Tschechia

Republica Tscheca Česká republika (tschec)
Lingua uffiziala	tschec
Chapitala	Prag
Furma da stadi	republica parlamentara
Furma da regenza	democrazia parlamentara
Schef da stadi	Miloš Zeman (president)
Schef da la regenza	Petr Fiala (primminister)
Surfatscha	78 866 km²
Abitants	10 578 820 (2016)
Spessezza	134 abitants per km²
Munaida	curuna tscheca
Fundaziun	1. da schaner 1993
Imni naziunal	Kde domov můj
Di da festa naziunala	28 d’october
Zona d'urari	UTC+1 MEZ UTC+2 MESZ (da mars fin october)
Numer da l'auto	CZ
TLD d'internet	.cz
Preselecziun	+420

La Tschechia (tschec Česko), uffizialmain Republica Tscheca (tschec Česká republika), è in stadi da l’Europa Centrala cun radund 10,6 milliuns abitants (2016). Il pajais sa cumpona da las regiuns istoricas Boemia e Moravia sco er da parts da la Silesia. En il vest cunfinescha la Tschechia cun la Germania, en il nord cun la Pologna, en l’ost cun la Slovachia ed en il sid cun l’Austria. La chapitala furma la metropola Prag; ulteriuras citads grondas èn Brno, Ostrava, Plzeň, Liberec ed Olomouc. La lingua uffiziala dal pajais è il tschec.

En il 6avel tschientaner èn ils Slavs immigrads en la Boemia, en il 7avel tschientaner è il territori daventà ina part dal Reginavel da Samo. A l’entschatta dal 9avel tschientaner èn ils Tschecs vegnids superads dals Francs ed integrads en il Reginavel francon, vers la fin dal millenni han els fatg part per curt temp dal Reginavel da la Moravia. Il stadi boem (tschec) unì è sa furmà en il 10avel tschientaner sut la dinastia dals Přemyslids, en il 11avel tschientaner è il Contadi da la Moravia vegnì subordinà a la Boemia ed il 1085 è suandada la fundaziun dal Reginavel da la Boemia. Entaifer il Sontg Imperi roman aveva quel in status spezial; sut ils Přemyslids e Luxemburgais ha el dominà vastas parts da l’Europa continentala. En rom da l’avanzament dals Habsburgais e da la Guerra da trent'onns è il territori daventà ina part da la monarchia da Habsburg ed è restà lià a quella fin la fin da l’Emprima Guerra mundiala e la dissoluziun da l’Austria-Ungaria.

Il 1918 è suandada la fundaziun da la Tschecoslovachia. La primavaira 1939 ha la Germania naziunalsocialistica occupà e dividì quella. La Slovachia è daventada in stadi per sai, entant che la part tscheca è vegnida transfurmada en il protectorat Boemia e Moravia. L’onn 1945 ha l’Armada cotschna liberà ed occupà il pajais cun sustegn da l’armada d’exil da la Tschecoslovachia. L’onn 1948, en rom da l’uschenumnà Culp da Prag, ha la Partida communistica (KSČ) surpiglià la pussanza. Sco stadi satellit da l’Uniun sovietica è il pajais daventà ina part dal bloc da l’ost e commember dal Patg da Varsovia. Il 1968 han truppas dal Patg da Varsovia abattì il moviment da refurma da la Primavaira da Prag. Il 1989, suenter la Revoluziun da vali, è vegnida restabilida sut Václav Havel la democrazia. La Republica Tscheca odierna è naschida il prim da schaner 1993 sco in dals dus stadis successurs da la Tschecoslovachia. L’onn 1999, otg onns suenter la schliaziun dal Patg da Varsovia, è il stadi daventà commember da la NATO ed il prim da matg 2004 è el entrà en l’Uniun europeica.

La Tschechia furma in stadi industrial; ses product naziunal brut per persuna cuntanscha la pli auta valur da tut ils anteriurs commembers dal Cussegl per agid economic vicendaivel. Tenor il Human Development Index sa chattava il pajais il 2016 sin plazza 28.

Geografia

Sněžka al cunfin cun la Pologna – la pli auta muntogna dal pajais

Pravčická brána al cunfin cun la Germania

Topograficamain sa cumpona la Tschechia da plirs gronds batschigls; quels vegnan mintgamai circumdads e sutdividids tras muntognas.

Il pajais cunfinescha en il vest e nordvest cun la Germania (810 km), en il nord cun la Pologna (762 km), en l’ost e sidost cun la Slovachia (252 km) ed en il sid cun l’Austria (466 km).

Al sidvest da la Tschechia sa chatta il Guaud da la Boemia (1000 fin 1400 m), en il nordvest las Muntognas Metallicas (cun il Klínovec, 1244 m) ed en il nord las Sudetas, las qualas cuntanschan en las Muntognas dals Gigants cun il Sněžka in’autezza da 1602 m. Al sidost da las Muntognas Metallicas sa derasan d’omaduas varts da l’Elba (tschec: Labe) las Muntognas mesaunas da la Boemia.

La Boemia e la Moravia èn divididas ina da l’autra tras l’Autezza boemian-morava (600 fin 800 m). La part orientala da la Moravia fa gia part da l’Avantterren da las Carpatas ed en il sid appartegna ella al Batschigl da Vienna. Ses cunfin oriental vers la Slovachia furman las Muntognas Beschidas e Carpatas Alvas sco er la Morava; be il cunfin meridiunal vers l’Austria Bassa consista per gronda part d’in flum, numnadamain da la Thaya ch’è segnada da vasts meanders.

Ils batschigls che caracteriseschan la cuntrada da la Tschechia èn fitg fritgaivels. Uschia è la Boemia enconuschenta sco pajais da producziun da biera e la Moravia è segnada da la viticultura.

La Tschechia è situada en la zona temprada. La temperatura media annuala munta a 7,9 °C. Ils envierns èn miaivels (favrer: 0,5 °C), las stads betg fitg chaudas (zercladur: 18,6 °C). Las precipitaziuns annualas muntan a Prag 508 mm; valurs in pau pli bassas datti en regiuns protegidas dal vent sco p.ex. en l’ost resp. sidost dal Guaud da la Boemia.

Populaziun

Piramida da la populaziun dal 2016

L’avrigl 2014 dumbrava la Tschechia 10 517 400 abitants (1950: 8,9; 1970: 9,8; 1990: 10,3 miu.). Tar la dumbraziun dal pievel da l’onn 2001 furmavan ils Tschecs la pli gronda gruppa cun 90,5 %, suandads dals Moravs cun 3,7 % e dals Slovacs cun naziunalitad tscheca cun 1,9 %. Fin il 1980 na vegniva betg fatg la differenza tranter Tschecs e Moravs. D’inditgar la Moravia sco naziunalitad vegn resguardà sco expressiun patriotica; il 1991, tar l’emprima dumbraziun, han anc 13,2 % da la populaziun inditgà d’esser Morav.

Quasi tar tut las minoritads etnicas croda il dumber da la populaziun: ils Polonais furman anc radund 0,5 %, ils Tudestgs 0,4 % da la populaziun totala. La cumpart dals Roma percunter è probablamain bundant pli auta che quai ch’i resulta da la dumbraziun dal pievel. Ins stima che radund 250 000 fin 300 000 Roma vivian en la Tschechia, quai che muntass ina quota da populaziun da radund 3 %. Blers Roma vivan en regiuns perifericas dal pajais ed en quartiers da citads grondas segnads da structuras socialas pli flaivlas. Per differents motivs (schientscha naziunala pauc sviluppada, discriminaziun, identificaziun sco Tschecs) tendeschan blers dad els d’inditgar autras etnias en rom da las dumbraziuns dal pievel.

La cumpart da las persunas da l’exteriur è creschida cuntinuadamain dapi l’onn 2000 ed è sa dublegiada fin il 2008 sin 410 000. Tut en tut vivevan il 2008 en il pajais 3,9 % esters. Malgrà l’augment sa chatta questa valur anc adina cleramain sut la media europeica. La pli gronda gruppa entaifer ils esters furman ils Ucranais cun 1,21 %, suandads dals Slovacs (0,67 %), Vietnamais (0,54 %), Russ (0,24 %), Polonais (0,2 %) e Tudestgs (0,17 %).

