pass è stada colliada la proclamaziun dal retg prussian Wilhelm I sco imperatur tudestg ils 18 da schaner 1871 en la Galaria dals spievels a Versailles. Quai ha muntà il culp da partenza uffizial da l’emprim stadi naziunal tudestg.

Cun la fundaziun da l’Imperi han ins incorporà territoris che n’avevan avant insumma betg fatg part da l’anteriur Sontg Imperi roman u ch’eran dapi daditg betg pli stads integrads en quel. Quai ha pertutgà parts da la Prussia dal Vest e da l’Ost, la regiun da Posen ch’era per gronda part da lingua polonaisa sco er la regiun Schleswig. La Frantscha ha cedì parts (bilinguas) da las regiuns Lorena ed Alsazia. Quellas han ins integrà sco territoris suttamess directamain a l’Imperi; ellas na disponivan pia betg dals dretgs dals stadis commembers ordinaris.

Sco primminister prussian era Otto von Bismarck s’engaschà per la fundaziun da l’Imperi, aveva contribuì a moda essenziala a concepir la constituziun da l’Imperi ed è uss daventà l’emprim chancelier da l’Imperi. Sia politica ha bain sustegnì la pussanza dal stadi monarchic, ha però modernisà impurtants champs da la politica ed è stada ambivalenta en tschertas dumondas. Cun il Reichstag è sa furmà l’emprim parlament da la Germania munì cun funcziunalitad cumplaina e lianta. Cunter la baselgia catolica ha Bismarck manà in uschenumnà cumbat cultural, en consequenza dal qual schizunt uvestgs èn vegnids mess en fermanza. Dal cuntegn ennà eran las leschas ch’èn entradas en vigur durant ses temp d’uffizi savens plitost liberalas (p.ex. concernent la scola u la lètg). Per pudair maiorisar en avegnir ils liberals, ha Bismarck introducì tar elecziuns dal parlament il dretg d’eleger democratic per tut ils umens. Da l’autra vart èn ils naziunalliberals stads sur lung temp ils partenaris da Bismarck. Dapi il 1878 ha el cumbattì ils socialdemocrats cun agid da las leschas socialas, sa stentond però a medem temp da liar ils lavurants al stadi cun agid d’ina legislaziun sociala da tempra moderna.

Oriundamain era Bismarck enconuschent per sia politica da l’exteriur agressiva. Dapi la fundaziun da l’Imperi ha el però midà quella en ina politica da coaliziun ch’ha stgaffì in sistem d’allianzas defensiv cun la Germania sco pussanza mezegemoniala en il center da l’Europa. La Frantscha è vegnida isolada ed intimada da sa concentrar sin sias colonias (e betg sin las regiuns da la Lorena ed Alsazia persas).

Envers l’idea da s’acquistar atgnas colonias e pli tard uschenumnads territoris da protecziun aveva Bismarck percunter ina tenuta sceptica. Pervi da difficultads economicas e la politica coloniala da commerziants tudestgs èsi tuttina vegnì adaquella ch’ina gruppa da Tudestgs ha attribuì a chaschun da la Conferenza dal Congo l’onn 1884 a Berlin parts da l’Africa a la Germania. Uschia è l’Imperi tudestg entrà en il circul da las pussanzas colonialas, quai suenter ch’organisaziuns tudestgas avevan gia acquistà a l’entschatta dals onns 1880 territoris en l’Africa ed en l’Asia.

Il 1888, l’uschenumnà ‹onn dals trais imperaturs›, è Wilhelm II vegnì a la pussanza. Il 1890 ha el sfurzà Bismarck da sa retrair; per l’Imperi tudestg ch’era avanzà tant economicamain sco er militarmain ha el pretendì la renconuschientscha da vart da las pussanzas grondas da fin qua, surtut da l’Engalterra. Quai è savens vegnì exprimì a moda energica cun pretender per la Germania ina «plazza al sulegl» equivalenta; l’acquist da colonias è s’augmentà e medemamain ha la Germania extendì massivamain la flotta. Da quai è l’Engalterra stada pauc intgantada, uschia ch’igl è sa furmà in nov sistem d’allianzas ch’excludeva uss la Germania enstagl da la Frantscha. L’attentat sin il successur al tron austriac Franz Ferdinand ha mess ad ir il 1914 l’Emprima Guerra mundiala. Wilhelm II aveva garantì a ses partenari d’allianza Austria-Ungaria ses sustegn senza resalva, avant che quel ha declerà a la Serbia la guerra. A medem temp aveva la Frantscha empermess durant la Crisa da fanadur a la regenza russa ses sustegn e pretendì persuenter ch’ils Russ avanzian svelt en direcziun da l’Imperi tudestg. Dapli che dus milliuns schuldads tudestgs èn vegnids per la vita durant l’Emprima Guerra mundiala; radund 800 000 civilists èn morts da la fom.

Republica da Weimar (1919–1933)

Appell per las elecziuns da l’assamblea naziunala dal 1919

Cun la capitulaziun tudestga l’onn 1918 e la Revoluziun da november n’è betg be ida a fin l’Emprima Guerra mundiala, mabain er la monarchia en l’Imperi tudestg. Il Contract da Versailles ha adossà a la Germania cessiuns da territori massivas, l’occupaziun da la Renania tras ils alliads e gronds custs da reparaziun, quai surtut perquai che la Germania è vegnida declerada sco pajais che saja sco sulet la culpa da la guerra.

Cun la proclamaziun da la Republica ils 9 da november 1918 ha l’Imperi chalà d’exister. Ils 30 da november 1918 han ins concedì l’emprima giada a las dunnas il dretg da votar activ e passiv (a chaschun da l’elecziun da l’assamblea constituenta). La regenza revoluziunara che sa cumponiva da democrats socials da dretga e da sanestra è sa numnà Cussegl dals deputads dal pievel. Suenter l’elecziun da l’assamblea naziunala constituenta è entrada en vigur ils 14 d’avust 1919 la Constituziun da Weimar.

La dumonda da la culpa da guerra e l’ipoteca dals pajaments da reparaziun han engrevgià da l’entschatta ennà il clima politic en la giuvna Republica. L’extrema dretga ha derasà la legenda dal culp da stilet ch’ha manà ad assassinats politics e tentativas da far in putsch, da las qualas il Putsch da Kapp (1920) ed il Putsch da Hitler-Ludendorff (1932) èn stadas las pli impurtantas. Exponents centrals da las forzas democraticas sco Matthias Erzberger e Walther Rathenau èn vegnids assassinads d’attentaders naziunalistics. L’emprim chancelier da l’Imperi, Philipp Scheidemann, è be mitschà per pauc d’in attent la dumengia da Tschuncaisma 1922. Da l’autra vart hai dà diversas sullevaziuns da vart da communists sco la Revolta da la Ruhr (1920), ils Cumbats da mars en la Germania Centrala (1921) e la Revolta da Hamburg (1923). Perquai che la Republica da Weimar era en retard cun las prestaziuns da reparaziun, han la Belgia e la Frantscha er occupà ils onns 1923 fin 1925 il territori da la Ruhr.

Ils curts ‹onns dad aur› suenter il 1920 han manà ad ina fluriziun culturala e suenter il 1924 er ad in augment da la conjunctura. Berlin era da quel temp cun bundant 4 milliuns abitants la terz gronda citad dal mund (suenter New York e Londra) ed è sa sviluppà ad ina da las metropolas las pli dinamicas insumma.

Questa fasa da prosperitad ha chattà ina fin andetga l’onn 1929 cur che la bursa da New York è dada ensemen. Durant la culminaziun da la crisa economica mundiala devi il 1932 en Germania dapli che 6 milliuns dischoccupads che vivevan per gronda part en miseria. En consequenza da quai han partidas extremas chattà adina dapli sustegn, uschia ch’igl è daventà pli e pli grev per las partidas moderadas da furmar regenzas stabilas. A chaschun da las elecziuns en il Reichstag l’onn 1930 han ils naziunalsocialists cuntanschì ina victoria surprendenta. Sinaquai na disponivan ils chanceliers da l’Imperi, che midavan savens, da nagina maioritad pli. Ils uschenumnads cabinets presidials eran uss dependents dal president da l’imperi Paul von Hindenburg e da las ordinaziuns d’urgenza da quel.

La politica da spargn e da deflaziun dal chancelier da l’imperi Brüning ha anc engrevgià la crisa economica. Ses successur Franz von Papen (zercladur fin november 1932) ha suttamess la regenza democratica da la Prussia ad in cumissari imperial ed ha fatg manar tras novas elecziuns. Quellas han mo anc augmentà la pussanza dals naziunalsocialists. Il chancelier da l’imperi Kurt von Schleicher ha empruvà da prevegnir cun ina ‹front a travers› (che sa cumponiva dals sindicats e da parts dals naziunalsocialists) ad ina surpigliada da la pussanza tras Adolf Hitler. El ha però fatg naufragi perquai che Franz von Papen è vegnì da surmanar Hindenburg – malgrà sia gronda resistenza – d’eleger Hitler sco chancelier da l’imperi.

La regenza da Hitler dals 30 da schaner 1933 è l’emprim stada ina coaliziun da naziunalsocialists cun parts dals conservativs, tranter quels Franz von Papen ed Alfred Hugenberg. Ils 27 da favrer 1933 è brischà il Reichstag per motivs che n’èn fin oz betg sclerids dal tut. Hitler ha nizzegià quest incendiament per relaschar ordinaziuns ch’han mess ord vigur ils dretgs fundamentals per in temp nunfixà. Las arrestaziuns en massa d’adversaris politics (surtut da communists e socialdemocrats) ch’èn suandadas han marcà il temp avant l’elecziun en il Reichstag dal 1933. Malgrà che la Partida naziunalsocialistica (NSDAP) ha gudagnà bleras ulteriuras vuschs, ha ella manchentà il pli absolut ed ha perquai furmà ina coaliziun cun la Partida populara naziunala (DNVP) da caracter reacziunar. La surpigliada da la pussanza definitiva ha gì lieu tschintg dis pli tard: cun sustegn da las vuschs burgaisas, sulettamain cunter las vuschs dals socialdemocrats, ha il Reichstag ch’era sa cumponì da nov deliberà ina lescha d’autorisaziun ch’ha concedì a la regenza da Hitler da concluder davart leschas er senza il Reichstag.

Dictatura naziunalsocialistica (1933–1945)

Return dal di da partida da la NSDAP a Fürth/Nürnberg (ca. 1938)

Entaifer curt temp ha la NSDAP erigì en il Reich tudestg in stadi d’ina partida totalitar sut la direcziun dad Adolf Hitler. Persunas malvesidas èn vegnidas exclusas da tut las organisaziuns statalas. Ins ha installà emprims champs da concentraziun per allontanar inimis politics, surtut communists, socialdemocrats e sindicalists. In’entira retscha da directivas ha procurà che l’opiniun publica vegnia unifurmada en il senn da la NSDAP. Publicaziuns malvesidas han ins allontanà, per exempel cun brischar publicamain cudeschs. Er il manaschi d’art è vegnì mess en lingia tenor ils basegns da la partida; objects d’art malvis valevan da qua davent sco ‹art degenerà›. Entaifer curt temp è la partida er penetrada en la vita privata: il ministeri da propaganda sut l’egida da Joseph Goebbels era omnipreschent e gia sin uffants vegniva fatg pressiun d’entrar en las organisaziuns da partida.

Persunalmain è Hitler sa segirà cun laschar assassinar inimis a l’intern da la partida ed anteriurs cumpogns. A chaschun dal Putsch da Röhm presumtiv ha el laschà assassinar ils 30 da zercladur 1934 il manader da la SA Röhm ed ina retscha d’inimis politics a l’intern; tras quai è er la SA vegnida privada da la pussanza. A ses lieu ha el tschentà la SS ch’al obediva senza resalva sco er la Reichswehr, da la quala la generalitad prestava ad el persunalmain il sarament da fidaivladad. La Gestapo è vegnida installada sco polizia politica cun l’incumbensa da cumbatter ils adversaris politics ed ideologics.

