ART, THEOLOGY AND CIVILIZATION IN THE ROMANIAN MONASTIC SPACES. FROM MONASTERY SCHOOLS TO THEOLOGICAL SCHOOL, Presa Universitară Clujeană, CLuj-Napoca - Universitatea „Aurel Vlaicu”, Arad, 2023
A Romanian population has been living on the territory of the Serbian Banat since the Middle Ages... more A Romanian population has been living on the territory of the Serbian Banat since the Middle Ages, which represented a component part of the Romanian ethnic body, from all points of view, including the confessional and didactic ones. The Serbian-Romanian Theological Institute in Vârset, established in 1822, played a special role in the training of priestly cadres for the Romanian and Serbian parishes in Banat, through which the clerical courses organized by the bishops of Vârset since the 18 th century were institutionalized. Since the 18 th century, schools with the Romanian language of instruction were closely linked to the Orthodox Church, in whose interference was the teaching of religion and church singing to students in primary and secondary schools, a fact that was present until its elimination by the communist authorities of religion as an object of education in all schools throughout the territory of Yugoslavia, in 1946.
Uploads
Videos by Mircea Maran
Papers by Mircea Maran
During the eighteenth and in the first decades of the twentieth century, the Orthodox Romanians in Banat belonged to the Metropolitanate of Karlovci (Karlowitz). The first attempts to create an independent church were mentioned in the first decades of the nineteenth century. Nevertheless, these attempts were more decisive in the years of The Revolution of 1848-49. In eparchies where Romanians lived, religious services were held in the Romanian language, while, in ethnically mixed ones, both Serbian and Romanian were used. In 1864, the independent Romanian Orthodox Church was established in Sibiu, due to the efforts of the Transylvanian Metropolitan, Andrei Şaguna, and in accordance with the decision of the Emperor Joseph. Romanian Orthodox churches existing in the territory of Banat were included in two eparchies – The Eparchy of Arad and The Eparchy of Caransebeş (1865). Instead of Cyrillic letters, Latin letters were introduced in all Romanian Orthodox Churches. In ethnically mixed villages of Banat, church division lasted until 1872.
Orthodox clergy had a very significant role in political, cultural and economic life, especially between the two world wars. The clergy were the only intellectuals who remained in local communities after the division of Banat. Namely, after the dissolution of the Austria-Hungarian Empire in 1918, Banat was divided between the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes (later Kingdom of Yugoslavia), the Kingdom of Romania and a small part of Banat belonged to the Kingdom of Hungary. Around forty villages and towns with Romanian parishes remained in the Yugoslavian part of Banat. Nevertheless, even outside of the Romanian territory, these parishes continued to belong to the Eparchies of Arad and Caransebeş. Parishes were divided into three protopresbyterates: Pančevo (with its seat in Banatsko Novo Selo), Vršac and Sarča (today Sutjeska near Zrenjanin). An attempt to sign the Church Convention between the Yugoslav and Romanian authorities in the period between the two world wars failed. In 1924 the Romanian Orthodox Church adopted the new Gregorian calendar. After the First World War, a number of Romanian intellectuals went to their newly formed state – the Kingdom of Romania, while local priests remained the leaders of the Romanian minority in the Kingdom of Yugoslavia. Priests were at the forefront of the Romanian party in the Kingdom of SCS (established in 1923) and they actively participated in the local political life. Most of the cultural associations, both atthe local and regional level, were established and lead by local priests. Cultural Society from its establishment in 1923, The Association of Romanian Choirs and Fanfares in the Yugoslav Banat (1931) and ASTRA. The Association for Culture of the Romanian People in the Yugoslav Banat were all associations whose presidents were orthodox church leaders. Local priests organized cultural activities and local library book donations from Romania. They edited publications in the Romanian language, among which we mention Nădejdea (Hope), Foaia Poporului român (The Romanian People’s Paper) and Biruinţa (Victory). Because of this, the clergy’s influence on the Romanians was very strong. The priests werealso members of the governing bodies of bank institutions of the Romanians in Banat, such as Luceafărul in Vršac, Sentinela in Banatsko NovoSelo, Steaua in Vladimirovac.