Religiuns

Katedrála sv. Víta a Prag

Tenor la dumbraziun dal pievel dal 2011 èn 10,3 % da la populaziun da confessiun catolic-romana e 0,9 % protestants. 3,2 % appartegnan ad ulteriuras gruppas religiusas (15 000 testimonis da Jehova, 10 000 muslims, 7000 budists, 5000 gidieus). 45,2 % da la populaziun na fan però nagin’indicaziun areguard lur religiun ed ulteriurs 6,7 % inditgeschan d’esser cartents senza appartegnair ad ina confessiun specifica. Ina particularitad furma la baselgia ortodoxa; suenter la dissoluziun da la Tschecoslovachia ha quella mantegnì ses territori oriund, uschia ch’ella represchenta oz ina cuminanza da cretta binaziunala. Dals bundant 77 000 Tschecs e Slovacs ortodoxs l’onn 2001 eran bundant 23 000 da naziunalitad tscheca.

In impurtant di da festa dals cristians furma ils 5 da fanadur. Quel di vegn regurdà a l’arrivada dals apostels slavs Kyrillos e Methodios en la Gronda Moravia l’onn 862.

Fin il 2013 è la gronda part dal possess da las baselgias – ch’era vegnì exproprià suenter la Segunda Guerra mundiala – vegnì restituì. Persuenter han ins sbassà las subvenziuns statalas a favur da las baselgias.

Tenor in’enquista represchentativa dal 2005 han 19 % dals umans en Tschechia inditgà da crair en Dieu e 50 % in pau pli general en ina forza spirituala. 30 % han declerà da crair ni en in Dieu ni en ina forza spirituala e 4 % eran indecis.

Statistica

L’aspectativa da vita ha muntà il 2015 a 78,2 onns (umens: 75,1 onns; dunnas: 81,2 onns). 15,0 % da la populaziun appartegnevan a la gruppa da vegliadetgna da 0 fin 14 onns; 66,5 % a la gruppa da 15–64 onns e 18,5 % a la gruppa sur 65 onns. La creschientscha demografica ha cumpiglià il 2015 0,1 %, la rata da fertilitad 1,5 naschientschas per dunna.

La gronda part dals Tschecs abitan en atgnas immobiglias: il 2008 vivevan radund 40 % en lur atgna chasa e 20 % dals tegnairchasa en lur atgna abitaziun. 23 % abitavan sco locataris, ulteriurs 12 % en abitaziuns da societads cooperativas. Il 1995 vivevan be 2 % en atgnas abitaziuns, il 2005 eran quai gia 18 %. Entaifer il medem spazi da temp è la cumpart dals tegnairchasa che vivevan en locaziun crudà da 40 sin 25 %.

Las pli grondas citads

Prag

Brno

Ostrava

Plzeň

Radund 75 % dals abitants da la Tschechia vivan en citads. Tenor la situaziun dal 2010 avevan las pli grondas citads dal pajais il suandant dumber d’abitants:

• Praha (Prag) 1 249 026
• Brno 371 399
• Ostrava 306 006
• Plzeň 169 935
• Liberec 101 625
• Olomouc 100 362
• Ústí nad Labem 95 436
• České Budějovice 94 865
• Hradec Králové 94 493
• Pardubice 90 778
• Havířov 82 896
• Zlín 75 714
• Kladno 69 938
• Most 67 518
• Karviná 61 948
• Frýdek-Místek 58 582
• Opava 58 440
• Děčín 52 260
• Karlovy Vary 51 320
• Jihlava 51 222
• Teplice 51 208
• Chomutov 49 795
• Ústecký 51 007
• Přerov 46 254
• Jablonec nad Nisou 45 328
• Prostějov 45 324

Num dal pajais

En lingua tscheca

‹Čechy› è il pled tschec per Boemia; quel vegn per part er duvrà a moda simplifitganta per l’entira Tschechia, inclusiv la Moravia e la Silesia. Ils adjectivs ‹tschec› e ‹boem›/‹boemian› sa cloman a moda identica ‹český›. Tenor ina ditga è Čech stà il bab fundatur dal pievel dals Tschecs.

‹Česko› è la furma curta tscheca dal num uffizial ‹Česká republika›. Il term è documentà dapi il 1777. Avant il 1992 è el però vegnì duvrà be darar (danor en circuls d’experts e sco equivalent da ‹Slovensko› (‹Slovachia›) en las discussiuns politicas enturn il 1918 e 1968. Cumbain che quest term è cuntegnì en ils vocabularis uffizials ed en glistas da terminologia, n’era el strusch en diever en la publicitad e valeva sco arcaic. Dapi l’independenza statala sa fa questa furma curta però valair adina dapli. Il 2004 ha il senat tschec cusseglià da duvrar supplementarmain a Česká republika er la furma Česko.

En autras linguas

Sco il tudestg enconuscha er il rumantsch duas denominaziuns dal pajais: ‹Tschechien› – ‹Tschechia› [tschéchia] e ‹Tschechei› – ‹Tschechia› [tschechìa]. Quest’ultima furma è marcada en il Pledari grond sco varianta istorica. Las proximas expectoraziuns s’orienteschan al svilup da la terminologia tudestga, valan analog però er per il rumantsch.

La denominaziun ‹Tschechei› è vegnida duvrada dapi la furmaziun da la Tschecoslovachia il 1918. Ina derasaziun pli vasta da quest term, sper ‹Boemia›, sa lascha constatar a partir dals onns 1930. A medem temp è la noziun pli veglia ‹Tschechien› quasi vegnida dal tuttafatg ord diever. Oz posseda il term ‹Tschechei› però ina connotaziun negativa pervi da ses diever dal temp dal naziunalsocialissem (oravant tut en connex cun da la designaziun ‹Rest-Tschechei›). Surtut la generaziun pli veglia en Tschechia collia il term cun il temp dal naziunalsocialissem.

En vista a la divisiun da la Tschecoslovachia il prim da schaner 1993 ha stuì vegnir chattada ina nova denominaziun uffiziala tudestga per il nov stadi. Resguardond ils arguments descrits survart ha ina cumissiun uffiziala, sustegnida da linguists tudestgs ed austriacs, proponì ‹Tschechien›. Dapi lura è da chattar en ovras da consultaziun tudestgas be pli ‹Tschechien› sco furma curta da ‹Tschechische Republik›, entant che la furma ‹Tschechei› è oz plitost nunusitada.

Istorgia

Da la preistorgia al temp medieval

Venus da Dolní Věstonice

Cunfins da la Gronda Moravia sut Svatopluk I

La preschientscha d’umans dal temp paleolitic pli vegl sa lascha be supponer. Tar ils chats da guaffens ils pli vegls è il status sco artefacts contestà. Dal temp paleolitic mesaun èn enconuschents guaffens che vegnan attribuids al Homo erectus sco er taunas e champs dal neandertaler. Il paleolitic tardiv è l’èra dals umans da Cro-Magnon. Ils pli enconuschents relicts dal paleoliticum stattan en connex cun la cultura dals chatschaders da mamuts da Gravettian; lur temp da fluriziun croda en ils onns 29 000–24 000 a.C. ed è surtut collià cun lieus da chat moravs sco Dolní Věstonice.

Da 5300 fin 4500 a.C. è documentada ina vasta colonisaziun neolitica. A la fin dal neoliticum tardiv è la cheramica da cordas represchentada cun plirs gronds champs da fossas en la Boemia dal Nord; en pli la cultura da cups en furma da zains. Dal temp da bronz è surtut da numnar la cultura d’Unetice. Igl èn suandadas la cultura da crests-fossa e la cultura da santeris cun urnas. Dal temp da Latène ha il pievel celtic dals Boians colonisà parts da la Tschechia odierna; dal num latin da quels, Boiohaemum, deriva il num ‹Boemia›. Als Celts èn suandads a l’entschatta da l’emprim tschientaner s.C. pievels germans, ils Marcomans en la Boemia ed ils Quads en la Moravia. Dal temp da la migraziun dals pievels laschan fastizs archeologics e funtaunas istoricas supponer ch’il territori saja vegnì depopulà. Vers l’onn 550 èn immigrads Slavs che derivavan probablamain da la regiun situada a l’ost dal Dnjepr. La furma da lur domini sco ch’ella ha existì tranter il 623 ed il 658 è vegnida enconuschenta sco Reginavel da Samo. Da 768 fin 814 ha la Boemia probablamain fatg part da la sfera d’influenza francona sut Carl il Grond.