Da l’entschatta davent ha Hitler persequità duas finamiras: d’ina vart ina guerra d’attatga e da destrucziun per stgaffir en l’ost nov ‹spazi da viver›; da l’autra vart la persecuziun dals Gidieus ch’ha cumenzà cun discriminaziun, umiliaziun ed exclusiun e che dueva ir a finir en il holocaust. Suenter che Hitler aveva s’atschertà la fidaivladad dal militar, ha el gia cumenzà il 1934 a drizzar ora l’economia sin il stadi da guerra. Las expensas d’armaziun èn vegnidas augmentadas extremamain, e quai entaifer curt temp. Ils instruments politic-economics per cuntanscher questa finamira han furmà programs da lavur, ina politica da daners expansiva e l’economia da debits. Tras quai è il dumber da dischoccupads sa sbassà, quai ch’ha sveglià tar la populaziun l’impressiun sco sche las empermischuns electoralas vegnian tegnidas.

La situaziun dals Gidieus tudestgs è sa pegiurada cuntinuadamain. Il 1935 èn entradas en vigur las Leschas da razza da Nürnberg; quellas han stigmatisà contacts persunals tranter «arians» e Gidieus sco «vargugna da la razza» ed han previs per quest cas grevas puniziuns. Ils Gidieus han l’emprim pers tut ils uffizis publics, èn vegnids persequitads e mess sut pressiun e la finala suttamess ad in scumond da lavur absolut. Sut il pretext da l’«arianisaziun» èn tut las interpresas gidieuas vegnidas expropriadas. Adina pli savens èn uss er Gidieus vegnids tramess en champs da concentraziun. Blers èn sa resolvids d’emigrar, la gronda part però è restada en Germania perquai ch’els sa sentivan sco Tudestgs e na vulevan betg bandunar lur patria.

La concepziun dal mund dals naziunalsocialists sa basava sin in punct da vista rassistic ed intendeva da stgaffir ina cuminanza (Volksgemeinschaft) «sauna» e libra da crims. Da questas intenziuns èn er stadas pertutgadas duas ulteriuras gruppas da la populaziun che vegnivan resguardadas «da razza estra»: ils Roma sco er commembers da las etnias slavas sco Polonais, Russ u Ucranais. Bain betg «da razza estra», ma tuttina sco in privel entaifer la gruppa da la populaziun tudestga èn vegnids resguardads ils omosexuals, ils impedids e las numerusas gruppas dals «asocials»; er els èn stads exposts a repressiuns, violenza ed omicidis.

Entant ha il reschim celebrà intgins success da propaganda. Il 1935 ha il Saarland votà a favur dal return en il Reich ed è vegnì incorporà; il 1936 han ils gieus olimpics meglierà la reputaziun a l’exteriur ed il medem onn ha il Reich puspè occupà la Renania demilitarisada. L’expansiun agressiva sur ils cunfins tudestgs ora ha cumenzà cun l’annexiun da l’Austria l’onn 1938, la quala è vegnida beneventada da grondas parts da la populaziun. Sinaquai è la Germania sa numnada ‹Grossdeutsches Reich› (uffizialmain dapi il zercladur 1943). Cun agid da la Cunvegna da Minca ha Hitler cuntanschì il november 1938 l’annexiun da las Sudetas ch’eran populadas surtut da Tudestgs.

L’entschatta da mars 1939 è la Germania marschada en la part restanta da la Tschechia ed ha attribuì quest territori al Reich sco Protectorat Boemia e Moravia. Ultra da quai è la Lituania vegnida necessitada da dar enavos il Memelland. Pir uss han ils auters stadis realisà il sbagl ch’els avevan fatg cun lur politica da pacificaziun (appeasement).

Suenter che la Germania aveva cumenzà il prim da settember 1939 ad attatgar la Pologna, han il Reginavel Unì e la Frantscha declerà a la Germania la guerra. La Segunda Guerra mundiala ha chaschunà en sis onns radund 55 fin 60 milliuns morts. Cun ina seria d’acziuns che duevan entrar en l’istorgia sco Blitzkrieg ha la Germania cuntanschì a l’entschatta gronds success militars. L’emprim è la Pologna vegnida dividida confurm al Patg da nunagressiun tranter Hitler e Stalin; silsuenter è l’armada tudestga sa vieuta vers vest, ha attatgà ils stadis neutrals Luxemburg, Belgia e Pajais Bass ed ha occupà en l’interval da sis emnas la Frantscha. Da quel temp ha la popularitad da Hitler a l’intern dal pajais cuntanschì sia culminaziun. La sfera d’influenza dal Reich tudestg tanscheva uss da l’Alsazia (resp. da l’Atlantic) enfin a Cracovia.

Cun l’entschatta da la guerra è er sa pegiurada la situaziun dals Gidieus e da tut las minoritads che vegnivan persequitadas. Ins ha relaschà in scumond da bandunar il pajais, ils Gidieus èn vegnids dischlocads en ghettos e stuevan purtar la «staila da Gidieus» (a partir da l’atun 1939 en la Pologna occupada ed a partir da l’atun 1941 en l’entir Reich). Ad els è vegnida adossada lavur sfurzada a favur da l’economia da guerra, e quai cun in’alimentaziun manglusa e sut nauschas cundiziuns igienicas. Blers èn morts da spussada, da la fom, da maltractaments u dad epidemias.

L’onn 1941 ha cumenzà il mazzament sistematic dals Gidieus – la data precisa u in cumond singul correspundent da vart da Hitler n’èn betg enconuschents. La Conferenza da Wannsee dal schaner 1942 ha reglà la vart organisatorica da quest crim cunter l’umanitad. Cun l’execuziun da tal è surtut stada incumbensada la SS. Quella ha erigì sin il territori da l’anteriura Pologna u Uniun sovietica champs d’extirpaziun. La gronda part da las unfrendas vegniva manada en quels en vaguns da muaglia e gasifitgada immediatamain. Tut en tut munta la cifra cumprovada scientificamain a radund 6,3 milliuns Gidieus assassinads.

Cologna il 1945, a la fin dals bumbardaments tras ils Alliads

En il fratemp aveva Hitler declerà la guerra a l’Uniun sovietica. Dapi il zercladur 1941 marschava l’armada tudestga vers Moscau e na pareva betg da pudair vegnir franada. Il december dal medem onn ha l’allià da guerra Giapun attatgà la marina americana a Pearl Harbor; sinaquai ha er la Germania declerà als Stadis Unids la guerra. Ma la mancanza da resursas e la surpussanza da l’inimi han bainprest manà natiers ina vieuta. Sco segn pli che evident da quella vegn resguardada la Battaglia da Stalingrad ch’è vegnida manada cun tutta vehemenza e che dueva ir a finir en la ruina totala da la sisavla armada tudestga.

Pli evidenta che la sconfitta militara daventava e pli stinada che la politica è vegnida manada a l’intern dal pajais: sut givels frenetics dal public ha Goebbels proclamà il 1943 en il Palaz da sport a Berlin la «guerra totala»; quest exempel vegn savens allegà per illustrar la propaganda naziunalsocialistica da quel temp. L’entira producziun han ins uss drizzà ora sin la guerra; a medem temp stuevan las armadas tudestgas sa retrair da quasi tut las fronts e numerusas citads tudestgas èn idas en muschna tras la guerra da bumbas. Pir cur che las armadas sovieticas avevan gia occupà Berlin, ha Hitler prendì ils 30 d’avrigl 1945 a sasez la vita en ses refugi. La capitulaziun senza resalvas da l’armada tudestga è suandada ils 8 da matg. L’arrestaziun da la davosa regenza dal Reich sut Karl Dönitz a Flensburg-Mürwik ha pir gì lieu ils 23 da matg 1945. Ils responsabels principals politics e militars ch’avevan survivì èn vegnids sentenziads pli tard en ils Process da Nürnberg. Il 1988 ha la Germania pajà la davosa rata da debits per la Segunda Guerra mundiala.

Occupaziuns tras ils Alliads (1945–1949)

La Germania è vegnida dividida en il cunfins dals 31 da december 1937. En in document supplementar a la Decleraziun da Berlin dals 5 da zercladur 1948 han las quatter pussanzas victuras – ils Stadis Unids, l’Uniun sovietica, la Gronda Britannia e la Frantscha – definì las singulas zonas d’occupaziun. Ils territoris fin a la Lingia Oder-Neisse èn sinaquai vegnids administrads da la pussanza respectiva sco er d’ina cumandantura dals Alliads a Berlin. Ils territoris tudestgs en l’ost han ins zavrà tras ils Conclus da Potsdam e n’eran sinaquai betg pli suttamess al dretg d’occupaziun dals Alliads. A l’entschatta èn las quatter pussanzas anc sa stentadas da realisar ina politica d’occupaziun communabla. Unids eran ins en ils puncts da la demilitarisaziun e da l’uschenumnada denazificaziun. Ma gia areguard la dumonda tge che saja da chapir sut ina democrazia èn sa mussadas emprimas differenzas d’opiniuns tranter l’Uniun sovietica d’ina vart e las pussanzas dal vest da l’autra.

Ils territoris che l’Uniun sovietica aveva pers il 1921 a la Pologna (la Pologna da l’Ost, Kresy) aveva Stalin reconquistà ils onns 1939 resp. 1944; plinavant eran ulteriurs territoris (t.a. la Galizia da l’Ost) vegnids attribuids a l’Uniun sovietica. Per equilibrar questas sperditas ha Stalin insistì d’attribuir a la Pologna ils territoris orientals dal Reich tudestg sco er la citad da Danzig (ch’aveva furmà ina citad libra fin l’occupaziun tras l’armada tudestga il 1939). La Republica populara da la Pologna da pli tard ha resguardà e tractà quests territoris d’administraziun sco territori statal polonais. Uschia èn las regiuns Pomarania da l’Ost, Silesia, Brandenburg da l’Ost (Neumark) e la Prussia da l’Ost meridiunala crudadas facticamain a la Pologna, entant che la Prussia da l’Ost settentriunala è daventada sut il num Kaliningrad ina part da l’Uniun sovietica. Quest proceder han las pussanzas dal vest approvà a chaschun da la Conferenza da Potsdam be cunter veglia. La gronda part dals abitants tudestgs en il territori d’influenza da l’Uniun sovietica èn vegnids stgatschads da lur patria che sa chattava uss en la Pologna, en la Tschecoslovachia etc. Uschia ha la Germania pers in quart da ses territori d’avant il 1937 ed in tschintgavel da sia populaziun èn daventads fugitivs.

En las trais zonas dal vest han ins fundà il matg 1949 la Republica Federala Tudestga (RFT). Quai suenter ch’ils Alliads dal vest eran sa cunvegnids en la dumonda da la Ruhr da suttametter l’industria minerala e metallurgica al Rain ed a la Ruhr, ch’era essenziala per la reconstrucziun, sut in statut spezial. En la zona sovietica (che vegniva l’emprim numnada en il vest Germania Centrala) è sa furmada l’october 1949 la Republica democratica tudestga (RDT). Omadus stadis (cumbain la RDT betg en il cunfins d’avant il 1937) han accentuà la cuntinuitad politic-giuridica tranter sasez ed in stadi tudestg cumplessiv. La RDT è però sa distanziada pli tard da quest princip, damai ch’igl eran er colliads duairs cun quest statut e perquai ch’il pajais na giavischava betg pli ina cuntinuitad en il senn d’in stadi chapitalistic.

La Republica da l’Austria è vegnida restabilida tenor ils cunfins dal 1938. La fixaziun dals cunfins tranter ils pajais federativs tudestgs è per part vegnida determinada tras ils cunfins da las zonas d’occupaziun, surtut tranter la Saxonia Inferiura e Mecklenburg resp. Saxonia-Anhalt sco er tranter la Turinga e Hessen. Da questa lingia dueva alura resultar il cunfin tranter ils dus pajais tudestgs.