During this period, the church also encountered numerous problems. We mention the financial situation,which, in the years of the economic crisis, did not adequately allow for the construction and maintenance of Orthodox temples. In the interwar period, only three Romanian Orthodox Churches were erected: in Deliblato, Ovča and Kuštilj, while in most other churches, depending on the financial resources of the parish, works on restoration and maintenance of church buildings and parish homes were conducted.
One of the issues the Romanian Orthodox Church was preocupied with was the spread of various neo-Protestant communities in Banat, especially Nazarenes, Baptists, Pentecostals and Adventists. The Orthodox Church tried to prevent this phenomenon primarily by establishing local organizations of Oastea Domnului (the Army of the Lord), by organizing pilgrimages in Veliko Središte (since 1933) and Seleuš (since 1936), as well as by organizing religious gatheringswhere priests held lectures and various other content in the attempt to strenghtenthe Orthodoxy among believers. Religious classes in the Romanian language were held regularly in all the places where there was a Romanian Orthodox parish and a primary school in the Romanian language.
-rezime-
Grad Pančevo je jedan od najznačajnijih administrativnih, ekonomskih i kulturnih centara Banata, sa bogatom prošlošću i velikim brojem znamenitih ličnosti koje su ostavile dubokog traga u najrazličitijim oblastima društvenog života. Njegov povoljan strateški položaj učinio ga je od davnina značajnim za države koje su gospodarile ovim prostorima, te je u tom smislu dugo vremena predstavljao i važno vojno središte, tako da je vekovima bio privlačan za razne narode koji su živeli na ovim prostorima.
Iako je još od najstarijih vremena poznat kao srpski grad, pored Srba koji su činili većinu njegovih stanovnika, u Pančevu su živeli i drugi narodi, tako da je etnička i konfesionalna šarolikost grada na Tamišu postala i ostala jedna od njegovih prepoznatljivih osobina.
Među narodima koji su učestvovali u stvaranju istorije Pančeva naleze se i Rumuni, narod iste, pravoslavne vere kao i Srbi, sa kojima su dugo vremena zbog toga činili jedinstvenu
celinu. Prva rumunska imena se pominju u popisima pravoslavne parohije iz 1733. godine, da bi
se tokom sledećih decenija njihov broj stalno povećavao usled novih kolonizacija koje su sprovodile habzburške vlasti, kao i usled ekonomskih migracija na relaciji selo-grad.
Vrlo rano je, međutim, počela i asimilacija pančevačkih Rumuna, koji su se pre svega usled sklapanja mešovitih brakova sa jednovernim Srbima, pretapali u njih, tako da je polako ali sigurno, broj Rumuna u Pančevu počeo da opada. Iako su se stare rumunske porodice do početka XX veka već skoro potpuno asimilovale, održavanje ove nacionalne zajednice sve do danas je u stvari posledica stalnog priliva rumunskog stanovništva iz obližnjih sela, koje se nastanilo u
Pančevo iz ekonomskih razloga. Broj Rumuna je na taj način ostao nepromenjen i iznosio obično po nekoliko stotina građana, ali je u poslednje vreme procentualno znatno opao, usled povećanja ukupnog broja stanovnika Pančeva tokom XX veka. Prvi koraci ka nacionalnoj emancipaciji učinjeni su nakon osnivanja pančevačkog rumunskog pravoslavnog protoprezviterata (1865), pre svega zalaganjem prote Simeona Dimitrijevića i natporučnika Joana Balnožana.
Jedan od najznačajnijih momenata u istoriji pančevačkih Rumuna je osnivanje rumunske pravoslavne parohije 1899. godine, što je otvaralo mogućnosti jednog organizovanijeg
nacionalnog života ove zajednice. Prve decenije XX veka su donele i intensifikaciju kulturnih dešavanja, povremeno održavanje kulturnih manifestacija, organizovanje pevačkog društva, štampanje publikacija na rumunskom jeziku i funkcionisanje jednog nacionalnog kreditnonovčanog
zavoda, pod nazivom „Pančovana”. Ovaj uspon kulturno-nacionalnog života predstavlja i posledicu delovanja jedne grupe intelektualaca, koji su činili avangardu i elitu ove
zajednice, a među njima advokati Petru Tisu, dr Aleksandru Bireesku, dr Petru Penca, književnik Aleksandru Cincariju, sveštenik Joan Stroka i drugi.