Il pli tard durant l’emprim terz dal 9avel tschientaner è sa furmà sut prinzi Mojmir I il Reginavel dals Moravs; ad el èn suandads ils prinzis Rastislav l’onn 846 e Svatopluk I l’onn 870. L’onn 864 èn arrivads ils muntgs bizantins Kyrillos e Methodios en la Moravia. Els han fundà la liturgia slava. L’onn 869 è Kyrillos mort, quai ch’ha muntà la fin da la missiun bizantina. Da 888/890 fin 895 ha la Boemia fatg part dal Reginavel dals Moravs. Il 894 è Svatopluk mort; quai ha manà successivamain a la ruina dal Reginavel dals Moravs ed al return a la baselgia e cultura latina da tempra occidentala.

La dinastia dals Přemyslids

L’onn 895 ha prinzi Spytihněv acceptà a Regensburg la predominanza ostrofrancona en il territori da la Boemia. Il 907 è la Moravia definitivamain stada a fin sco reginavel grond. Il 929 (u 935) è il Přemyslid Václav vegnì assassinà da ses frar Boleslav; dapi lura vegn el venerà sco sontg patrun dal pajais (son Vintschegn). L’onn 973 ha son Wolfgang, l’uvestg da Regensburg, dà ses consentiment a la fundaziun d’in uvestgieu a Prag. L’emprim uvestg è daventà Dětmar, il segund sontg Adalbert (Vojtěch). Il 1003 ha Boleslaw I da la Pologna conquistà la Boemia (fin il 1004) e l’onn 1031 è la Moravia vegnida attribuida a la Boemia (e transfurmada il 1882 en in marchesat). Il 1038 è Břetislav I da la Boemia penetrà en la Pologna ed ha prendì da Gniezno las reliquias da son Adalbert.

L’onn 1085 è il Přemyslid Vratislav II vegnì curunà sco emprim retg boemian; il titel correspundent al ha surdà Heinrich IV, l’imperatur dal Sontg Imperi roman. En il 12avel e 13avel tschientaner èn immigrads colonisaturs tudestgs en las zonas da cunfin da la Boemia. L’onn 1212 ha l’imperatur Friedrich II concedì al regent boemian Ottokar I Přemysl l’ereditad dal titel da retg. Dapi quel temp era il Reginavel da la Boemia integrà en il Sontg Imperi roman, disponiva però d’ina vasta autonomia. Ils regents da la Boemia faschevan part dals set prinzis electurs. Sco commember da quest gremi disponiva il retg boemian da grond’influenza politica entaifer l’Imperi.

Dapi l’onn 1300 ha existi per curt temp in’uniun persunala boemian-polonaisa sut Václav II e Václav III (retg titular en Pologna). L’onn 1306 è Václav III vegnì assassinà ad Olomouc, quai ch’ha muntà la fin da la dinastia dals Přemyslids.

Domini dals Luxemburgais

Las possessiuns da Karel IV

L’onn 1310 ha Johann da Luxemburg (tschec: Jan Lucemburský), il figl da l’imperatur Heinrich VII, maridà la princessa boema Elisabet (tschec: Eliška Přemyslovna), la figlia da Václav II, ed è daventà retg da la Boemia. Suenter sia mort en la Battaglia da Crécy al è suandà il 1347 ses figl Karl IV sco retg da la Boemia (sco Karel I). L’onn 1348 ha Karl IV fundà a Prag l’emprima universitad al nord da las Alps.

Il 1355 è Karl IV vegnì curunà a Roma sco imperatur dal Sontg Imperi roman. El ha elegì Prag sco citad residenziala. L’onn 1356 ha Karl IV publitgà la Bulla dad aur che dueva furmar la pli impurtanta ‹constituziun› dal Sontg Imperi roman fin la fin da quel l’onn 1806. Tranter auter han ins reglà en la Bulla dad aur las modalitads da l’elecziun dal retg tudestg-roman tras ils prinzis electurs e da la curunaziun. L’onn 1378 ha Karl IV repartì en ses testament il possess territorial sin ses figls. La part centrala che consistiva dal Reginavel da la Boemia è vegnida attribuida a ses figl Václav IV, il qual è er daventà retg tudestg. A quel è suandà l’onn 1420 Sigismund sco retg da la Boemia.

Il moviment dals hussits

Jan Hus sin il stgandler

L’onn 1415 è il refurmatur da la baselgia Jan Hus vegnì condemnà a chaschun dal Concil da Constanza sco ereticher e brischà sin il stgandler. Quai dueva segnar l’ulteriur svilup dal moviment dals hussits. Tranter il 1415 ed il 1434 è la situaziun politica e religiusa en la Boemia stada fermamain sut influenza dals hussits. Suenter pliras sconfittas da sias armadas en la Boemia era la sfera d’influenza dal retg da la Boemia ed Ungaria ed imperatur roman Sigismund en ses agen possess ereditar reducì per temps sin regiuns perifericas (t.a. sin la Boemia dal Sid che steva sut il domini da la famiglia aristocrata Rosenberg), sin las duas Lausitzs, la Silesia e parts dal contadi da la Moravia. Ils pli impurtants chaus d’armada dals hussits eran Jan Žižka e suenter sia mort il 1424 Prokop Holý. Il center dal moviment dals hussits è daventà la citad Tábor. L’ala radicala dal moviment è pir vegnida battida l’onn 1434 en la Battaglia da Lipan. Il 1458 han ils stans boems elegì Jiří z Poděbrad sco retg da la Boemia; el è uschia stà l’emprim retg proto-protestantic da l’Europa.

Il domini dals Jagellons

Suenter la mort dal retg Jiří z Poděbrad l’onn 1471 èn ils stans boemians sa decidids per la dinastia polonais-lituana dals Jagellons sco novs regents dal Reginavel. L’emprim dad els è stà Vladislav II. Il segund regent or da questa dinastia, Ludvík II, è mort en la Battaglia sper Mohács cunter ils Tircs, la quala è ida a fin cun ina greva terrada da si’armada. Uschia è la curuna da la Boemia e da l’Ungaria puspè stada libra.

Il temp da regenza dals Habsburgais

Dal 1526 fin il 1918 ha il Reginavel da la Boemia, la Tschechia dad oz, appartegnì cun tut ils pajais da la curuna da Václav al domini dals Habsburgais. Ils stans boemians han acceptà il 1526 il Habsburgais Ferdinand I sco retg da la Boemia. L’onn 1547 è prorutta ina sullevaziun dals stans boemians cunter Ferdinand I. Suenter che quella è stada abattida, han ins proclamà emprimas restricziuns dals privilegis ch’il Reginavel da la Boemia aveva giudì fin qua, senza però tangar la libertad da religiun factica.

L’onn 1583 è l’imperatur Rudolf II, il biadi da Ferdinand I, tratg cun l’entira curt da Vienna a Prag. Uschia è la chapitala da la Boemia puspè avanzada ad in impurtant center da politica, art e scienza. Il 1609 ha Rudolf II proclamà la brev da maiestad ch’ha concedì libertad da religiun. L’onn 1611, anc dal temp da vita da Rudolf II, ha ses frar Matthias surpiglià la pussanza en il Reginavel da la Boemia. Suenter la mort da Rudolf è Matthias er vegnì elegì il 1612 sco imperatur roman. Dapi lura han las dispitas confessiunalas en la Boemia danovamain piglià fieu.

Guerra da trent’onns

Defanestraziun da Prag dal 1648

Battaglia sper Prag ils 6 da matg 1757 tranter la Prussia e l’Austria

Cur che la malcuntentientscha cun la politica da l’imperatur envers lur pajais ha cuntanschì il 1618 sia culminaziun, èn plirs represchentants dals stans boemians, ch’eran per gronda part da confessiun protestanta, penetrads en la chanzlia dal chastè da Prag (il Hradschin) ed han bittà or da fanestra dus statalters imperials ed in scrivant. Tuttas trais persunas han survivì l’attentat senza pli grondas blessuras. Quest’uschenumnada Segunda Defanestraziun da Prag ha mess ad ir la sullevaziun boemiana cunter l’imperatur. La sullevaziun dueva furmar il punct da partenza da la Guerra da trent'onns (1618–1648), la quala ha devastà vastas parts da l’Europa e surtut da la Germania.

L’onn 1619 è mort l’imperatur Matthias. L’avust dal medem onn han ils stans boemians elegì il protestant tudestg Friedrich von der Pfalz sco nov retg da la Boemia. Cur che Friedrich è vegnì curunà l’atun a Prag ed ha elegì questa citad sco sia residenza, è il conflict cun ils Habsburgais daventà ina chaussa da l’Imperi. L’onn 1620 ha gì lieu la Battaglia da la Muntogna Alva sper Prag. Quella è ida a fin cun ina sconfitta decisiva per ils stans da la Boemia e la victoria da l’armada imperiala.