Republica Federala Tudestga e RDT (1949–1990)

La Germania dividida

La Republica Federala Tudestga furma l’emprim stadi sin territori tudestg che porta il term ‹Deutschland› en ses num. Il stadi è sa constituì ils 23 da matg 1949 en las trais zonas d’occupaziun dal vest. Quest di è la Lescha fundamentala vegnida messa en vigur sco «provisori» (Carlo Schmid) u «transitori» (Theodor Heuss) vers ina constituziun. En il preambel han ins tranter auter determinà il suandant: «L’entir pievel tudestg resta intimà d’accumplir en libra autodeterminaziun l’unitad e libertad da la Germania». Quest’offerta ha pudì vegnir realisada bundant 50 onns pli tard en rom da la reuniun statala. Ils 3 da november 1949 han ins declerà Bonn sco chapitala provisorica.

La fundaziun da la Republica democratica tudestga ha gì lieu ils 7 d’october 1949 en la zona d’occupaziun sovietica. Suenter ina refurma da l’administraziun l’onn 1952 èn resultads da quella 14 districts inclus Berlin da l’Ost.

Entant che la Republica democratica tudestga ha installà in’economia planifitgada, è la Republica Federala Tudestga sa decidida per l’economia da martgà sociala. Cun autas pretensiuns da reparaziun ha la pussanza d’occupaziun sovietica procurà sin il territori da la RDT per cundiziuns da partenza ordvart difficilas. Bain aveva er la part pli gronda da la Germania ch’era occupada dals Alliads dal vest da purtar grevezzas da reparaziun; ma qua è il Plan da Marschall sa mussà sco in instrument efficazi per gidar ils pajais da l’Europa dal Vest a surmuntar las consequenzas da la guerra. Il ‹miracul economic› ch’ha inizià en Germania suenter la Guerra da Corea (‹Boom da Corea›) ha manà cuntinuadamain ad autas ratas da creschientscha, ad occupaziun cumplaina e bainstanza.

Entras la Guerra fraida èn ils Tudestgs en l’ost ed en il vest vegnids spartids fisicamain adina pli ferm in da l’auter. La tenda da fier s’extendeva tras l’entira Europa Centrala e spartiva la Germania en duas parts. Cun l’erecziun dal Mir da Berlin il 1961 han ins serrà il davos access liber al vest.

Ils 5 da matg 1955 han ils Alliads schlià il status d’occupaziun e la Republica Federala Tudestga è daventada in stadi suveran. Questa suveranitad sa restrenscheva al champ d’applicaziun da la Lescha fundamentala, vul dir ch’ils Alliads sa resalvavan dretgs areguard l’entira Germania sco er areguard la citad da Berlin ch’era partida en quatter secturs. Konrad Adenauer, l’emprim chancelier federal, ha annunzià lezza giada: «Oz, prest diesch onns suenter la sconfitta militara e politica dal naziunalsocialissem, finescha per la Republica Federala Tudestga il temp d’occupaziun.»

Ils pli impurtants terms da quest’èra sin il sectur da la politica da l’exteriur èn stads l’integraziun en il vest – il 1955 è la Germania dal Vest daventada commembra da la NATO – e la participaziun a l’uniun economica europeica ch’ha cumenzà il 1952 cun la Communitad europeica da charvun e d’atschal e ch’è vegnida amplifitgada il 1957 cun ils Contracts da Roma. La Republica democratica tudestga da sia vart è daventada il 1950 commember cumplain entaifer il Cussegl per agid economic vicendaivel (COMECON) e, suenter avair abattì cun forza l’Insurrecziun dal pievel dals 17 da zercladur 1953 ed avair installà atgnas forzas armadas, er dal Patg da Varsovia.

Ils onns 1960 han intginas afferas politicas e la cumparsa d’ideas criticas clamà surtut tar ils students suenter ina vieuta sociala fundamentala. Las difficultads economicas ch’han inizià il 1967, il moviment studentic dal 68 ed ils success electorals da la NPD han rinforzà l’impressiun d’ina crisa politica. La gronda coaliziun dal 1966 tranter CDU e SPD sut il chancelier federal Kurt Georg Kiesinger (CDU) ha relaschà in’entira retscha da midadas da lescha (legislaziun per stadis d’urgenza) ed ha empruvà da cumbatter las difficultads economicas cun agid da regulaziuns globalas. A medem temp è il moviment da students vegnì mess a pèr pli e pli cun l’opposiziun extraparlamentara.

Cun l’entschatta da la regenza socialliberala sut Willy Brandt (SPD) il 1969 ha inizià ina retscha da refurmas entaifer la politica sociala e da l’exteriur. Per sia ‹nova politica da l’ost› ch’ha tschertgà la conciliaziun – quai ch’è s’exprimì a moda simbolica en la prosternaziun da Varsovia – e ch’ha manà ad in process da detensiun, è Brandt vegnì undrà il 1971 cun il Premi Nobel da la pasch. L’entschatta da questa nova politica aveva marcà l’inscunter suprem dad Erfurt. Questa politica han ils conservativs però crititgà per part vehementamain. L’avrigl 1972 ha Brandt dumagnà in votum da disfidanza e la SPD è sa salvada cun manar tras novas elecziuns.

L’onn 1973 èn la Republica Federala Tudestga e la Republica democratica tudestga daventadas il 133avel e 134avel commember da las Naziuns unidas. La maioritad da la fracziun da la CDU/CSU era s’exprimida cunter questa adesiun.

Il segund temp d’uffizi da Brandt (1972–1974) è stà sut l’ensaina da problems economics. A quels avevan attribuì la crisa dad ieli dal 1973 e tendenzas d’inflaziun. Sut questas circumstanzas n’èsi betg stà pussaivel da finanziar las refurmas ch’eran vegnidas empermessas a l’intern dal pajais. Suenter ch’è vegnida enconuschenta in’affera da spiunascha d’in da ses collavuraturs, è Brandt sa retratg.

Ses successur Helmut Schmidt (SPD), en uffizi dapi il zercladur 1974, ha gì da cumbatter l’indebitament creschent, l’aut grad da dischoccupaziun, diversas crisas economicas sco er il terror da la RAF. Stimà dals Tudestgs sco chancelier e sco persuna ha el però pers cun il temp il sustegn da sia fracziun, la quala ha opponì adina pli ferm cunter ses sustegn dal Conclus dubel da la NATO.

Suenter che la coaliziun è rutta dapart, è Helmut Kohl (CDU) daventà il 1982 nov chancelier federal. El ha regì pli ditg che tut ses antecessurs e vala sco il chancelier da l’Unitad tudestga. Quella è daventada pussaivla tras ils process da midament en l’Uniun sovietica (glasnost e perestroika) ed è vegnida accelerada a moda decisiva da las demonstraziuns en massa en la Republica democratica tudestga e dals moviments da bandunar il pajais ch’han gì lieu là. Ils 9 da november 1989 ha la direcziun da la RDT stuì avrir il Mir da Berlin, suenter ch’in pledader aveva mess en moviment per sbagl ina gronda fulla vers ils posts da cunfin.

Tar las emprimas elecziuns libras en la Chombra dal pievel da la RDT dals 18 da mars 1990 ha gudagnà la coaliziun da partidas ‹Allianza per la Germania› sut l’egida da la CDU da l’ost. (Davos) primminister da la RDT è daventà Lothar de Maizière (CDU). Uss era la via libra per la reuniun tudestga. Quella ha gì lieu en enclegientscha cun ils represchentants dals Alliads en rom dals Discurs da dus plus quatter.

Republica da Berlin (dapi il 1990)

Di da l’unitad tudestga, ils 3 d’october 1990

Cun l’adesiun da la Republica democratica tudestga a la Republica Federala Tudestga èn, tenor artitgel 1 alinea 1 dal contract d’uniun, ils pajais Brandenburg, Mecklenburg-Pomarania dal Vest, Saxonia, Saxonia-Anhalt e Turinga daventads ils 3 d’october 1990 novs pajais federativs da la Republica Federala Tudestga (u uffizialmain: Republica Federala da la Germania). Quest di vegn celebrà dapi lura sut il num Di da l’unitad tudestga sco di da la festa naziunala tudestga.

Il Contract da dus plus quatter dals 12 da settember 1990 ha reglà la dumonda tudestga a moda definitiva: Las quatter anteriuras pussanzas d’occupaziun han cedì lur cumpetenzas da suveranitad, e cun l’entrada en vigur dal Contract ils 15 da mars 1991 ha la Germania reunida reacquistà a moda definitiva suenter la fin da la Segunda Guerra mundiala sia suveranitad statala. Confurm a la cunvegna tranter la Republica Federala Tudestga e l’Uniun sovietica dals 12 d’october 1990 ha la gronda part da las unitads militaras da l’exteriur bandunà fin la fin da l’onn 1994 la Germania – las truppas restantas dals Alliads dal vest na disponan da naginas cumpetenzas da suveranitad ed èn suttamessas al statut da truppas da la NATO. La Germania sezza è s’obligada da reducir si’armada sin il dumber maximal da 370 000 schuldads. Ils 14 da november 1990 han la Germania e la Pologna segnà a Varsovia il contract da cunfin tudestg-polonais. Entras quel ha la Germania acceptà la lingia Oder-Neisse sco cunfin statal. Il territori a l’ost da quel è pia, tenor dretg internaziunal, vegnì attribuì definitivamain a la Pologna. A quest pass è suandada da vart da la Germania ina politica da reconciliaziun, l’emprim il 1991 cun la Pologna, alura il 1997 cun la Republica Tscheca.

Cun ina stgarsa maioritad da 338 cunter 320 vuschs ha il Bundestag decidì ils 20 da zercladur 1991 da bandunar Bonn sco sedia da la regenza e da transferir tant la regenza sco er il parlament a Berlin. A Bonn èn sa mantegnidas las sedias principalas da sis ministeris federals e tut ils ulteriurs ministeris disponan là da sedias secundaras. La gronda part da las instituziuns federalas e dals organs constituziunals sa chatta però a Berlin.

La nova sedia dal Bundestag tudestg furma l’Edifizi dal Reichstag a Berlin. Quel è vegnì renovà da rudent ed ha dà ils 19 d’avrigl 1999 l’emprima giada suttetg ad ina sesida dal nov parlament. Gia dal temp da Berlin vest, fin viaden en ils onns 1970, avevan gì lieu là sesidas dal plenum e d’intginas cumissiuns; ed er il president da la Republica Federala Tudestga è vegnì elegì là tranter il 1954 ed il 1969.

Ils onns 1990 èn stads segnads d’in curt boom en consequenza da la reuniun, al qual è però suandà in regress da la dinamica economica, dischoccupaziun en massa e l’impressiun d’ina ‹bloccada da refurmas›. Surtut en ils novs pajais federativs n’è l’economia betg sa sviluppada sco spetgà ed annunzià. Plirs projects da refurma da la regenza han fatg naufragi pervi da la resistenza da vart da la maioritad verd-cotschna en il Bundesrat. En la politica da l’exteriur è Kohl sa stentà da rinforzar la collavuraziun entaifer l’Uniun europeica ed ha promovì l’extensiun a l’ost da quella.

Cur che l’anteriura Jugoslavia è dada dapart il 1991, è la Germania stada in dals emprims pajais ch’han sustegnì massivamain la renconuschientscha da l’independenza da la Croazia e da la Slovenia tras ils stadis dal vest. Da sa participar a la Segunda Guerra dal Golf per liberar il Kuwait ha la regenza refusà en vista a l’agen burdi istoric. Percunter ha la Germania sustegnì ils partenaris da la NATO a moda logistica.