Nakon Prvog svetskog rata i podele Banata između Kraljevine SHS i Rumunije, većina pančevačkih rumunskih intelektualaca je prešla u susednu Rumuniju, tako da je u periodu između dva svetska rata broj Rumuna u Pančevu znatno opao, a nestali su i svi oblici kulturnoamaterskih
i drugih nacionalnih aktivnosti. Jedini oblik takvih aktivnosti u Pančevu je, u stvari, uređivanje i štampanje pojedinih publikacija na rumunskom jeziku, koji su međutim bile delo
intelektualaca iz obližnjih rumunskih sela.
U posleratnom periodu vredi pomenuti prelazak sedišta NIP „Libertatea” (na rumunskom jeziku) iz Vršca u Pančevo, krajem 1962. godine, čime su stvoreni uslovi za obnavljanje
kultunog delovanja Rumuna u Pančevu. Naime, zaposleni u ovoj kući su, uz druge rumunske intelektualce koji su radili u raznim pančevačkim ustanovama, pokrenuli određene aktivnosti, pre svega u oblasti književnosti i umetnosti, koje su doprinele reanimaciji rumunske zajednice.
Demokratizacijom nešeg društva početkom XXI veka otvaraju se nove mogućnosti za ispoljavanje identiteta svih nacionalnih i etničkih zajdnica, tako da i Rumuni u Pančevu osnivaju nova udruženja koja brinu o njihovom identitetu, kao što su Evroregionalni centar za razvoj društva u multietničkim sredinama „In medias res”, Kulturno društvo „Andrej Šaguna”, „Banatika” i dr.
Romanians in Pančevo 1733-2013
-Summary-
The city of Pančevo is one of the most important administrative, economic and cultural centres of the Banat, with a rich history and a number of famous people who have left a deep mark in various fields of social life. For ages, its favourable strategic position made it important for countries which governed this region, and in this sense it represented a long and important military centre, and has therefore been appealing for centuries to many people who have lived in
this area.
Although it has been known as a Serbian town from the earliest times, with Serbs who made up the majority of its population, other nations also lived in Pančevo, so the ethnic and religious diversity of this town on the banks of the Tamiš became and remained one of its distinguishing features.
The Romanians are among the people who participated in the making of the history of Pančevo, people of the same Orthodox faith as the Serbs, which was the reason why they formed a unique entity for a long time. The names of Romanians are mentioned for the first time in the church census of the Orthodox parish in 1733, but during the following decade their number was constantly increasing due to new colonisations carried out by the Habsburg authorities, and due to the economic migrations from rural to urban areas.
However, the assimilation of the Pančevo Romanians also began very early on, who, primarily due to mixed marriages with Serbs of the same faith, incorporated into them, so that
slowly but surely, the number of Romanians in Pančevo began to decline. Although the old Romanian families had been almost completely assimilated by the early twentieth century, the persistence to this day of this ethnic community is, in fact, a consequence of a continuing flow of the Romanian population from nearby villages who settled in Pančevo for economic reasons. The number of Romanians, thus, remained unchanged and typically amounted to a few hundred people, but lately the percentage has declined significantly due to the increase of the total population of Pančevo in the twentieth century. The first steps towards national emancipation were made after the establishment of the Romanian Orthodox Protopresbyterate of Pančevo
(1865), primarily through the dedication of archpriest Simeon Dimitrievici and first lieutenant Ioan Balnojan.
One of the most important moments in the history of the Romanians from Pančevo was the founding of the Romanian Orthodox parish in 1899, which opened up the possibilities of a more organized national life of this community. The first decades of the twentieth century also brought intensification of cultural happenings, the occasional arrangements of cultural events, the organization of a choral society, printing of publications in the Romanian language and the
operation of a national banking institute, called “Panciovana.” The rise of cultural and national life is also a consequence of the activity of a group of intellectuals who were the vanguard and the elite of the community, and who included lawyers Petru Tisu, Dr. Alexandru Bireescu, Dr.
Petru Penţa, the writer Alexandru Ţinţariu, the priest Ioan Stroca and others.
After the First World War and the division of Banat between Romania and the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes, most of the Romanian intellectuals from Pančevo went to
neighbouring Romania, and for that reason, in the period between the two world wars, the number of Romanians in Pančevo declined significantly and all forms of cultural and other amateur national activities disappeared. In fact, the only form of such types of activities in Pančevo was editing and printing of certain publications in the Romanian language, which were actually the work of the Romanian intellectuals from nearby villages.