Friedrich von der Pfalz è fugì or dal pajais (‹retg d’enviern›, perquai ch’el ha be regì durant in enviern). Ils cumandants da la sullevaziun da la Boemia – en tut 27 aristocrats e burgais da Prag, tant da derivanza tscheca sco er tudestga – han ins executà ils 21 da zercladur 1621 sin la plazza da la citad veglia a Prag, intgins dad els a moda crudaivla. Blers protestants, tranter els impurtants represchentants da l’aristocrazia boemiana e da la vita spiertala sco l’uvestg dals frars boemians Johann Amos Comenius, han bandunà il pajais ed elegì l’exil. Lur vasts bains èn vegnids confiscads ed attribuids als aderents da la partida catolica ed ad impurtants chaus d’armada da l’imperatur, sco per exempel Wallenstein.

Il temp suenter la Battaglia da la Muntogna Alva vegn numnà en l’istoriografia tscheca l’epoca dal temno, il temp da la stgiradetgna. Anc durant la Guerra da trent’onns ha l’imperatur Ferdinand II (1619–1637) chatschà tras ina rigurusa politica da suppressiun cunter ils na-catolics en ses domini, surtut en ils pajais ereditars habsburgais incl. il Reginavel da la Boemia. En ils territoris boemians han ins l’emprim declerà il tudestg sco segunda lingua uffiziala, ma bainspert è il tschec quasi vegnì chatschà dal tuttafatg or dals uffizis ed or dal diever da las elitas. La posiziun statala particulara dal Reginavel da la Boemia entaifer l’Imperi han ins formalmain restrenschì be parzialmain; facticamain è l’independenza dal pajais però vegnida eliminada a lunga vista. Da qua davent e fin il 1918 è il pajais vegnì regnà nà da Vienna, nua che sa chattavan la curt e la regenza imperiala.

Renaschientscha naziunala dals Tschecs

Artigliaria austriaca drizzada cunter la citad da Prag (1848)

Tranter il 1780 ed il 1790 ha l’imperatur Joseph II realisà sias refurmas en il senn da l’absolutissem illuminà (sut il motto: «Tut per il pievel; betg tras il pievel.»). In’impurtanta refurma è per exempel stada la dissoluziun da la serviladad l’onn 1781.

A partir da la fin dal 18avel tschientaner fin ca. 1885 ha alura gì lieu la renaschientscha naziunala dals Tschecs. Sco reacziun sin il centralissem viennais èn intellectuals s’organisads a partir da la fin dal 18avel tschientaner en il moviment naziunal tschec. Sustegnids da romantichers tudestgs han els pretendì la tgira, la renconuschientscha ed il diever da la lingua tscheca. A quai è suandà il giavisch suenter dapli autonomia politica. Per far valair l’atgna identitad culturala han ins fundà societads scientificas sco Matice česká u Matice moravská ed il moviment da gimnastica Sokol.

Immediat suenter il congress dals Slavs a Prag il zercladur 1848 è vegnida abattida la Sullevaziun da Tschuncaisma a Prag. Igl ha cumenzà il temp da l’industrialisaziun che dueva far da la Boemia la ‹spina dorsala industriala› da la monarchia dal Danubi.

Suenter che l’imperatur Franz Joseph aveva sancziunà cun il patent da Silvester dal 1851 il neoabsolutissem, èn suandadas cun il diplom d’october dal 1860, il patent da favrer da 1861 e la constituziun da december dal 1867 pliras emprovas da procurar als Tschecs tschertas libertads. Ma anc adina sa sentivan els dischavantagiads en congual cun ils Tudestgs ed ils Ungarais. Il Reginavel da la Boemia ha bain existì fin il 1918, ma betg tut ils Habsburgais han fatg la bregia da sa laschar curunar a Prag sco retg boem. Entant ch’igl èn vegnids concedids a l’Ungaria – sco reginavel en uniun persunala cun l’Austria – numerus dretgs naziunals, na dastgavan gnanc cumparair en ils pajais da la curuna boema (Boemia, Moravia, Silesia austriaca) gasettas en lingua tscheca.

Per stgaffir ina tscherta egualisaziun tranter l’Austria e la Tschechia ha il primminister austriac Badeni mess en vigur il 1897 in’ordinaziun areguard las naziunalitads, tenor la quala tut las vischnancas politicas en la Boemia e Moravia duevan vegnir administradas en duas linguas. Uschia è il tschec avanzà en omadus pajais da la curuna d’ina lingua minoritara ad ina lingua naziunala. Sinaquai han deputads da lingua tudestga bloccà il Cussegl da l’imperi austriac ed il 1899 ha l’ordinaziun areguard las naziunalitads stuì vegnir revocada. Er l’egualisaziun morava dal 1905 n’ha betg cuntanschì in success restant, uschia che la Dieta boema è vegnida schliada il fanadur 1913 tras patent imperial.

Tschecoslovachia

La Tschecoslovachia 1918–1938

T.G. Masaryk, l’emprim president

En l’Emprima Guerra mundiala (1914–1918) han ils Tschecs gì da cumbatter da vart da l’Austria. Cunter la monarchia è sa furmada en l’exil in’opposiziun tscheca e slovaca che vegniva manada da Tomáš Garrigue Masaryk; in grond dumber da Tschecs en l’exil han er sustegnì l’Entente militarmain cunter las Pussanzas centralas. Ils 28 d’october 1918 ha alura gì lieu la fundaziun da la Tschecoslovachia e Masaryk è daventà l’emprim president dal stadi. La Slovachia, ch’era fin qua suttamessa administrativamain a l’Ungaria, è s’associada sut Milan Rastislav Štefánik al nov stadi. Il 1919 ha gì lieu l’adesiun da la Transcarpazia (ch’è crudada il 1946 a l’Uniun sovietica) ed il 1920 da la regiun da Cieszyn.

Tranterguerras e Segunda Guerra mundiala

Dal 1918 fin il 1938 ha existì l’uschenumnada Emprima Republica tschecoslovaca. En quella devi ina ferma minoritad tudestga che furmava la maioritad en las Sudetas. Tar la dumbraziun dal pievel da l’onn 1930 muntava la cumpart da la populaziun da lingua tudestga en l’entir territori da la Tschechia odierna 29,5 %. Ils Tudestgs en la Tschecoslovachia vegnivan represchentads dapi il 1919 tras la Deutsche Nationalpartei. La pli ferma fracziun tudestga entaifer la chombra da deputads a Prag èn però stads tranter il 1920 ed il 1933 ils socialdemocrats tudestgs. Sut lur parsura Ludwig Czech èn els daventads a partir dal 1929 partida guvernamentala. Il 1933 ha Konrad Henlein fundà la Sudetendeutsche Partei (SdP). Cun sustegn da vart da la Germania ha quella adina puspè pretendì per la part dal pajais da lingua tudestga ina vasta autonomia u schizunt la separaziun da quella da la Tschecoslovachia; il Program da Karlovy Vary da la SdP da l’avrigl 1938 ha be anc fatg daventar pli critica la Crisa da las Sudetas.

Suenter che l’Austria è vegnida unida cun il Reich tudestg, ha Adolf Hitler smanatschà d’invader las Sudetas. La Gronda Britannia e la Frantscha avevan tenor il Contract da Saint Germain in mandat da protecziun envers la Tschecoslovachia. Ultra da quai devi anc ulteriuras allianzas tranter la ČSR e la Frantscha resp. l’Uniun sovietica. Las regenzas da la Frantscha e da la Gronda Britannia èn stadas da l’avis ch’ina guerra smanatschanta possia vegnir evitada cun dar suenter (politica d’appeasement). Senza la participaziun da la regenza tschecoslovaca han Hitler, Mussolini, Chamberlain e Daladier suttascrit il settember 1938 la Cunvegna da Minca, tenor la quala la Tschecoslovachia ha stuì surlaschar las Sudetas a la Germania. Ils Tschecs han numnà questa cunvegna il «Dictat da Minca» u il «Tradiment da Minca». Radund in terz dal territori statal è crudà al Reich tudestg. Il prim d’october è sinaquai sa furmada la Segunda Republica federativa.