Il 1998 ha gì lieu per l’emprima giada en il suenterguerra ina midada cumpletta entaifer la regenza: suenter avair pers lur maioritads en il parlament han las partidas da regenza CDU/CSU e FDP fatg plazza a la coaliziun verd-cotschna sut chancelier federal Gerhard Schröder. La nova regenza ha instradà midadas entaifer la politica sociala, da rentas e da sanadad ed ha er pudì metter accents areguard la protecziun da l’ambient (reducziun da gas cun effect da serra, cumenzament da l’abandun da l’energia nucleara).

L’emprim engaschament da schuldads tudestgs en acziuns da cumbat dapi la Segunda Guerra mundiala – il 1999 en la Guerra dal Cosovo – ha marcà ina vieuta en la politica da l’exteriur da la Germania. Suenter las attatgas da terror dals 11 da settember 2001 ha Schröder empermess als Stadis Unids la ‹solidaritad senza restricziuns›. La Germania ha sinaquai sustegnì l’‹Operation Enduring Freedom› e la Guerra en l’Afganistan, n’è però betg sa participada a la Guerra da l’Irac il 2003. Quai ha chaschunà conflicts, surtut cun ils Stadis Unids, ma ha da l’autra vart manà a manifestaziuns da simpatia da vart da la populaziun tudestga (Schröder sco «chancelier da la pasch»).

La legislaziun Hartz-IV dal 2004 aveva la finamira da reanimar il martgà da lavur; ma ils pertutgads han resentì las adattaziuns sco socialmain malgistas. Quai ha manà a protestas en tut il pajais ed ad ina seria da disfatgas electoralas da vart da la coaliziun cotschen-verda. Sinaquai ha Schröder fatg en il parlament la dumonda da confidenza ed il president da la Republica Federala Tudestga, Horst Köhler, ha ordinà novas elecziuns. Da quellas dueva la finala resortir ina gronda coaliziun tranter CDU/CSU e SPD sut la nova chanceliera federala Angela Merkel (CDU).

Suenter las elecziuns dal 2009 è suandada ina coaliziun da CDU/CSU e FPD ed il 2013 ina coaliziun tranter CDU e SPD, omaduas sut Angela Merkel. En la politica d’energia aveva la regenza burgaisa oriundamain bandunà l’intenziun da sortir da l’energia nucleara; suenter la Catastrofa nucleara da Fukushima (2011) ha la regenza però decidì da sortir definitivamain da l’energia atomara e d’accelerar la midada sin il sectur da l’energia. Daspera èn ils ultims onns stads segnads da la crisa da finanzas, en rom da la quala la Germania è s’obligada da purtar ina gronda part da las mesiras da stabilisaziun entaifer la zona da l’euro. Sco nova tematica è da menziunar l’unda da fugitivs nà da l’Africa, ma er nà da las zonas da crisa en il Proxim Orient (Guerra en la Siria e.a.) ch’han cuntanschì dimensiuns ch’occupan la politica tudestga ed europeica.

Il 2021 ha la SPD gudagnà las elecziuns ed Olaf Scholz è daventà successur dad Angela Merkel sco chancelier federal.

Politica

Fundaziun dal stadi

Sco stadi e subject dal dretg internaziunal vegn la Republica Federala Tudestga resguardada generalmain sco successura da la Lia da la Germania dal Nord; quella è vegnida transfurmada il 1867 en in stadi federativ che porta dapi il 1871 il num ‹Imperi tudestg›. Sin la constituziun dal prim da fanadur 1867 sa basan alura er las constituziuns dal 1871 e 1919 sco er la Lescha fundamentala (Grundgesetz) dal 1949 (che valeva da quel temp anc sco provisorica).

L’uschenumnada Constituziun da Weimar dal 1919 è er restada formalmain en vigur durant il temp dal naziunalsocialissem 1933 fin 1945; materialmain eran però grondas parts da quella vegnidas annulladas. Ils 23 da matg 1949 vala sco pli impurtant term constituziunal, damai che lura è entrada en vigur la constituziun ch’è anc oz valaivla. La Republica democratica tudestga ha enconuschì trais constituziuns (7 d’october 1949, nova constituziun l’onn 1968 e revisiun da quella il 1974). Ils 3 d’october 1990 è il territori da l’anteriura RDT vegnì sut il champ d’applicaziun da la Lescha fundamentala.

Sistem politic

La structura federala da la Germania en survista

La Lescha fundamentala (Grundgesetz, abreviaziun ‹GG›) furma la constituziun da la Republica Federala Tudestga. Chau dal stadi è il president da la Republica Federala Tudestga (Bundespräsident) ch’ha surtut incumbensas represchentativas. Tenor il protocol al suonda il president dal parlament (Präsident des Deutschen Bundestages), il chancelier federal (Bundeskanzler) ed il president da la chombra federala (Präsident des Bundesrates). Berlin furma la chapitala da la regenza e la sedia da la regenza (art. 1 alin. 22 GG).

Tenor artitgel 20 GG vegn statuì a moda lianta che la Republica Federala Tudestga stoppia esser organisada sco stadi federativ democratic e social. Tar quest stadi da dretg federativ sa tracti d’ina democrazia parlamentara. Areguard la concepziun dal stadi federativ fa la Lescha fundamentala pretensiuns explicitas. Tenor quellas existan dus nivels entaifer il sistem politic: il nivel surordinà dal stadi federativ, che represchenta il stadi cumplessiv vers anora, ed il nivel dals 16 pajais federativs. Mintga nivel enconuscha agens organs legislativs, executivs e giudicativs. Ils pajais federativs defineschan da lur vart l’urden da lur citads e vischnancas. Per exempel èn tschintg pajais federativs sutdividids en mintgamai 22 districts administrativs. Ils pajais federativs han er dà a sasezs atgnas constituziuns.

Da princip pervegna als pajais federativs qualitad statala; els èn però be en furma limitada subjects dal dretg internaziunal e dastgan be far agens contracts cun auter stadis cun il consentiment da la regenza federala. La Republica Federala Tudestga po valair sco federaziun da dretg public da ses pajais federativs; pir en furma da quest’uniun sa constituescha pia ses caracter statal.

Ils organs legislativs dal stadi federativ furman il Bundestag ed il Bundesrat. Leschas federalas vegnan decididas dal Bundestag cun maioritad simpla. Ellas entran en vigur sch’il Bundesrat n’è betg s’opponì encunter quellas respectivamain – là nua che quai è necessari – ha dà ses consentiment. Midadas vi da la Lescha fundamentala èn be pussaivlas cun la maioritad da dus terzs dals commembers dal Bundestag e dal Bundesrat. A nivel dals pajais federativs decidan ils parlaments dals pajais davart lur leschas. Da princip è la cumpetenza legislativa situada a nivel dals pajais federativs, cun excepziun dals champs per ils quals è definida ina cumpetenza legislativa dal stadi federativ.

L’executiva a nivel dal stadi federativ furma la regenza federativa (Bundesregierung) che vegn manada dal chancelier da la Republica Federala Tudestga (Bundeskanzler). A nivel dals stadis federativs han ils schefs da l’executiva differents nums (per ordinari Ministerpräsident, a Hamburg e Bremen però Präsident des Senats u er Bürgermeister, a Berlin Regierender Bürgermeister).

Il chancelier vegn elegì sin proposta dal president tras il Bundestag. Ses temp d’uffizi è da princip lià a la perioda d’elecziun dal parlament; igl exista però er l’instrument dal votum da disfidanza. Ils ministers federals (Bundesminister) vegnan nominads sin proposta dal chancelier federal; ensemen cun quel furman els la regenza federala (Bundesregierung). Il chancelier federal nominescha ultra da quai il candidat tudestg per l’uffizi d’in cummissari da l’Uniun europeica.

Bilantscha dal stadi

Il budget statal ha cumpiglià il 2013 expensas en l’autezza da 1,223 milliardas euros ed entradas da 1,223 milliardas euros. Da quai è resultà in pitschen surpli en l’autezza da 0,3 milliardas (resp. da 0,01 % dal PNB). Il 2014 ha il surpli cuntanschì l’autezza da 18 milliardas euros (resp. 0,6 % dal PNB). Igl è quai stà il pli aut avanzament dal preventiv dapi 14 onns.

Ils debits dal stadi han muntà la fin dal 2013 a 2,044 billiuns euros (resp. 78,1 % dal PNB). Questa quota duai sa sminuir marcantamain en il decurs dals proxims onns.

Ils emprests dal stadi da la Germania vegnan distinguids da las impurtantas agenturas da rating cun la pli auta bonitad pussaivla (AAA). La gronda dumonda suenter quests emprests che valan sco investiziun segira han sbassà marcantamain ils tschains en il decurs dals ultims onns e schizunt manà a tschains negativs, quai che furma il motiv principal dal surpli dal preventiv actual da la Germania.

Sper diversas taglias commerzialas (p.ex. taglia sin la svieuta) generescha il stadi ina gronda part da sias entradas sur taglias sin las entradas e sin la rendita.

Tenor il studi da l’OECD dal 2014 han ils Tudestgs da pajar pervi da las autas taglias ed ulteriuras taxas (sco las contribuziuns a l’assicuranza sociala) la pli auta chargia da contribuziuns statalas en tut il mund, pia anc avant ils stadis socials da la Scandinavia.

Territori statal

Il territori statal da la Republica Federala Tudestga resulta da la totalitad dals territoris statals dals singuls pajais federativs. Dapi la fundaziun da la Republica Federala Tudestga è ses territori statal vegnì engrondì pliras giadas. Quai è surtut succedì il 1957 tras l’integraziun dal Saarland ed il 1990 tras l’adesiun da la Republica democratica tudestga incl. Berlin da l’Ost e l’integraziun da Berlin dal Vest tenor il dretg internaziunal. Ultra da quai han divers stadis dà enavos en il decurs dal temp territoris pli pitschens ch’eran l’emprim vegnids resguardads suenter la Segunda Guerra mundiala sco appartegnents a l’agen territori statal. Quai pertutga la Gronda Britannia (Helgoland), ils Pajais Bass (t.a. Elten), la Belgia (t.a. Mützenich), il Luxemburg (in territori tranter Vianden ed Obersgegen) e la Frantscha (Kehl). Er il cunfin maritim en la Mar dal Nord ed en la Mar da l’Ost è vegnì extendì repetidamain.

Il decurs dal cunfin statal da la Germania vala oz sco definì e consolidà, cun fitg paucas excepziuns (en il territori dal Lai da Constanza e dal cunfin vers il Pajais Bass). A l’intern da la Germania n’è il decurs dal cunfin tranter ils pajais federativs Schleswig-Holstein e Saxonia Inferiura en la regiun da l’Elbe Inferiura mai vegnì sclerì a moda definitiva.

Partidas politicas

Il spectrum politic en Germania stat sut l’ensaina da las partidas ch’èn represchentadas en il Bundestag. Igl èn quai CDU/CSU, SPD, Bündnis 90/Die Grünen, FDP, Die Linke, SSW ed AfD. Las partidas numnadas èn er represchentadas en las fracziuns dal Parlament europeic.

Politica da l’exteriur e da segirezza

La Germania è in dals commembers fundaturs dals G8 e G20 (inscunter dals G8 a Heiligendamm, 2007)

Ils pli impurtants puncts d’orientaziun per la politica da l’exteriur da la Germania furman ils lioms cun il vest e l’integraziun europeica. Ensemen cun la Frantscha ha la Germania contribuì a moda essenziala a stabilir las organisaziuns europeicas. Dapi il 1950 è la Germania commembra dal Cussegl da l’Europa ed il 1957 ha ella suttascrit ils Contracts da Roma che furman il crap da fundament da l’Uniun europeica odierna. In aspect central areguard la politica da segirezza ed a medem mument l’expressiun da la colliaziun da la Germania cun il vest furma la commembranza en la NATO (dapi il 1955).

Durant la Guerra fraida ha la Germania disponì d’in spazi d’agir limità areguard la politica da l’exteriur. Sco ina da las pli impurtantas finamiras da quel temp valeva la reuniun dal pajais. Engaschaments militars a l’exteriur na vegnivan percunter betg en dumonda. Tenor la Lescha fundamentala na dastga l’armada da la Germania (Bundeswehr) betg sa participar a guerras offensivas; si’incumbensa sa restrenscha sin la defensiun dal pajais e da l’allianza militara.