In the post-war period, the moving of the seat of Newspaper Publishing Agency “Libertatea” (in the Romanian language) from Vršac to Pančevo is worth mentioning, which
happened late in 1962, thereby creating the conditions for a renewal of the cultural work of Romanians in Pančevo. Namely, the employees in this publishing house, with other Romanian intellectuals working in various institutions in Pančevo, started certain activities, primarily in the
field of literature and art, which have contributed to the resuscitation of the Romanian community.
With the democratization of our society at the beginning of the 21st century, new opportunities presented themselves for the expression of identity of all the national and ethnic
communities. Therefore, the Romanians in Pančevo have established new associations that deal with the preservation of their identity, such as Euroregional Centre for Social Development in Multiethnic Communities “In medias res”, The Cultural Association “Andrei Şaguna”, “Banatica” and others.
Rumuni u jugoslovenskom Banatu žive u oko četrdesetak naselja grupisanih oko većih urbanih centara, kao što su Vršac, Pančevo i Zrenjanin. Ovo stanovništvo, najvećim delom nastanjeno na selu, počelo je da razvija svoju organizovanu kulturnu delatnost u XIX veku, pod uticajem opštih kulturnih kretanja karakterističnim za period jačanja nacionalnih pokreta naroda Habzburške monarhije.
Osnivanjem prvih rumunskih kulturnih društava na ovim prostorima, u poslednjim decenijama XIX i početkom XX veka, rumunsko stanovništvo otvara sebi nove puteve, puteve kulturne emancipacije, koja će se neprekidno, uz određene uspone i padove, odvijati do današnjih dana.
U okvirima jugoslovenske države u periodu između dva rata, rumunska nacionalna manjina u jugoslovenskom Banatu je bila zaštićena međunarodnim ugovorima koji su bili potpisani posle Prvog svetskog rata, a koji su se odnosili na nacionalne manjine, kao i raznim jugoslovensko-rumunskim bilateralnim ugovorima, kojima je regulisano prvenstveno pitanje položaja školstva i crkve kod Rumuna u jugoslovenskom Banatu, odnosno kod Srba u rumunskom Banatu.
Rumunska kulturna društva u jugoslovenskom Banatu su u periodu između dva rata nastavila tradiciju započetu za vreme austrougarske vlasti. U sastavu ovih kulturnih društava razvijali su aktivnost prvenstveno horovi, zatim dramske sekcije i folklorni ansambli, a tokom dvadesetih i tridesetih godina, neka kulturna društva osnivaju i svoje duvačke orkestre. Kulturna društva su najčešće svoju aktivnost ispoljavala kroz organizovanje priredbi, na kojima su se izvodile horske kompozicije, recitovale pesme, prikazivali pozorišni komadi, monolozi i dijalozi, igrale narodne igre »Kalušarul« i »Batuta«, da bi se ovim tačkama kasnije pridružile i instrumentalne kompozicije, koje su izvodili duvački orkestri. Ovim društvima su rukovodili lokalni intelektualci - sveštenici i učitelji, kao i entuzijaste iz redova seljaštva, od kojih su neki završili razne muzičke kurseve. Pored priredbi, kulturna društva su bila prisutna i na mnogim drugim kulturnim, političkim i verskim manifestacijama.
Uloga kulturnih društava je bila od izuzetnog značaja, naročito u vremenima presudnim po razvoj evropskih naroda. Ona su doprinela očuvanju nacionalne svesti i njenom daljem razvijanju, ali i osećanju pripadosti jednoj široj civilizaciji, u kojoj je saradnja među narodima od izuzetnog značaja. U tom smislu, rumunska kulturna društva u jugoslovenskom Banatu su dala određen doprinos i imala svoje mesto u kulturnom životu jugoslovenske države između dva rata. Kulturna saradnja sa Srbima i drugim narodima, započeta u prethodnim vremenima i nastavljena tokom međuratnog perioda, obogaćena novim sadržajima, očuvala se i razvijala do današnjih dana.