Truppas tudestgas a Brno, 1939

Ils 5 d’october 1938 è il president Edvard Beneš sa retratg ed è ì en l’exil en Gronda Britannia. Ses successur è daventà Emil Hácha. Suenter che truppas tudestgas han occupà ils 15 da mars 1939 la part dal pajais ch’era restada independenta («Rest-Tschechei»), han ins endrizzà il protectorat Boemia e Moravia. E l’Emprima Republica slovaca è daventada in stadi satellit dal Reich tudestg. Il matg 1942 è vegnì commess sin il protectur dal Reich Reinhard Heydrich in attentat mortal. Sco mesira da retorsiun han ils naziunalsocialists mazzà tut ils abitants dals vitgs Lidice e Ležáky. Durant il temp da l’occupaziun tudestga sa chattavan sin territori tschec il champ da concentraziun Theresienstadt sco er plirs champs exteriurs dal champ da concentraziun Flossenbürg, tranter auter Leitmeritz (Litoměřice).

Il 1945 è la Tschecoslovachia vegnida reconstituida facticamain tras il Program da Košice da la nova regenza sut primminister Zdeněk Fierlinger. Truppas americanas, sovieticas e tschecoslovacas han liberà il pajais. La lingia da demarcaziun sin la quala ins era sa cunvegnì en la Decleraziun da Jalta tranter ils territoris administrads dals Stadis Unids e quels sut administraziun sovietica passava per lung las citads da České Budějovice, Plzeň e Karlovy Vary.

Fin da la Segunda Guerra mundiala e realsocialissem

Ils 5 da matg 1945 ha cumenzà la Sullevaziun da Prag cunter la pussanza d’occupaziun tudestga; ils 8 da matg è la Segunda Guerra mundiala stada a fin. Ils 9 da matg èn truppas sovieticas entradas a Prag. President Beneš ha puspè surpiglià la pussanza guvernativa. En rom da la reconstituziun dal stadi han ins relaschà ils uschenumnads Decrets da Beneš. Sper fatgs administrativs usitads reglavan quels er l’expropriaziun da la facultad dals Tudestgs e lur bandischada or da la Tschecoslovachia; suenter la fin da la guerra han ins numnadamain resguardà quels sco «inimis dal stadi». Quest act da vendetga n’è mai vegnì elavurà giuridicamain, è vegnì tabuisà sur lung temp e discutà pir fitg tard en la publicitad.

Il matg 1946 ha la partida communistica da la Tschecoslovachia (KSČ) gudagnà las elecziuns, ha fatg part da la regenza ed ha – grazia al sustegn da l’Uniun sovietica – pudì far valair ina grond’influenza. Klement Gottwald è sinaquai daventà primminister.

Il favrer 1948 han ils communists alura surpiglià dal tuttafatg il commando. La constituziun è vegnida midada ed il pajais restructurà tenor model sovietic. Emprim uschenumnà «president da lavurants» è daventà Klement Gottwald. Il november 1952 han ins sentenzià Rudolf Slánský ensemen cun indesch ulteriurs accusads a la mort. L’onn 1957 è Antonín Novotný daventà president. A la Conferenza da Kafka il 1964 a Liblice è Franz Kafka vegnì reabilità. Igl èn sa fatgas valair adina dapli vuschs criticas ch’han clamà suenter refurmas; en rom dal quart congress da scripturs tschecs il zercladur 1967 è questa malaveglia s’exprimida en furma d’ina critica directa envers ils manaders politics dal pajais.

Primavaira da Prag

Forzas armadas dal Patg da Varsovia occupeschan Prag

L’entschatta da schaner 1968 ha il comité central relaschà Novotný da ses uffizi. Nov parsura da la KSČ è daventà Alexander Dubček, president dal stadi il general Ludvík Svoboda. L’entschatta da mars han ins dismess la cesura. Igl ha cumenzà l’uschenumnada ‹Primavaira da Prag›, da la quala l’ulteriur svilup dueva sa furmar a moda relativamain spontana. L’avrigl 1968 ha la KSČ sut Alexander Dubček mess en vigur in program d’acziun ch’aveva en mira in «socialissem cun fatscha umana» (libertad da reuniun, admissiun d’interpresas pitschnas, liberaziun da praschuniers politics).

Ils 21 d’avust 1968 ha cumenzà in’intervenziun militara: truppas sovieticas ed ulteriuras forzas armadas dal Patg da Varsovia han occupà la Tschecoslovachia. En rom da l’occupaziun ha Moscau proclamà la doctrina da Breschnew areguard la «suveranitad limitada dals stadis socialistics». En consequenza da quai èn blers Tschecs emigrads. La proxima etappa politica han ins numnà «normalisaziun». Il prim da schaner 1969 è entrada en vigur la constituziun areguard la federaziun tschecoslovaca; entaifer quella furmava la Republica socialistica tscheca ina da las duas republicas parzialas da la Tschecoslovachia. L’avrigl 1969 è Dubček vegnì remplazza tras Gustáv Husák sco secretari general da la KSČ.

Fatg sensaziun han las arsentadas da sasezs dals students Jan Palach e Jan Zajíc (schaner e favrer 1969) a l’entschatta da la ‹normalisaziun›.

En il decurs dals proxims onns è la ČSSR daventada in dals pli conservativs stadis commembers dal bloc da l’ost. Il schaner 1977 è sa furmà il moviment da burgais ‹Charta 77›.

La Revoluziun da vali

Demonstraziuns dal 1989

Václav Havel (2009)

Ils 17 da november 1989 ha la polizia supprimì a moda brutala ina demonstraziun da students, quai ch’ha manà a demonstraziuns cun fin a 750 000 participants. Ils 19 da november 1989 è il moviment da burgais daventà la forza principala entaifer la ‹Revoluziun da vali› en la Tschecoslovachia. Ils 10 da december 1989 ha il president dal stadi Gustáv Husák declerà sia demissiun.

Ils 28 da december 1989 ha l’assamblea federala elegì Alexander Dubček sco parsura da quella, il di suenter Václav Havel sco president da la ČSSR. L’entschatta dals onns 1990 han ins renumnà la Republica socialistica tscheca en Republica Tscheca. Ils 23 d’avrigl 1990 – suenter l’uschenumnada ‹Guerra dal segn da reflexiun› – è la Tschecoslovachia vegnida renumnada en Republica federativa tscheca e slovaca (ČSFR).

Il zercladur 1990 han gì lieu en la ČSFR las emprimas elecziuns dal parlament libras. Il fanadur 1990 è Václav Havel vegnì elegì sco president da la ČSFR. Il favrer 1991 è la ČSFR daventada commembra dal Cussegl da l’Europa. Il december 1991 ha il pajais suttascrit ina cunvegna d’associaziun a la Communitad europeica. La stad 1992 è l’econom Václav Klaus daventà primminister ed ha accelerà la privatisaziun da l’economia.

Vladimír Mečiar è daventà primminister da la Slovachia. Cunter la voluntad da la maioritad da la populaziun èn Klaus e Mečiar sa cunvegnids da divider la Tschecoslovachia en dus stadis. Il fanadur 1992 è Havel sa retratg da ses uffizi sco president. Il november 1992 ha il parlament federal approvà la lescha davart la schliaziun da la ČSFR.

Il december 1992 ha il suveran deliberà la constituziun da la Republica Tscheca sco «stadi da dretg democratic». La Charta dals dretgs e da las libertads fundamentalas, la quala l’assamblea tschecoslovaca aveva mess en vigur suenter la vieuta (schaner 1991), ha la Tschechia surpiglià senza midadas.

Republica Tscheca

Il prim da schaner 1993 è la Tschecoslovachia vegnida schliada en enclegientscha ed èn vegnidas proclamadas la Republica Tscheca e la Republica Slovaca sco stadis independents. Il favrer 1993 ha gì lieu la saramentaziun dal nov elegì president tschec Václav Havel. Il zercladur 1993 è la Tschechia aderida al Cussegl da l'Europa. Il 1995 è suandada l’adesiun a l’Organisaziun da cooperaziun e svilup economic en l’Europa (OECD) ed il 1999 a la NATO. Il favrer 2003 è Václav Klaus daventà president dal stadi.

Il prim da matg 2004 è la Republica Tscheca daventada commembra da l’Uniun europeica. A chaschun d’in referendum avevan avant approvà quest pass 77,3 % dals votants (tar ina participaziun da 55,2 %). Pervi da la Cunvegna da Schengen èn crudadas davent dapi il december 2007 tut las controllas da cunfin vers ils quatter stadis vischins.