Dapi la reuniun ha la Germania schlargià ses princips areguard la politica da l’exteriur ed instradà ina via da pli gronda cunresponsabladad internaziunala. Uschia sa participescha l’armada dapi il 1991 cun consentiment dal Bundestag ed ensemen cun armadas alliadas a divers engaschaments da mantegnair la pasch e da sfurzar tras quella ordaifer la Germania ed er ordaifer il territori da la NATO (engaschaments Out-Of-Area).

Sco gia menziunà gioga la Germania tradiziunalmain ina rolla centrala entaifer l’Uniun europeica. Ultra da l’uniun economica e monetara sa stenta la Germania d’unifitgar pli ferm la politica da l’exteriur e da segirezza da l’Uniun europeica.

Militar

Suenter la fundaziun dal stadi il 1949 n’ha la Republica Federala Tudestga l’emprim betg dastgà tegnair atgnas forzas armadas. En vista a la Guerra da Corea ed a la politica sovietica en l’Europa da l’Ost han ins alura admess ina guardia da cunfin paramilitara (1951) e forzas armadas en vista a l’adesiun a la NATO (1955). Suenter la reuniun èn parts da l’armada da la Republica democratica tudestga (Nationale Volksarmee) vegnidas integradas en quellas. Dapi la fin da la Guerra fraida han ins reducì successivamain la grondezza da l’armada da 500 000 a 250 000 schuldads. Dapi il 2011 n’exista nagina obligaziun da far servetsch pli.

Polizia e servetschs d’infurmaziun

Per la segirezza a l’intern èn responsablas las polizias dals singuls pajais federativs. Directamain al ministeri da l’intern è suttamess l’uffizi criminal federal che furma uschia la pli auta autoritad d’investigaziun. Ultra da quai existan il Servetsch d’infurmaziuns federal (Bundesnachrichtendienst) sco servetsch da novitads da l’exteriur e diversas instanzas ch’ageschan sco servetschs d’infurmaziun a l’intern dal pajais.

Dretg

La Republica Federala Tudestga sa definescha sco stadi da dretg, quai che vul dir che tutta activitad statala sto esser fundada sin il dretg ed è er limitada tras quel. Tgi che vegn violà en ses dretgs tras pussanza publica, po recurrer tar las dretgiras. Ils derschaders èn independents e suttamess en la giurisdicziun a naginas instrucziuns.

Da princip vegn la giurisdicziun exequida dals divers tribunals dals pajais federativs. Las instanzas da recurs a nivel statal vegnan dirigidas dal Tribunal constituziunal federal (Bundesverfassungsgericht); las decisiuns da quel pon effectuar vigur legala e liar uschia tut ils auters tribunals.

Adina pli impurtant daventa il dretg europeic e la giurisdicziun da la Curt da giustia da l’Uniun europeica. Quai è surtut il cas dapi ch’il Contract da Lissabon è entrà en vigur il prim da december 2009.

Economia

Infurmaziuns da basa

Francfurt furma in center internaziunal da finanzas

Cun in product naziunal brut nominal da 2,7 milliuns euros (situaziun dal 2013) è la Germania la pli gronda economia publica da l’Europa e la quart gronda dal mund. Resguardond il product naziunal brut per persuna sa chatta la Germania a nivel internaziunal sin la 18avla plazza ed entaifer l’Uniun europeica sin la 9avla plazza. La Germania vala sco pajais fitg sviluppà; il standard da viver è actualmain il 5avel aut da 186 pajais intercurids (tenor il Human Development Index).

Da la prestaziun economica totala en Germania derivan 2,1 % dal sectur primar (agricultura), 24,4 % dal sectur secundar (industria) e 73,5 % dal sectur terziar (servetschs). Il 2014 dumbrava il pajais 42,6 milliuns persunas occupadas e 2,9 milliuns dischoccupads. Cun 4,7 % (schaner 2015) ha la Germania la pli bassa procentuala da dischoccupads da tut ils 28 stadis commembers da l’Uniun europeica.

La Germania enconuscha ina lunga tradiziun sin il champ da l’industria da minieras e dispona dals pli divers giaschaments da materias primas (cotgla, sals da calium, minerals industrials e.a.).

Branschas da l’industria tudestga che pon concurrer a nivel internaziunal furman l’industria d’autos, l’electrotecnica, la construcziun da maschinas e l’industria chemica. Da muntada internaziunala è er l’economia d’assicuranzas, surtut sin il champ da las reassicuranzas. En Germania han plinavant lieu numerusas fieras e congress da muntada mundiala.

La Germania furma in’impurtanta pitga politic-economica da l’Uniun europeica. Il pajais è mintgamai stà commember fundatur da tut las organisaziuns antecessuras da l’UE dapi ils onns 1950. Medemamain fa la Germania part da la zona da l’euro; quel ha remplazzà il schaner 2002 il marc tudestg (Deutsche Mark).

Las entradas e la facultad en Germania èn repartidas a moda vaira ineguala. Tenor indicaziuns da l’OECD (dal 2005) giascheva l’inegualitad d’entradas levet sut la media da tut ils pajais commembers. Er tenor atgnas calculaziuns da la regenza tudestga (dal 2013) è l’inegualitad fitg gronda e schizunt la pli gronda en l’entira zona da l’euro. Radund dus terzs da la populaziun disponivan il 2007 da nagina u be d’ina fitg pitschna facultad netta. Igl existan er disparitads regiunalas tranter ils pajais federativs da l’ost e quels dal vest ed er la quota da dischoccupads è en general pli auta en ils pajais da l’ost.

Svilup economic

L’economia publica tudestga ha nudà sur plirs decennis pli auts exports che tut ils auters pajais, uschia che la Germania è vegnida titulada repetidamain ‹campiun mundial da l’export›. Il 2011 han ins exportà martganzias en la valur totala da 1061,2 milliardas euros, entant che la valur dals imports ha muntà a 902,5 milliardas euros.

Ils pli impurtants partenaris d’export han furmà il 2010 ils stadis commembers da l’UE (exports 60,3 %, imports 56,3 %), la Republica Populara da la China (exports 5,6 %, imports 9,5 %), ils Stadis Unids (exports 6,8 %, imports 5,6 %), la Svizra (exports 4,3 %, imports 4,0 %) e la Russia (exports 2,7 %, imports 3,9 %).

La creschientscha economica ha cuntanschì il 2006 3,7 %; quest trend positiv ha cuntinuà fin l’entschatta 2008. Alura è proruta la crisa da finanzas internaziunala, la quala ha er manà en Germania ad ina sminuziun dal PNB da −5,6 %. Silsuenter è l’economia tudestga puspè creschida ed ha – abstrahà dal 2020 (pervi da l’epidemia da corona) – cuntanschì tras e tras valurs positivas (2,9 % il 2021).

Interpresas

Da las 500 interpresas che fan la pli gronda svieuta en tut il mund èn 32 domiciliadas en Germania. Las pli grondas (tenor svieuta) èn: Volkswagen, E.ON, Daimler, Siemens, BASF, BMW.

Tecnologia d’infurmaziun e telecommunicaziun

La tecnologia d’infurmaziun e da telecommunicaziun vala sco impurtant factur per l’attractivitad dal lieu. Da quella fa part l’entir provediment tecnic da radio, televisiun e telefon sco er la hardware e la software per computer, internet, smartphone, raits digitalas, sistems da satellits e tut ils servetschs ch’èn colliads cun questas tecnologias.

La pli gronda interpresa da telecommunicaziun en Germania furma la Deutsche Telekom. Il 2012 disponivan radund 85 % da la populaziun d’in access a l’internet (media entaifer l’UE: 76 %); radund 82 % disponivan d’ina connexiun a spectrum lartg (media entaifer l’UE: 72 %).

Energia

Il 2010 ha la Germania furmà il quart grond producent d’energia primara en l’Europa ed il 24avel grond en tut il mund.

Il provediment d’electricitad è vegnì garantì il 2012 da 1059 interpresas cun sedia en Germania. Las energias regenerablas han contribuì il 2014 27,8 % da la producziun da forza electrica brutta. En rom da la midada sin il sectur da l’energia èsi previs d’augmentar fin il 2050 la cumpart d’energias regenerablas vi dal consum da forza electrica sin 80 %. En il medem interval duai il consum d’energia primara vegnir reducì per 50 % e las emissiuns da gas cun effect da serra sminuidas per almain 80 % fin 95 % en congual cun la situaziun dal 1990. Tut en tut duai il consum d’energia vegnir cuvert il 2050 cun almain 60 % energias regenerablas.

Turissem

Il turissem furma en Germania in impurtant sectur economic. Da quel profitan sper ils restaurants e las interpresas d’alloschament er il commerzi en detagl ed ils purschiders d’activitads da temp liber e da divertiment. Cun bundant 30 milliuns pernottaziuns ad onn sa chatta la Germania sin la settavla plazza dals pajais ils pli frequentads en tut il mund.

Il turissem da bogn e sport d’aua èn da gronda muntada a las costas e sin las inslas da la Mar dal Nord e da l’Ost. A l’intern dal pajais porschan blers lieus turissem da cura e da sanadad (surtut bogns termals). En la muntogna vegn fatg sport d’enviern resp. vacanzas da viandar. Il turissem da velo è popular en tut il pajais. In sectur creschent furman ils viadis en citads, sco er il turissem da cumpra e da cultura, e quai surtut en las metropolas e lur citads veglias impurtantas.

Il 2012 ha il turissem cuntanschì en Germania, cun radund 2,8 milliuns persunas emploiadas directamain en quest sectur, ina svieuta da 140 milliardas euros. 125,3 milliuns giasts (101,5 miu. da l’intern, 23,5 miu. da l’exteriur) han generà 351,4 miu. pernottaziuns (da quai 298,5 miu. tras indigens e 52,9 miu. tras persunas da l’exteriur), e quai en 54 166 alloschis cun ca. 2,6 miu. letgs.

Traffic

Tram en la citad veglia da Dresden

Pervi da la vasta urbarisaziun e la posiziun centrala en l’Europa è la Germania segnada d’ina gronda intensitad dal traffic. Surtut per il traffic da martganzia furma ella in impurtant pajais da transit. En rom da las raits transeuropeicas duai questa posiziun sco spazi da transfer tranter il spazi economic central en il vest (l’uschenumnada Banana blaua) ed il spazi economic central en l’ost da l’Europa Centrala anc vegnir augmentada.

Ils ultims decennis è il traffic da martganzia sa spustà cuntinuadamain da la viafier sin la via. Sco cuntrapaisa han ins introducì il 2005 ina taxa d’autostrada (Maut) per camiuns.

Traffic sin via

L’emprima autostrada dal mund è vegnida bajegiada il 1921 en Germania, numnadamain l’AVUS a Berlin. En il decurs da la segunda mesadad dal 20avel tschientaner ha il traffic sin via substituì la viafier sco pli impurtant med da traffic. La Germania posseda ina da las pli spessas raits da vias dal mund. Quella cumpiglia 12 845 kilometers autostrada e 40 711 kilometers vias federalas (situaziun dal 2012). Vitiers vegnan 86 597 kilometers vias regiunalas, 91 520 kilometers vias cirquitalas e las vias da colliaziun communalas.

Traffic da viafier

La Germania dispona d’ina rait da viafier da ca. 35 000 kilometers. Quella vegn frequentada mintga di da fin a 50 000 trens da persunas e da vitgira. Il 1994 han ins unì las anteriuras viafiers statalas dal vest e da l’ost en la Deutsche Bahn AG che furma in’interpresa da l’economia privata. Daspera existan radund 350 ulteriuras interpresas da viafier. Entant ch’il stadi è sa retratg dal manaschi operativ, finanziescha el la gronda part dal mantegniment e da l’amplificaziun da la rait sco er – en furma da meds da regiunalisaziun – il traffic regiunal.