Pokušaji sinhronizacije kulturnih aktivnosti, osnivanjem nekog opšteg kultunog udruženja na nivou rumunske manjine, u početku nisu urodili plodom. Zbog odbijanja vlasti da odobre Pravila »Kulturnog udruženja Rumuna u Kraljevini SHS« (1923.) i »Udruženja rumunskih horova i fanfara« (1931.), pomenute kulturne asocijacije su vrlo brzo prestale sa radom. Tek će osnivanjem »Astre« 1936. godine, rumunska manjina dobiti prvo udruženje koje će biti registrovano kod nadležnih organa državne vlasti, što će, bar za jedno kraće vreme, omogućiti jednu organizovaniju kulturnu aktivnost po rumunskim selima.
Čini se da kulturni život Rumuna u jugoslovenskom Banatu, od samog njegovog rađanja, u periodu koji traje više od jednog stoleća, dokazuje jednu upornost, čak i tvrdoglavost, jednu inteligenciju, i najzad, u pojedinim slučajevima i u kasnijem periodu, jednu kreativnu zrelost. Ponekad konfuzno, imitativno, rumunsko kulturno stvaralaštvo postaje najzad ekspresivno, čak i ambiciozno. Ipak, u najvećem broju slučajeva, u međuratnom periodu nije postojao vidniji uticaj kulturnih, književnih ili umetničkih vrednosti tog vremena. Veliki događaji su se odvijali daleko od banatskog sela, u kome se sporo razvijao jedan ograničeni i izolovani kulturni život.
Književno-publicistička delatnost je bila skromna. Osim nedeljnika »Nădejdea« iz Vršca, koji je neprekidno izlazio u periodu 1927-1944, sve ostale publikacije su imale kratak vek izlaženja (Graiul românesc 1923-1926, Foaia poporului român 1936-1938, Biruinţa 1938-1939). U istom periodu objavljena je samo jedna knjiga, nekoliko kalendara, kao i nekoliko školskih udžbenika, dok su pojedini književni stvaraoci objavljivali svoja dela u Rumuniji.
Poseban vid književnog stvaralaštva bio je književni folklor, mnogo pristupačniji i popularniji među seoskim stanovništvom. Svoja dela u stihovima, na banatskom narečju, objavljivali su u štampi mnogi pesnici-amateri, dok su se drugi bavili prikupljanjem narodnih umotvorina, što je rezultiralo, najzad, i objavljivanjem jedne zbirke rumunskih narodnih pesama iz jugoslovenskog Banata. Izuzetno popularan je bio i muzički folklor, koji je igrao, a igra i danas, značajnu ulogu u očuvanju kulturnog i nacionalnog identiteta pripadnika rumunske manjine. Pored narodnog orkestra “Lira” iz Malog Torka, vredi pomenuti i “taraf” Jona Duraina iz Vladimirovca, sigurno najznačajnijeg imena muzičkog folklora u ovom periodu.
U naučnom stvaralaštvu se izdvojilo ime Emila Petrovića, velikog lingviste rodom iz Malog Torka, koji je međutim ceo svoj radni vek proveo daleko od zavičaja. Gubeći kontakt sa rodnim krajem, on nije uticao na kulturni razvoj svojih sunarodnika sa druge strane granice, kao što nisu uticali ni drugi poznati stvaraoci - Atanasije Tomas Todor, Aurel Miloš i Đorđe Barbu, koji su na Zapadu dogurali do najvećih visina kulturnog stvaralaštva.
U likovnim umetnostima se nije otišlo dalje od naivnog stvaralaštva. Podignute su tri crkve - u Deliblatu, Ovči i Kuštilju, dok je u drugim crkvama završeno slikanje unutrašnjosti ili njihovo delimično renoviranje. U crkvenom slikarstu u su nastavljene tradicije iz prethodnog perioda, pod uticajem provincijalizovanog neoklasicizma.
Pomoć koju je davala rumunska država za kulturne potrebe sastojala se pre svega u pošiljkama knjiga i drugih publikacija, koje su najvećim delom stizale iz biblioteke »I.G.Bibičesku« iz Turnu Severina u sve parohijske biblioteke u jugoslovenskom Banatu, kao i u organizovanju ekskurzija i poseta seljaka, studenata i đaka u razne delove Rumunije. U pružanju pomoći kulturnim društvima i pojedincima sa druge strane granice, određenu ulogu su igrali i emigranti iz jugoslovenskog Banata, pre svega oni koji su se nalazili na značajnim funkcijama u državnim organima.