Politica

Sistem politic

Thunovský palác, la sedia da la Chombra dals deputads a Prag

La Tschechia è ina republica parlamentara. Schef da stadi è il president. Il schef da la regenza dispona però da dretgs extendids en congual cun il schef da stadi. L’organ legislativ furma il parlament. Il sistem a duas chombras sa cumpona da la Chombra dals deputads e dal Senat.

Il president vegniva oriundamain elegì dal parlament e dapi il 2013 en elecziun directa. Il temp d’uffizi cumpiglia 5 onns, ina reelecziun n’è betg pussaivla. Il president nominescha e relascha il primminister ed ulteriurs commembers da la regenza. En tschertas situaziuns da crisa po el schliar la Chombra dals deputads.

Entaifer la procedura legislativa dispona il president d’in veto suspensiv e po renviar in sboz da lescha al parlament. Il president po medemamain disponer ch’ina procedura penala vegnia sistida u remetter in chasti. Ensemen cun il Senat nominescha el ils derschaders constituziunals.

Las duas chombras dal parlament vegnan elegidas tenor differents proceders. La Chombra dals deputads sa cumpona da 200 sezs e vegn occupada tenor il sistem electoral da proporz. La perioda da legislatura dura quatter onns.

Il Senat sa cumpona da 81 senaturs che vegnan tschernids en elecziun da maiorz. La perioda da legislatura cumpiglia 6 onns; per pudair vegnir elegì sco senatur ston ins avair ina vegliadetgna d’almain 40 onns. Las elecziuns han lieu en l’interval da dus onns; i vegn mintgamai elegì en in terz dals 81 circuls electorals.

Il dretg da votar han tut ils burgais da la Tschechia ch’han cumplenì il 18avel onn.

La regenza è l’organ superiur da l’executiva e sa cumpona dal primminister e dals ministers. Il primminister vegn nominà dal president da la Republica; sin proposta dal primminister nominescha il president alura ils ulteriurs commembers da la regenza. Silsuenter sto la regenza sa suttametter en il parlament ad ina votaziun da confidenza.

Entaifer l’ierarchia statala suondan a la regenza e ses uffizis centrals las corporaziuns territorialas cun dretg d’autodeterminaziun (cf. sutvart).

La giudicativa sa cumpona dal tribunal constitutiv e d’in sistem da dretgiras generalas da quatter stgalims; sisum quellas sa chatta il tribunal suprem resp. il tribunal administrativ suprem.

Per part vegn la Tschechia – tuttina sco l’Israel ed intgins ulteriurs stadis da l’Europa da l’Ost e da l’Asia – descritta sco democrazia etnica, en la quala «la dominanza d’ina gruppa etnica è vegnida instituziunalisada».

Lingua uffiziala

Ina lingua uffiziala n’è betg fixada en la Tschechia a moda generala. Il diever dal tschec sco lingua uffiziala resulta però da singulas leschas che fixeschan il diever da la lingua per champs concrets.

Divisiun administrativa

La sutdivisiun actuala da la Tschechia e las trais regiuns tradiziunalas Boemia (verd), Moravia (blau) e Silesia Tscheca (oransch)

Unitads territorialas superiuras munidas cun dretgs d’autodeterminaziun furman en la Tschechia – tenor la sutdivisiun istorica – la Boemia, la Moravia e la Silesia. Alura suondan las 14 regiuns (kraj) ch’èn vegnidas stgaffidas il 2000 e las vischnancas (obec).

Polizia

Sper la polizia statala da la Republica Tscheca existan polizias communalas (resp. polizias da las citads) unifurmadas.

Militar

Tar las forzas armadas tschecas sa tracti d’in’armada professiunala. Las parts principalas èn las forzas terrestras, l’aviatica militara e las forzas da sustegn. La Tschechia dispona da radund 21 000 schuldads e da ca. 11 000 reservists.

Economia

Svilup istoric

L’economia da la Tschecoslovachia tutgava tradiziunalmain tar las pli sviluppadas en tut l’Europa. Surtut tranter il 1918 ed il 1939 ha quella cuntanschì in stadi fitg aut. L’interpresa da construcziun da maschinas Škoda è vegnida fundada l’onn 1859 e dumbrava gia l’onn 1900 3500 collavuraturs. Da quel temp era l’interpresa in impurtant producent d’armas: l’onn 1914 lavuravan tar Škoda radund 10 000 persunas, il 1917 eran quai 32 000. Ils emprims products suenter la guerra èn stadas locomotivas. Alura han ins sviluppà successivamain ils champs da fatschenta victualias, tubac, automobil ed aviatica.

Suenter ch’ils communists han surpiglià il 1948 il commando, ha la Tschecoslovachia bain furmà in dals pajais ils pli sviluppads dal bloc da l’ost. Ma cun stuair s’adattar a las prescripziuns da l’economia dirigistica n’ha ella betg pli pudì concurrer cun las pussanzas economicas mundialas.

Suenter la vieuta dal 1989 è l’economia dal pajais vegnida privatisada; quella è sa sviluppada a moda fitg positiva. La gronda part dal product naziunal brut deriva dal sectur da servetschs.

Economia da l’exteriur

Il commerzi cun l’exteriur ha cuntanschì il 2016 cun radund 276 milliardas euros in nov record. Tut en tut correspundan ils exports da la Tschechia quasi a 85 % dal product naziunal brut. Da muntada è surtut il commerzi bilateral cun la Germania (32,4 % il 2016, entant che tut ils ulteriurs pajais cuntanschan be cumparts procentualas d’ina cifra).

Industria

Škoda è in dals impurtants patruns da lavur industrials dal pajais

L’economia tscheca è orientada fitg ferm a l’industria (bundant 37 % dal product naziunal brut); da muntada centrala è qua surtut l’industria d’autos. Ils implants da Škoda tutgan tar ils pli gronds manaschis dal pajais insumma e furman la part centrala da l’export da la Tschechia. In’impurtanta pitga è sper l’industria d’autos la construcziun d’implants industrials ch’èn surtut destinads per l’Europa dal Vest ed auters stadis fitg sviluppads. Ulteriurs secturs centrals èn la metallurgia, la construcziun da maschinas, l’industria da victualias, l’industria da laina, l’industria chemica, petrochemica e farmaceutica, en pli la producziun da vaider e cheramica.

Surtut en la Boemia ha l’industria da vaider ina lunga tradiziun. Bleras fabricas da vaider sa laschan er visitar. La muntada economica da l’industria da vaider è però sa diminuida fermamain.

Energia

La cumpart da las singulas funtaunas d’energia a la producziun d’electricitad (brutto) sa preschentava l’onn 2010 sco suonda: charvun 53,6 %, energia atomara 33 %, gas natiral 8 %, energias regenerablas 5,3 %, products da petroli 0,2 %. En dus lieus (Dukovany e Temelín) èn en funcziun ovras atomaras che dumbran en tut 6 reacturs.

La Republica Tscheca exportescha mintg’onn radund 20 % da sia producziun d’electricitad. Quai correspunda pli u main a la producziun totala da l’ovra atomara Temelín. Tenor scenaris ch’il ministeri d’industria ha publitgà il 2014 pudess questa relaziun però sa midar radicalmain fin il 2040. Damai che divers stadis vischins investeschian en energias regenerablas na sa laschia energia d’implants electrics a basa da combustibels fossils u atomars betg pli exportar en avegnir en las medemas dimensiuns, uschia che lur rentabilitad saja periclitada fermamain. A basa da quest scenari ha la Tschechia decidì da reducir successivamain la producziun d’electricitad a basa da cotgla ed ha spustà u sbittà plans per eriger novas ovras atomaras.

Agricultura

Champ a Černovice en la regiun Vysočina

L’agricultura sa concentrescha surtut sin la cultivaziun da furment, tirc, ierdi, ravas da zutger, tartuffels, plantas da pavel, vignas, legums e fritgs. Fitg centrala è er la cultivaziun da virtit sco basa per las bierarias ch’han en Tschechia ina lunga tradiziun. Daspera vegnan surtut elevads arments e pors ed er la chatscha e la pestga èn da muntada economica. D’impurtanza per il pajais è ultra da quai la selvicultura ed industria da laina. Radund in terz dal territori dal pajais è cuvert cun guauds; la laina vegn surtut elavurada per l’export. Da l’entira populaziun tscheca lavuran radund 4 % en l’agricultura.