Traffic a curta distanza

L’onn 1881 ha Werner von Siemens mess en funcziun a Lichterfelde sper Berlin l’emprim tram electric dal mund. Quest med da transport ha dominà en l’emprima mesadad dal 20avel tschientaner il traffic a curta distanza en las citads pli grondas da la Germania. Suenter la Segunda Guerra mundiala han ins, surtut en la Germania dal Vest, mess ord funcziun u remplazzà blers trams tras viafiers citadinas u metros. Percunter èn vegnidas installadas adina dapli lingias dad omnibus ch’èn er preschentas en regiuns ruralas e che collian praticamain mintga abitadi.

Traffic aviatic

En l’entir pajais existan radund 550 plazzas aviaticas. 16 da quellas servan al traffic aviatic internaziunal.

La plazza aviatica da Francfurt è la pli gronda da la Germania e la terz gronda en tut l’Europa areguard il dumber da passagiers (2013: bundant 58 milliuns) e schizunt la pli gronda plazza aviatica europeica areguard il transport da martganzia (2013: 2,13 milliuns tonnas). La segund e terz gronda plazza aviatica èn quellas da Minca e da Düsseldorf. La pli gronda societad aviatica è la Lufthansa, la segund gronda Air Berlin.

Traffic maritim

Pervi da la cumpart surproporziunalmain auta da commerzi cun l’exteriur dependa la Germania fermamain dal traffic maritim. Il pajais posseda sez intgins ports da mar moderns e fa er diever per ses commerzi d’ultramar da tals situads en ils stadis vischins, surtut en ils Pajais Bass. Ils ports tudestgs cun la pli gronda svieuta èn Hamburg, Wilhelmshaven ed ils ports da Bremen. Ils pli impurtants ports da la Mar da l’Ost èn Rostock e Lübeck. Las vias maritimas las pli frequentadas furman la part inferiura da l’Elbe e l’Unterwese. Il Chanal da Kiel (che collia la Mar dal Nord cun la Mar da l’Ost) è er da muntada per il traffic da transit. A la navigaziun interna servan las vias navigablas da Rain, Main, Mosel, Weser ed Elbe sco er divers chanals. Il Chanal Main-Danubi surventscha il pli grond sparta-auas europeic e porscha uschia ina via da navigaziun directa da la Mar dal Nord e da l’Ost fin a la Mar Naira.

Cultura

Da l’istorgia d’art e da cultura, da la quala las ragischs tanschan enavos en il temp dals Celts, Germans e Romans, è resortida dapi il temp medieval in grond dumber da persunalitads ch’han influenzà ils pli divers stils ed epocas. Damai che la Germania n’ha sur lung temp betg existì en furma d’in stadi naziunal, è la cultura tudestga sa definida sur tschientaners surtut sur la lingua communabla. Pir en il decurs dal 19avel tschientaner è il term vegnì transferì a contribuziuns culturalas da Tudestgs ed en il territori tudestg. E sur ils cunfins da l’Imperi ora han ins attribuì vers il 1900 al pajais la caracteristica d’ina naziun culturala tudestga.

Sco en auters pajais era, ha la derasaziun dals meds da massa augmentà en il decurs dal 20avel tschientaner la posiziun da la cultura populara. La derasaziun da l’internet en il 21avel tschientaner ha ultra da quai manà ad ina differenziaziun da la cuntrada culturala e posiziunà da nov las scenas culturalas da nischa.

La politica da cultura fa part en Germania dal sectur da cumpetenza dals pajais federativs. Quai duai garantir la pluralitad culturala e l’identitad regiunala. A nivel surordinà è l’incumbensà da la regenza per cultura e medias responsabel per instituziuns culturalas e projects da muntada naziunala.

A la derasaziun da la lingua e cultura tudestga en il mund servan ils Instituts da Goethe. L’onn 2013 eran quels represchentads en 158 lieus repartids en 93 pajais.

Litteratura e filosofia

Johann Wolfgang von Goethe

Il pli impurtant manuscrit che dat perditga dal svilup tempriv da la lingua tudestga ed a medem temp il pli vegl cudesch tudestg furma l’uschenumnà Abrogans cun il Babnoss dal Codex Sangallensis 911 sco er las translaziuns da Notker il Tudestg. Quests documents vegnan conservads en la Biblioteca claustrala a Son Gagl.

La litteratura tudestga tanscha enavos fin en il temp medieval tempriv ch’ha manà ad emprimas bibliotecas medievalas cun manuscrits e picturas da cudeschs. Menziun speziala merita la poesia da trubadurs ch’è tranter auter documentada a moda impressiunanta en il Codex Manesse. Sco pli enconuschent trubadur vala Walther von der Vogelweide. In ulteriur crap da fundament da la litteratura tudestga furma il poem epic da la Chanzun da Nibelungen.

Sco pass revoluziunar dueva sa mussar vers la fin dal temp medieval l’invenziun da la stampa da cudeschs cun letras moviblas tras Johannes Gutenberg. Si’ovra la pli impurtanta è stada la stampa da la Bibla. Ultra da quai ha la pergiamina pudì vegnir remplazzada tras il palpiri ch’era bundant pli bunmartgà.

Sco pli impurtants auturs tudestgs valan tranter auter Gotthold Ephraim Lessing, Johann Wolfgang von Goethe e Friedrich Schiller sco er ils frars Grimm. Heinrich Heine, Kurt Tucholsky, Bertolt Brecht, Thomas Mann e Heinrich Mann sco er Hannah Arendt han mintgamai caracterisà la litteratura da lur epocas.

Purtaders tudestgs dal Premi Nobel da litteratura èn Theodor Mommsen (1902), Rudolf Eucken (1908), Paul Heyse (1910), Gerhart Hauptmann (1912), Thomas Mann (1929), Hermann Hesse (1946), Heinrich Böll (1972), Günter Grass (1999) e Herta Müller (2009).

La Fiera da cudeschs da Francfurt vala sco pli impurtanta scuntrada d’editurs e da la scena litterara internaziunala.

Sco pli impurtants filosofs tudestgs vegnan considerads Gottfried Wilhelm Leibniz, Nikolaus von Kues, Immanuel Kant, Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Arthur Schopenhauer, Martin Heidegger e Friedrich Nietzsche. Diversas impurtantas direcziuns filosoficas èn resortidas da la filosofia tudestga, uschia l’idealissem tudestg ed il marxissem fundà da Karl Marx e Friedrich Engels. En il 20avel tschientaner è surtut la Teoria critica da l’uschenumnada Scola da Francfurt cun Theodor W. Adorno e Max Horkheimer stada impurtanta; en successiun da quella è Jürgen Habermas daventà in dals impurtants filosofs da la fin dal 20avel tschientaner.

Musica

Dal temp baroc han la musica sacrala e la construcziun d’orglas enconuschì in temp da fluriziun. Impurtants cumponists dal baroc èn tranter auter stads Heinrich Schütz, Georg Friedrich Händel e Johann Sebastian Bach. D’impurtanza per la classica viennaisa èn stads da vart tudestga ils cumponists da la Scola da Mannheim, Ludwig van Beethoven e Wolfgang Amadeus Mozart (che vegn surtut considerà sco cumponist austriac). A partir dal temp dal Vormärz han cumponists sco Robert Schumann e Felix Mendelssohn Bartholdy sviluppà il chant da chanzuns accumpagnà ad in agen gener d’art. Ulteriurs impurtants cumponists tudestgs da la romantica èn stads Johannes Brahms, Richard Wagner e Richard Strauss. En il 20avel tschientaner han tranter auter cuntanschì ils cumponists Carl Orff e Hanns Eisler gronda popularitad. Suenter il 1950 è stà impurtant en la Germania dal Vest il svilup da la musica seriala ed electronica tras cumponists sco Karl-Heinz Stockhausen. En la Nova musica ha Werner Henze cuntanschì renum internaziunal. Impurtants cumponists tudestgs temporans èn tranter auter Wolfgang Rihm sco er il cumponist da musica da film Hans Zimmer.

La musica populara moderna è vegnida dominada sur lung temp dal schlagher. Vers la fin dals onns 1960 han diversas furmaziuns tudestgas recepì ed influenzà la musica da rock e pop internaziunala, sco per exempel Kraftwerk, Klaus Schulze e Tangerine Dream. S’etablida sco in agen stil da musica, ch’ha er gì success a l’exteriur, è la musica da rock e pop tudestga a l’entschatta dals onns 1980 sut il num ‹Neue Deutsche Welle› cun artists sco Nena, Hubert Kah e Peter Schilling. Ulteriurs interprets da quest’epoca en Alphaville, Trio, Extrabreit, Joachim Witt, DAF, Ideal, Münchener Freiheit e Spider Murphy Gang.

Impurtants represchentants dal rock da l’ost èn City, Karat, Silly, Keimzeit, Karussell, Electra und die Puhdys. Bleras da las bands da la RDT èn vegnidas censuradas u schizunt scumandadas pervi da lur texts che bramavan libertad e midadas socialas e politicas. Tuttina èsi reussì ad ellas, grazia a concerts secrets, d’etablir in protest politic cunter il reschim; medemamain hai dà diversas resoluziuns da vart da chantauturs e d’interprets da musica da rock.

Dapi ils onns 1980 datti er ina scena da rock alternativ e da punkrock. Impurtants represchentants èn Die Ärzte, Beatsteaks, Nina Hagen e Die Toten Hosen. Gronds success a nivel internaziunal han las gruppas da hardrock Scorpions e Rammstein. Entaifer la scena da hiphop èn surtut da numnar Die Fantastischen Vier, Fettes Brot, Marteria, Samy Deluxe, Jan Delay, Blumentopf, Bushido, K.I.Z., Casper, Cro, Sido e Deichkind.

Tar ils pli enconuschents interprets tudestgs da la musica da pop dals ultims onns tutgan James Last, Udo Lindenberg, Peter Maffay, Herbert Grönemeyer, Westernhagen, Silbermond, Juli, Ich + Ich, Frida Gold, Tim Bendzko, Andreas Bourani ed il chantadur Xavier Naidoo. Success internaziunals han er gì Frank Farian cun Boney M. e Milli Vanilli, Dieter Bohlen (cun Modern Talking), la band da casting No Angels, la band da metal Blind Guardian, la chantadura Sarah Connor, il violinist David Garrett e la band Tokio Hotel. Er en la scena d’electro e techno giogan producents tudestgs in’impurtanta rolla, sco per exempel Mousse T., Paul van Dyk, Scooter, 2raumwohnung, Tomcraft, Moguai, The Disco Boys, Lexy & K-Paul, Kai Tracid, Tiefschwarz, Blank & Jones e Paul Kalkbrenner.

Enfin il 2010 ha la Loveparade a Berlin furmà ina da las pli grondas occurrenzas da musica en tut il mund. Dals numerus festivals ed ulteriuras occurrenzas da musica sajan numnads Rock am Ring e la Fiera da musica a Francfurt.

Film

Gia dapi la fin dal 19avel tschientaner vegnan producids films en Germania. Il Varieté Wintergarten a Berlin è daventà l’emprim kino en l’istorgia, cur ch’ils frars Skladanowsky han preschentà là il 1895 in film davant public. Il studio da film Babelsberg a Potsdam sper Berlin è vegnì fundà il 1912; el era da quel temp in dals pli gronds studios da film dal mund. ‹Metropolis› da Fritz Lang (1927) è stà l’emprim film da science fiction. Il 1930 è ‹Der blaue Engel› cun Marlene Dietrich daventà in success internaziunal dal film sonor tudestg.