Cifras-clav economicas

En la Tschechia vegnan explotads charvun da crap e da terra, caolin, arschiglia, grafit, crap da chaltschina, sablun da quarz e sper Dolní Rožínka er uran.

Bilantscha dal stadi

Il 2016 ha la bilantscha dal stadi cumpiglià expensas en la valur da 74,7 milliardas dollars ed entradas da 73,7 milliardas dollars. Da quai è resultà in deficit en l’autezza da radund 0,5 % dal product naziunal brut. Ils debits statals han muntà il 2016 a 55,2 milliardas dollars u 37,6 % dal product naziunal brut.

En congual cun il product naziunal brut ha il stadi impundì 6,9 % en il sectur da sanadad (il 2006), 4,4 % en la furmaziun (2004) ed 1,6 % en il militar (2007).

Infrastructura

Vias da transit

Cun la construcziun d’ina rait d’autostradas han ins bain gia cumenzà l’onn 1967; ma fin ils onns 190 eran be terminads ils tschancuns Prag–Brno e Brno–Bratislava. Dapi lura vegn la rait schlargiada cuntinuadamain. La fin da l’onn 2006 cumpigliava quella ina lunghezza da radund 630 km e radund 200 ulteriurs km sa chattavan en construcziun. A mesa vista è previsa ina rait d’autostradas d’ina lunghezza da radund 1000 km. Sin las autostradas tschecas vala ina sveltezza maximala da 130 km/h.

Sper las autostradas exista ina rait da vias da radund 55 000 km ch’è sutdividida en vias spertas e vias d’emprim, segund e terz urden. Per l’utilisaziun da las autostradas e vias spertas è necessaria ina vignetta.

Traffic da viafier

Pendolino da la viafier statala

La viafier ha en la Tschechia ina tradiziun che tanscha enavos en la mesadad dal 19avel tschientaner. L’onn 2010 cumpigliava la rait da lingias bundant 9600 kilometers, quasi tuttina bler sco la Svizra. Abstrahà da las citads-stadi Monaco e Citad dal Vatican è quai la pli spessa rait da viafier da tut il mund. La gronda part da las lingias vegnan gestiunadas da las České dráhy (Viafiers tschecas) che sa chattan en maun dal stadi. Pervi da sia posiziun en l’Europa Centrala è la Republica Tscheca daventada in impurtant pajais da transit. Tras il pajais mainan divers corridors d’EuroCity (p.ex. Berlin–Prag–Vienna u Hamburg–Berlin–Prag–Bratislava–Budapest).

Aviatica

Impurtantas plazzas aviaticas èn quellas da Prag, Brno-Tuřany, Ostrava e Karlovy Vary. Tut en tut datti en la Tschechia 91 plazzas aviaticas civilas. Las pli grondas societads aviaticas èn Czech Airlines, Travel Service e Smart Wings.

Traffic sin l’aua

Ils tschancuns dals flums Elba e Moldau (tschec: Vltava) cun status internaziunal èn colliads cun il sistem da vias d’aua europeic che mainan als ports da Hamburg, Magdeburg, Duisburg e Rotterdam. A Hamburg posseda la Republica Tscheca in port franc cun access direct a la Mar dal Nord. Quest territori da 30 000 meters quadrat è affittà fin il 2028 a la Tschechia sco successura legala da la ČSSR.

Traffic en las citads

En citads pli grondas èn tram e bus ils meds da traffic publics usitads. En citads pli pitschnas curseschan be bus. En la chapitala Prag exista ina metro cun trais lingias che collian l’ur da la citad cun il center.

Vias da velos

En ils centers turistics ed en las citads exista ina rait da vias da velos che vegn extendida cuntinuadamain. Er bleras vias da velos europeicas passan tras la Tschechia. Numerusas da quellas mainan tras territori collinus, sco per exempel tras il guaud da la Boemia.

Medias e telecommunicaziun

En la Tschechia cumparan 75 gasettas dal di; quellas vegnan legidas da 20 % da la populaziun. Daspera cumparan radund 60 periodicas che cuntanschan 9 % da la populaziun. Sur 4,3 milliuns attatgs da televisiun – en media 33,2 per 100 abitants – pon vegnir recepids 150 emetturs da televisiun; il consum da televisiun quotidian munta en media a 194 minutas.

La televisiun da dretg public sa numna Česká televize e cumpiglia ils programs ČT 1 (program general), ČT 2 (surtut cultura, emissiuns da consuments), ČT 24 (novitads) e ČT 4 (sport). Il radio da dretg public sa numna Český rozhlas ed emetta medemamain plirs programs naziunals sco er producziuns da studios regiunals.

Il 2013 han ins dumbrà 19 raits fixas e 131 contracts da telefonin per 100 abitants. Il 2016 nizzegiavan 88,4 % dals Tschecs l’internet.

L’interpresa da posta statala sa numna Česká pošta; la preselecziun da telefon internaziunala è il +420.

Furmaziun

La Republica Tscheca dispona actualmain da radund 75 scolas autas. Da quai avevan il 2008 24 scolas autas publicas, las duas statals e duas privatas il status d’universitad. La purschida da studis è daventada bundantamain pli vasta dapi ils onns 1990: devi lura 173 differents percurs da studi, èn quai uss bundant 2200.

Cultura

Architectura

Český Krumlov

La Chasa sautanta a Prag

Prag vegn er numnà ‹La citad da las 100 turs› e ‹Citad dad aur›. Qua èn reunids edifizis d’impurtanza architectonica da las differentas epocas da l’istorgia culturala europeica. Ma er ordaifer la chapitala sa chattan edifizis e monuments culturals da muntada. En tut appartegnan 12 lieus al Patrimoni mundial da l’Unesco, tranter auter las citads veglias istoricas da Český Krumlov, Kutná Hora e Telč.

Imposantas catedralas da la gotica medievala furman il Veitsdom a Prag ed il dom da sontga Barbara a Kutná Hora. Pli veglia che la famusa Punt da Carl è la punt da crap a Písek. La cuntrada è segnada da numerus chastels e claustras dal temp medieval, per exempel dals chastels Karlštejn e Pernštejn e da las claustras Porta Coeli e Vyšší Brod. Perditgas da la renaschientscha boema furman ils chastels da Litomyšl, Jindřichův Hradec e Kratochvíle; er plazzas da citads sco quellas da Slavonice u Prachatice èn segnadas da quest stil. In’atgnadad tscheca è l’uschenumnada gotica barocca da Johann Blasius Santini-Aichl; il punct culminant da quella furma la baselgia da pelegrinadi Zelená Hora. Baroc e rococo han laschà en l’entir pajais lur fastizs. Exempels èn il chastè Kroměříž, la pitga da la trinitad ad Olomouc, il chastè Troja u il chastè da Nové Hrady tegnì en il stil da rococo. Ina varietad populara è il baroc puril da la Boemia dal Sid; da quel dat il vitg Holašovice perditga. Parcs classicistics furman la cuntrada cultivada Lednice-Valtice u Františkovy Lázně. A l’istorissem è d’attribuir la generaziun architectonica dal Teater naziunal.

A l’entschatta da l’architectura moderna sa chatta il jugendstil da Prag, dal qual la chasa municipala da Prag è l’edifizi il pli magnific. Josef Gočár ed auters han sviluppà l’architectura cubistica. Brno, nua che sa chatta la Villa Tugendhat, è daventà in center da l’architectura funcziunalistica (Bohuslav Fuchs). L’architectura dal temp communistic vegn savens associada cun edifizis da plattas; prestaziuns architectonicas da quel temp furman las turs da televisiun Žižkov e Ještěd. Il pli enconuschent edifizi dal temp suenter il 1989 è la Chasa sautanta.

Art figurativ

Josef Mánes e Vojtěch Hynais èn represchentants da la pictura classica. Grond success sco pictur istoric ha gì Václav Brožík. La pictura moderna han inizià en Tschechia Max Švabinský ed Antonín Slavíček. Alfons Mucha è in represchentant dal jugendstil da muntada internaziunala. El è surtut daventà famus pervi da ses art da placats, ma er per si’ovra monumentala ‹L’epos slav› che represchenta scenas da l’istorgia tscheca. In dals piuniers mundials da l’art abstract è stà František Kupka; gia il 1911 è el sa deditgà a la pictura abstracta. Silsuenter è la pictura cubistica stada represchentada fermamain en la Tschechoslovachia (Emil Filla, Bohumil Kubišta, Josef Čapek). Ils onns 1930 han Jindřich Štyrský e Toyen fundà il surrealissem tschec, il qual Jan Švankmajer ha tgirà fin en il temp preschent. Artists contemporans èn per exempel David Černý ed Anna Chromy che fan omadus art en il spazi public.

Litteratura

En il 9avel tschientaner han Kyrillos e Methodios introducì il slav da baselgia vegl sco emprima lingua da scrittira slava. Da quella è sa sviluppà il tschec vegl ch’è daventà en il decurs dal temp medieval, sper il latin ed il tudestg, ina lingua litterara tant en la Boemia sco er en la Moravia. Las pli veglias cumprovas da la litteratura scritta en tschec vegl derivan dal 12avel e 13avel tschientaner; la fluriziun culturala è suandada sut il domini da Karel IV. Jan Hus ha introducì il 1406 ils segns diacritics en la lingua tscheca. En il 16avel tschientaner ha la translaziun da la Bibla da Kralice gì grond’influenza sin la litteratura tscheca. Impurtants litterats dal temp baroc èn stads il pedagog e scienzià universal Johann Amos Comenius sco er il preditgant gesuit Bedřich Bridel. La fin dal 18avel tschientaner han Josef Dobrovský e Josef Jungmann tschentà cun lur lavurs linguisticas il fundament per la renaschientscha naziunala. Igl è suandada la romantica cun Karel Hynek Mácha sco represchentant principal ed il realissem cun Božena Němcová e Jan Neruda.

La litteratura tscheca da la moderna è sa servida dals differents currents litterars ch’èn sa furmads vers il 1900 en l’Europa. La naschientscha dal stadi tschecoslovac ha enritgì enormamain il manaschi cultural en general. Impurtants auturs dal tranterguerras èn per exempel Jaroslav Hašek e Karel Čapek. A Prag, en ina famiglia gidieua da lingua tudestga, è er naschì Franz Kafka (1883–1924); qua ha el passentà praticamain tut ses temp da vita e scrit sias famusas ovras sco ‹Das Schloss›, ‹Die Verwandlung› u ‹Der Prozess›. L’èra dal communissem ha danovamain manà a mesiras da censura, uschia che divers auturs èn ids en l’exil, tranter auter Josef Škvorecký e Milan Kundera. Quels ch’èn restads en il pajais, sco Bohumil Hrabal u Ludvík Vaculík, han publitgà en il ‹Samizdat›. E dapi il 1989 è puspè pussaivla ina producziun litterara libra che resplenda tut las fassettas da la scena litterara d’ozendi.

Musica

Antonín Dvořák

Il pli vegl document musical sin territori tschec è la chanzun spirituala ‹Hospodine, pomiluj ny› che deriva da la vieuta dal 10avel al 11avel tschientaner. La chanzun da Václav dal 12avel tschientaner (‹Svatý Václave›) è stada en diever fin en il 19avel tschientaner sco imni naziunal. En las claustras ha existì ina ritga tradiziun da musica da baselgia. En il 15avel tschientaner ha quella cuntinuà en furma da las chanzuns dals hussits; la pli enconuschenta dad ellas furma la chanzun da cumbat ‹Ktož jsú boží bojovníci›. Dal temp dal baroc èn enconuschents per l’emprima giada ils nums dals cumponists, tranter els Adam Michna, Heinrich Biber, Jan Dismas Zelenka, Georg Anton Benda, František Xaver Brixi, Josef Mysliveček, Johann Baptist Vanhal, Jan Ladislav Dusík, Leopold Koželuh ed Antonín Rejcha.

Ils dus cumponists tschecs che duevan daventar enconuschents en tut il mund han omadus vivì en il 19avel tschientaner. Igl è quai per l’ina Bedřich Smetana cun las famusas ovras romanticas sco ‹Vltava› (‹Moldau›) u l’opera ‹Prodaná nevěsta› (‹La spusa vendida›); per l’autra Antonín Dvořák ch’ha scrit nov sinfonias, operas, oratoris, musica da chombra e da clavazin. In ulteriur enconuschent cumponist è Leoš Janáček ch’ha laschà s’inspirar da la musica populara morava. Famusa è ultra da quai la musica da sturs boema, da la quala il cumponist il pli enconuschent è Julius Fučík.

Represchentants da la musica moderna èn Alois Hába, in pionier da la musica microtonala, il cumponist da jazz Jaroslav Ježek u Pavel Haas. Enconuschents chantauturs tschecs èn Karel Hašler, Jiří Šlitr e Karel Kryl. Durant ils onns 1960 e 1970 è sa sviluppada a Prag ina cultura dad underground cun bands sco The Plastic People of the Universe, DG 307 e Psí vojáci. Musicists contemporans da divers geners èn per exempel Karel Gott, Iva Bittová, Lucie Bílá u Jaromír Nohavica.

Da muntada internaziunala è il festival da musica ch’ha mintgamai lieu la primavaira a Prag.

Film

Il sectur da film è sviluppà fermamain en la Republica Tscheca. Ils studios da film Barrandov tutgan tar ils pli gronds e pli renumads en l’Europa. Mintg’onn ha lieu il festival da film internaziunal Karlovy Vary. Reschissurs sco Miloš Forman (‹One Flew Over The Cuckoo’s Nest›), Jan Svěrák (‹Kolya›) e Jiří Menzel (‹Ostře sledované vlaky›, tud. ‹Liebe nach Fahrplan›) han survegnì Oscars per lur producziuns.

Cuschina

En la cuschina da la Boemia e Moravia domineschan spezialitads da charn sco brassà-portg (vepřo-knedlo-zelo) u brassà dal gnirunchel (svíčková). Tipicas garnituras èn canedels en bleras variaziuns, giabus alv e cotschen e bulieus. Enconuschentas tratgas senza charn èn veschlas da tartuffels (bramboráky) e chaschiel brassà (smažený sýr). Impurtantas èn er las spaisas da farina boemas ch’èn er vegnidas integradas en la cuschina austriaca en furma da Palatschinken, Buchteln, Kolatschen, Powidltascherl, Zwetschkenknödel, Dalken e.a.

La biera vala sco bavronda naziunala. Nagliur en tut il mund è il consum da biera uschè aut sco en la Tschechia. Marcas enconuschentas en tut il mund èn Pilsner Urquell e Budweiser. Surtut en la Moravia vegn er cultivada la viticultura.

Dis da festa e tradiziuns

En la Tschechia èn plirs dis da commemoraziun istorica vegnids declerads sco dis da festa naziunals. Tar quels tutgan il di da la statalitad tscheca ils 28 da settember (= il di da la mort da son Vintschegn), il di da la fundaziun dal stadi tschecoslovac ils 28 d’october ed il di dal cumbat per libertad e democrazia ils 17 da november. Daspera vegnan festivads ils firads dal chalender ecclesiastic.

A l’ierta culturala immateriala appartegnan la chavaltgada dals retgs, il saut da recruts Verbuňk en la Slovachia Morava e las processiuns da tschaiver en la regiun da Hlinecko.

Sport

Jaromír Jágr a chaschun dals gieus olimpics dal 2010

Radund 15 % da la populaziun tscheca èn commembers d’uniuns da sport.

Il pli impurtant sport (che vala er sco sport naziunal) è il hockey sin glatsch. En questa disciplina cuntanscha la Republica Tscheca regularmain success internaziunals (en rom da campiunadis mundials e gieus olimpics).

Impurtantas regiuns da sport d’enviern èn las Muntognas dals Gigants en il nord, il guaud boem en il vest sco er la muntogna Klínovec en la part tscheca da las Muntognas Metallicas. Harrachov e Liberec èn centers internaziunals da las disciplinas nordicas.

L’emprima liga da ballape cumpiglia 16 squadras. Duas da quellas vegnan relegadas la fin da la stagiun en la liga naziunala.

Entaifer il sport motorisà han cursas internaziunalas tranter auter lieu a Šternberk, en l’Automotodrom Brno ed a Mariánské Lázně.

Da muntada internaziunala en il sport da chavals è surtut la cursa da Pardubice; quella ha lieu dapi il 1874 ed è enconuschenta per sia direzza extraordinaria.

Litteratura

• Hochman, Jiří (1998): Historical dictionary of the Czech State. Scarecrow Press, ISBN 0810833387.

Colliaziuns

 Commons: Tschechia – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Republica Tscheca – pagina d’internet uffiziala
• Preschientscha online da la regenza tscheca
• Uffizi da statistica da la Republica Tscheca