Ils onns 1933 fin 1945 è il film tudestg savens vegnì duvrà sco medium da propaganda. Ils films da Leni Riefenstahl han etablì da quel temp novs standards areguard il film documentar. Suenter il 1945 ha l’UFA reprendì la producziun; tranter auter èn films regiunals patriotics daventads populars. A partir dals onns 1960 han ils films da Wallace e da Winnetou gì grond success. Alura è suandada ina crisa, damai che la televisiun concurrenzava pli e pli fitg il kino. Impurtants represchentants tudestgs dal film d’autur dals proxims decennis èn stads Rainer Werner Fassbinder, Wim Wenders, Volker Schlöndorff e Werner Herzog. En la RDT ha tranter auter il reschissur Konrad Wolf gì ina gronda influenza. A partir dals onns 1980 han novs models da promoziun lubì da realisar producziuns grondas sco quellas da Bernd Eichinger.

Impurtants studios da film tudestgs èn actualmain Bavaria Film, Constantin Film, MMC e l’UFA. Tar ils pli impurtants reschissurs e producents da film actuals tutgan tranter auter Roland Emmerich, Wolfgang Petersen, Florian Henckel von Donnersmarck, Caroline Link, Wolfgang Becker e Fatih Akın. In’impurtant eveniment en il mund da film furma la Berlinale, il festival da film da Berlin, ch’ha mintgamai lieu il favrer.

Art figurativ

C. D. Friedrich Der Wanderer über dem Nebelmeer, 1818	Franz Marc Blaues Pferd 1911

Impurtants artists tudestgs da l’epoca da la renaschientscha èn tranter auter Albrecht Altdorfer, Lucas Cranach il Vegl, Matthias Grünewald, Hans Holbein il Giuven ed Albrecht Dürer.

Dal temp baroc èn surtut da muntada Johann Baptist Zimmermann, ils frars Asam sco er Peter Paul Rubens ch’è naschì a Siegen ed emigrà ad Antwerpen.

Impurtants romantichers èn stads Caspar David Friedrich, Philipp Otto Runge, Carl Spitzweg ed il nazaren Philipp Veit. Artists prussians sco Anton von Werner ed Emil Hünten stattan per la pictura istorica, da muntada internaziunala èn er stadas da quel temp las scolas d’art da Minca e Düsseldorf. Da muntada internaziunala èn alura tranter auter l’impressiunist Max Liebermann, ils surrealists Max Ernst, Hans Richter e Hans Arp, sco er ils expressiunists Max Beckmann, Paul Klee, Gabriele Münter ed Otto Dix. Da grond’influenza èn stadas las duas cuminanzas d’artists expressiunisticas ‹Brücke› e ‹Der Blaue Reiter›.

En il decurs da la segunda mesadad dal 20avel tschientaner è la Documenta a Kassel sa sviluppada tar ina da las pli impurtantas exposiziuns d’art. L’art dal suenterguerra cumpiglia l’ovra multifara da Jörg Immendorff, l’artist d’acziun e conceptualist Joseph Beuys ed ils dus artists Markus Lüpertz e Martin Kippenberger che vegnan attribuids als Novs selvadis.

Durant ils onns 1960 èn sa sviluppadas en la Renania tranter auter cun Nam June Paik, Wolf Vostell e HA Schult novas furmas d’art sco il happening, l’art da video ed il moviment da fluxus. Enconuschents artists da fotografia dal 20avel tschientaner èn stads Helmut Newton, Sigmar Polke e Gunter Sachs.

Entaifer la RDT è surtut stada impurtanta la scola da Lipsia cun Werner Tübke, Bernhard Heisig e Wolfgang Mattheuer. Tar ils pli enconuschents artists contemporans tutgan il neoexpressiunist Georg Baselitz, Anselm Kiefer che stat en la tradiziun da la pictura istorica, Sigmar Polke e Gerhard Richter ch’han marcà il realissem chapitalistic e Rosemarie Trockel ch’è enconuschenta per si’ironia. Artists da l’ost dal temp suenter la vieuta ch’èn daventads fitg enconuschents èn t.a Norbert Bisky, Neo Rauch, Aris Kalaizis e Daniel Richter.

Tar ils pli impurtants fotografs contemporans tutgan Andreas Gursky, Peter Lindbergh, Wolfgang Tillmans, Horst P. Horst e Thomas Ruff.

Architectura

La Germania è segnada d’ina istorgia da l’architectura ritga e variada ch’è colliada stretgamain cun ils svilups e las epocas generalas en l’Europa. Ses fundament ha surtut furmà l’architectura da l’antica romana, da la quala èn er sa mantegnids intgins edifizis sco la Porta Nigra a Trier u il teater roman a Magonza ch’è vegnì exchavà a partir dal 1999. Intgins monuments (p.ex. la halla a porta a Lorsch) mussan alura il svilup vers la romanica che cumenza ca. il 1030. La gotica ha inizià en Frantscha e daventa perceptibla en l’intschess dal Sontg Imperi roman a partir da ca. 1230 (per exempel en furma da la Liebfrauenkirche a Trier).

Vers ca. 1520 è la renaschientscha arrivada da l’Italia vers la Germania. Exempels extraordinaris da quest’epoca furman las chasas-cumin dad Augsburg e Bremen.

Il stil dal baroc iniziescha vers il 1650. Ovras prominentas èn quellas da Balthasar Neumann, per exempel la baselgia da Wies u il chastè residenzial Ludwigsburg. Cun il 1770 cumenza il classicissem; exempels furman il Brandenburger Tor da Carl Gotthard Langhans sco er il Vegl museum ed il chastè Charlottenhof a Berlin da Karl Friedrich Schinkel – in architect prussian ch’ha influenzà numerusas generaziuns grazia a ses operar a l’Academia da construcziun a Berlin.

Intginas da las pli enconuschentas ovras da la Germania èn vegnidas erigidas en l’epoca da l’istorissem (ca. 1840 fin 1900). Da numnar èn qua en spezial l’opera da Semper a Dresden, il Dom da Berlin ed il chastè da Schwerin. Impurtants architects da quel temp èn stads Gottfried Semper, Friedrich August Stüler, Friedrich von Gärtner ed ils emprims gronds biros d’architectura sco Cremer & Wolffenstein e Schilling & Graebner. Pervi da l’industrialisaziun, il temp da fundaziun e la gronda creschientscha da la populaziun stat la gronda part da la Germania architectonicamain sut l’influenza da quest temp. Ins ha erigì novs quartiers a l’ur da citads per tut las classas socialas, ma er colonias da villas ed aglomeraziuns fitg populadas. Quartiers dal temp da fundaziun bain mantegnids valan oz en bleras citads sco lieu d’abitar preferì resp. sco quartiers da scena.

A l’entschatta dal 20avel tschientaner èn ils architects tudestgs stads precursurs da la moderna classica. Emprimas ideas en questa direcziun ha sviluppà il Werkbund ch’è vegnì fundà il 1907. Walter Gropius sco fundatur da la Scola da Bauhaus, Ludwig Mies van der Rohe e l’uschenumnà Neues Frankfurt han mess accents areguard la nova moda da bajegiar che duevan influenzar fin il di dad oz l’architectura en tut il mund. Da quel temp han ins er erigì las emprimas chasas autas, surtut a Berlin. In stil modern quasi specific tudestg furma l’expressiunissem. In moviment ch’è sa sviluppà parallelamain al moviment modernistic è stà l’architectura da la protecziun da la patria ch’ha promovì tranter il 1904 e l’entschatta dals onns 1960 in’architectura che s’orientava a las tradiziuns regiunalas. L’architectura dal naziunalsocialissem è stada segnada d’in stil monumental, autocratic; da quel temp han ins erigì edifizis represchentativs sco il Stadion olimpic a Berlin. Il temp da la reconstrucziun suenter la guerra è stà segnà da pragmatissem; igl èn vegnids bajegiads blers edifizis singuls da gronda surfatscha e concepids abitadis sparpagliads. L’architectura da la Republica democratica tudestga è l’emprim stada segnada dal classicissem socialistic, pli tard da la moda da construir industriala a basa da plattas prefabritgadas. La scena d’architectura ha ultra da quai experimentà cun furmas d’expressiun extravagantas per edifizis solitaris. En la Republica Federala Tudestga ha il stadion olimpic postmodern a Minca (1972, architects: Frei Otto e Günther Behnisch) purtà la nova identitad da l’architectura tudestga or en il mund. Il 1991 è vegnì erigì la Tur da la fiera da Francfurt, cun 256 meters il pli aut sgrattatschiel en tut l’Europa, suandà il 1997 dal Commerzbank Tower che furma fin oz la pli auta chasa auta en Germania. La pli auta structura sin terren tudestg furma la Tur da televisiun da Berlin (1969) cun ses 368 meters.

Ils ultims decennis èn stads segnads d’ina globalisaziun da l’architectura; a medem temp vegnan però er integrads referiments regiunals a models istorics u a la moda da construir locala (quai che vegn er numnà architectura neoclassica). Tras moviments sco il nov urbanissem èn puspè daventadas popularas utilisaziuns maschadadas. Da muntada è en il 21avel tschientaner er la reconstrucziun d’edifizis ch’eran vegnids destruids tras la guerra u ch’eran vegnids demolids, sco la Frauenkirche a Dresden, il chastè da la citad a Berlin, la Potsdamer Mitte cun il chastè da la citad ed il project Dom-Römer a Francfurt. Purtaders tudestgs dal renumà Premi da Pritzker èn Gottfried Böhm e Frei Otto.

Monuments culturals ed architectonics

La glista dal Patrimoni mundial da l’Unesco enumerescha radund 40 contribuziuns tudestgas. L’emprima ha furmà il 1978 il Dom dad Aachen. Er diversas citads veglias han cuntanschì quest status, tranter auter Stralsund e Wismar, Bamberg, Goslar, Quedlinburg, Lübeck e Regensburg che furma il pli grond cumplex urban dal temp medieval al nord da las Alps. Ultra da quai cumpiglia il Patrimoni mundial trais cuntradas che fan part dal patrimoni natiral, numnadamain il foss Messel, ils guauds selvadis da faus e la mar dal watt.

En pli exista in program da promoziun per monuments da cultura da muntada naziunala. Tranter il 1950 ed il 2007 han ins promovì 500 monuments cun ina summa totala da radund 280 milliuns euros.

Fitg auts dumbers da visitaders cuntanschan monuments culturals ch’èn colliads cun l’imaginaziun da la romantica tudestga. Igl èn quai tranter auter ils chastels Neuschwanstein, Schwerin e Heidelberg, il chastè Hohenzollern, la Wartburg, la Walhalla, la part superiura dal Rain Mesaun cun ses chastels sco er las citads medievalas da Rothenburg ob der Tauber e Rüdesheim am Rhein.

Adina dapli renconuschientscha e popularitad obtegnan er ils monuments e maletgs da la citad dal 19avel tschientaner tardiv, per exempel ensembles da l’architectura da bogns u monuments da la revoluziun industriala.

En las citads grondas èn be pli da chattar darar maletgs da la citad istorics, damai che quels èn vegnids destruids durant la Segunda Guerra mundiala u tras reconstrucziuns dal tranterguerras. Excepziuns furman – sper las citads ch’appartegnan al Patrimoni mundial – las citads grondas dad Erfurt, Halle, Heidelberg, Schwerin e Wiesbaden. Citads mesaunas e pitschnas cun in maletg da la citad istoric vaira intact datti percunter numerusas.

Museums

En l’entir pajais existan radund 6250 museums (incl. collecziuns publicas, chastels e curtins). La citad da Berlin furma cun ses 170 museums ina da las pli renumadas cuntradas da museums; l’uschenumnada Museumsinsel appartegna schizunt al Patrimoni cultural mundial.

Ulteriurs enconuschents museums sa chattan tranter auter a Minca (Deutsches Museum cun la pli gronda collecziun da las scienzas natiralas e da la tecnica dal mund), Nürnberg (Germanisches Nationalmuseum cun ina ritga collecziun davart la cultura e l’art da la preistorgia) e Dresden (Staatliche Kunstsammlungen).

Perquai che la Germania dispona da la pli lunga tradiziun en la construcziun da l’automobil, è er questa sparta represchentada en furma da blers museums (p.ex. Porsche e Mercedes-Benz a Stuttgart u BMW a Minca).

Festas

La festa naziunala ha lieu ils 3 d’october (Tag der Deutschen Einheit). Tut las ulteriuras festas sa drizzan tenor la legislaziun dals singuls pajais federativs. I dat però otg dis da festa che vegnan resguardads en tut ils 16 pajais federativs: venderdi sontg, glindesdi da Pasca, Ascensiun, glindesdi da Tschuncaisma, ils dus dis da festa da Nadal, Bumaun ed il di da la lavur.

La Germania è enconuschenta lunsch enturn per sias ritgas tradiziuns dal temp da Nadal sco fieras da Nadal, pignols da Nadal, decoraziuns tipicas sco chalenders d’advent u piramidas da Nadal ed er spezialitads culinaricas sco brassads, butschelluns u pizieutas.

Ina da las pli grondas attracziuns turisticas è l’Oktoberfest a Minca che furma cun radund 7 milliuns visitaders la pli gronda festa populara dal mund. Daspera attira er il Cannstatter Volksfest (a Bad Cannstatt) mintg’onn in public da radund 4,5 milliuns persunas. Impurtantas occurrenzas da tschaiver han surtut lieu a Cologna, Magonza e Düsseldorf.

A Kiel ha lieu dapi la fin dal 19avel tschientaner la Kieler Woche che furma la pli gronda occurrenza da navigar a vela dal mund ed a medem temp ina da las pli grondas festas da stad da tut l’Europa dal Nord. Ulteriuras grondas festivitads vegnan manadas tras al port da Hamburg (Hamburger Hafengeburtstag e Cruise Days).

Cuschina

La famusa turta dal Guaud Nair

La cuschina tradiziunala tudestga variescha da regiun tar regiun. Per ordinari è ella colliada cun las culturas dals pajais vischins. Enconuschentas tratgas èn t.a. brassà d’auca cun giabus cotschen, costas-portg cun crut asch, giabus da feglia cun metina sco er diversas plattadas. Surtut en la Germania dal Nord vegnan cuschinads tartuffels en tut las variaziuns, en il sid percunter gnocs, bizochels e tagliarins. Atgnadads regiunalas èn per exempel la liongia alva bavaraisa u las Maultaschen a Baden-Württemberg (ina sort raviolis emplenids cun manizzaditsch e legums).

La Germania è enconuschenta per sia fitg veglia tradiziun da producir biera. Blers Tudestgs prefereschan las sorts producidas en la regiun. Daspera datti er ina viticultura che tanscha enavos en il temp dals Romans (surtut en il sid e vest dal pajais, p.ex. a la Mosel).

Sco ulteriura spezialitad tudestga è da menziunar la turta dal Guaud Nair ch’è daventada enconuschenta ed appreziada lunsch sur ils cunfins dal pajais ora.

Societad

Assicuranzas socialas e sistem da sanadad

L’istorgia da las assicuranzas socialas en Germania cumenza gia en l’Imperi tudestg dal 19avel tschientaner. Successivamain èn vegnidas vitiers ulteriuras prestaziuns da transfer socialas, uschia ch’il stadi impunda oz ina gronda part da ses budget per quest sectur.

Daspera exista er ina gulivaziun da finanzas tranter ils singuls pajais federativs. Quella duai garantir che las relaziuns da viver en las singulas parts dal pajais na divergeschian betg memia fitg ina da l’autra.

Il sistem da sanadad tudestg è sviluppà autamain, sco che mussan las cifras distinctivas usitadas: la rata da mortalitad dals uffants è fitg bassa cun 3,72 sin 1000 naschientschas, l’aspectativa da vita giascha tar 77,9 onns tar ils umens e 82,9 onns tar las dunnas e la procentuala d’operaziuns che vegnan manadas tras cun success è fitg auta.

Furmaziun

Il sistem da furmaziun sa chatta en la cumpetenza dals pajais federativs; a nivel naziunal vegn la lavur però coordinada en la conferenza dals ministeris da cultus. Tut tenor il pajais exista in’obligaziun d’ir a scola che dura tranter nov e tredesch onns. Las scolas da furmaziun generala han ina durada d’almain nov onns. Silsuenter pon vegnir absolvidas scolas cuntinuantas u scolas professiunalas. En la gronda part dals pajais federativs è il sistem da scola sutdividì en scola primara (Hauptschule), scola reala e gimnasi. L’access a las scolas autas (Abitur) vegn cuntanschì – tut tenor il pajais federativ – suenter dudesch u tredesch onns da furmaziun.

Praticamain tut ils giuvens creschids frequentan suenter la scola in’instituziun da furmaziun cuntinuanta. Emprendists en manaschis visitan per ordinari in fin dus dis l’emna la scola professiunala. Students pon tscherner tranter scolas autras universitaras u professiunalas.

Las expensas statals sin il champ da la furmaziun giaschan sut la media dals stadis commembers da l’OECD. Da vart da lezza instituziun vegn surtut er fatg valair ch’ils resultats dals uffants cun biografia da migraziun (a chaschun dals studis da PISA) dumondian suenter in’adattaziun dal sistem da furmaziun.

Scienza

A la scienza e tecnologia vegn attribuida ina gronda valur en Germania. Il 2011 èn radund 10 % da tut las dumondas da patenta vegnidas inoltradas en Germania; suenter ils Stadis Unids ed il Giapun è la Germania situada uschia sin la terza plazza mundiala.

Da la Germania derivan numerus perscrutaders da tut las spartas da las scienzas modernas. Dapli che 100 titulars dal Premi Nobel vegnan attribuids al pajais. Albert Einstein e Max Planck han mess cun lur teorias il crap da fundament da la fisica teoretica, a basa da la quala Werner Heisenberg e Max Born han cuntinuà a perscrutar. Wilhelm Conrad Röntgen, l’emprim titular dal Premi Nobel da fisica, ha scuvert ed intercurì ils radis da Röntgen ch’èn vegnids numnads tenor el. Heinrich Hertz ha scrit impurtantas lavurs areguard la radiaziun electromagnetica ch’èn da muntada fundamentala per la tecnica da telecommunicaziun odierna. Las invenziuns da Nikolaus Otto, Rudolf Diesel, Gottlieb Daimler e Carl Benz han revoluziunà il sistem da traffic ed er ils Zeppelins, numnads tenor lur inventader, èn enconuschents en tut il mund.

La perscrutaziun chemica è avanzada a moda decisiva grazia a las lavurs da Carl Wilhelm Scheele, Otto Hahn e Justus von Liebig. Ulteriurs nums ch’èn colliads a moda essenziala cun l’istorgia da la tecnologia èn Johannes Gutenberg (stampa da cudeschs), Philipp Reis (telefon), Werner von Siemens (electrotecnica), Wernher von Braun (tecnologia da rachetas) e Konrad Zuse (computer). Er blers impurtants matematichers derivan da la Germania, uschia per exempel Adam Ries, Friedrich Bessel, Richard Dedekind, Carl Friedrich Gauss, David Hilbert, Emmy Noether, Bernhard Riemann, Karl Weierstrass e Johannes Müller (Regiomontanus). Auters impurtants perscrutaders e sciencists tudestgs èn l’astronom Johannes Kepler, l’archeolog Heinrich Schliemann, il biolog Christiane Nüsslein-Volhard, il scienzià universal Gottfried Wilhelm Leibniz, il perscrutader da la natira Alexander von Humboldt, il scienzià da religiun Max Müller, l’istoriograf Theodor Mommsen, il sociolog Max Weber ed il perscrutader da la medischina Robert Koch.

Medias

Sper ils emetturs da televisiun da dretg public ARD e ZDF enconuscha la Germania ina vasta paletta d’emetturs da televisiun privats. Da quella fa part la gruppa ProSiebenSat.1, la RTL Group e divers emetturs regiunals. Igl existan però er blers emetturs da dretg public a nivel dals pajais federativs.

Tar il radio domineschan emetturs regiunals da dretg public sco Westdeutscher Rundfunk (WDR) u Bayerischer Rundfunk (BR). Daspera existan er qua numerus emetturs privats.

La pressa tudestga è fitg vasta e variada. Las gasettas dal di surregiunalas che vegnan legidas il pli savens èn ‹Bild›, ‹Frankfurter Allgemeine Zeitung›, ‹Die Welt›, ‹Süddeutsche Zeitung›, ‹Handelsblatt› sco er la gasetta emnila ‹Die Zeit›. Magazins da novitads che cumparan ina giada l’emna èn t.a. ‹Der Spiegel›, ‹Focus› e ‹Stern›.

Sport

Il sport il pli frequent en Germania è il ballape. Radund 6,8 milliuns commembers èn organisads en radund 172 000 squadras che fan part dal Deutscher Fussball-Bund. Quel ha organisà ils campiunadis mundials da ballape dal 1974 e 2006. L’equipa naziunala è daventada campiun mundial ils onns 1954, 1974, 1990 e 2014.

La Bundesliga da ballamaun vegn savens considerada sco ina da las meglras dal mund. L’equipa naziunala dals umens è daventada il 2007 per la terza giada campiun mundial.

Tradiziunalmain vegn er il sport motorisà, surtut la furmla 1, persequità cun grond interess. Qua han tant constructurs sco er manischunzs tudestgs adina puspè cuntanschì gronds success. Michael Schumacher ha gudagnà sco sulet set titels da campiun mundial e Sebastian Vettel è stà il pli giuven campiun mundial insumma.

Er en il sport da skis cuntanschan atlets tudestgs adina puspè medaglias en las pli diversas disciplinas, per exempel Sven Hannawald e Jens Weissflog en il sigl cun skis u Katarina Witt ch’ha gudagnà en il patinadi artistic duas giadas aur als gieus olimpics. En il hockey è la Germania daventada il 2002 e 2006 campiun mundial sco er il 1972, 1992, 2008 e 2012 campiun olimpic.

Il Reich tudestg ha manà tras il 1936 tant ils gieus olimpics da stad (a Berlin) sco er ils gieus olimpics d’enviern (a Garmisch-Partenkirchen). Ultra da quai han ils gieus olimpics da stad gì lieu il 1972 a Minca.

En auters sports dependa la popularitad dal success actual da singuls atlets. Rudi Altig (ils onns 1960) e Jan Ullrich (ils onns 1990, però sumbrivà d’inquisiziuns pervi da doping) han mintgamai dominà il ciclissem; Boris Becker, Steffi Graf e Michael Stich il tennis ils onns 1980/90.

Litteratura

• Margarete Graf: Schnellkurs Deutschland. DuMont, Cologna 2007, ISBN 978-3-8321-7760-7.
• Neil MacGregor: Deutschland. Erinnerungen einer Nation. C.H. Beck, Minca 2015, ISBN 978-3-406-67920-9.
• Axel Schildt, Detlef Siegfried: Deutsche Kulturgeschichte: Die Bundesrepublik von 1945 bis zur Gegenwart. Carl Hanser Verlag, Minca 2009, ISBN 978-3-446-23414-7.
• Enzyklopädie deutscher Geschichte. Ed. da Lothar Gall, cun Peter Blickle, Elisabeth Fehrenbach, Johannes Fried, Klaus Hildebrand, Karl Heinrich Kaufhold, Horst Möller, Otto Gerhard Oexle, Klaus Tenfelde. R. Oldenbourg Verlag, Minca 1988ss.

Colliaziuns

Commons

Commons: Germania – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• deutschland.de – portal multimedial davart la Germania
• bundesrepublik.org – la Germania da burgais per burgais
• destatis.de – cifras, datas e fatgs davart la Germania (Uffizi statistic)
• La Germania sin chartas geograficas
• Manual Tatsachen über Deutschland – infurmaziuns actualas davart la Germania
• Istorgia da la Republica Federala Tudestga sin il portal per la furmaziun politica
• Goethe-Institut – rimnada d’artitgels davart la societad en Germania