A. Zemanek, B. Zemanek (red.) 2008. Przyroda – Nauka – Kultura II. Kraków, Ogród Botaniczny – Instytut Botaniki UJ: 203–226. GLONY I SZTUKA KONRAD WOŁOWSKI 1, MAŁGORZATA BUCZEK-ŚLEDZIŃSKA 2, FRANTIŠEK HINDÁK 3 1 Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, Lubicz 46, 31-512 Kraków; e-mail: wolowski@ib-pan.krakow.pl 2 Wydział Malarstwa, Akademia Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie, Pl. Matejki 6, 31-157 Kraków; e-mail: mbuczeks@neostrada.pl 3 Institute of Botany, Slovak Academy of Sciences, Dúbravská cesta 14, SK-84523 Bratislava; e-mail: frantisek.hindak@savba.sk RÓŻNORODNOŚĆ MORFOLOGICZNA GLONÓW KONRAD WOŁOWSKI, FRANTIŠEK HINDÁK Formy organizmów spotykanych w przyrodzie znajdują nieraz odzwierciedlenie i zastosowanie w sztuce. Szczegółowe obserwacje różnych mikroorganizmów umożliwiają znalezienie ich podobieństwa z dziełami artystycznymi, które powstają niezależnie lub są bezpośrednią inspiracją dla artystów. Organizmami takimi są między innymi glony. Sinice (cyjanobakterie) i glony to wszędobylskie organizmy. Zasiedlają morza i oceany, jeziora, stawy, rzeki, są tam, gdzie jest światło i wilgoć. Żyją też na kamieniach, drzewach, parkanach, murach, dachach i na śniegu. Należą do nich zarówno organizmy prokariotyczne i eukariotyczne, mikroskopijnych wymiarów, jednokomórkowe, jak i makroskopowe, których plechy osiągają ponad 50 metrów. Występując masowo tworzą często widoczne gołym okiem barwne naloty, skupiska „maty” lub tak zwane zakwity wody, widoczne w zależności od grupy lub gatunku jako plamy o zabarwieniu zielonym, złocistożółtym, brązowym, czerwonym, czy też fioletowozielono-szarym. Nie ulega wątpliwości, że sprawców wywołujących te kolorystycznie piękne zabarwienia można poznać przy użyciu różnego typu mikroskopów świetlnych 203 ukazujących szczegóły budowy mikroorganizmów, a zadziwiające ultrastruktury ich budowy można zgłębić posługując się mikroskopami elektronowymi skaningowym i transmisyjnym. Jednak zwykle zachwyt profesjonalistów – badaczy i ludzi nie związanych z nauką wzbudzają organizmy badane przyżyciowo. Wystarczy obserwacja życia w kropli wody, a nasza wyobraźnia ożywa przy gamie barw i kształtów postrzeganych mikroorganizmów. W pierwszej fazie następuje fascynacja kolorem, potem ruchem, organizacją i uporządkowaniem mikroświata, w szczególności różnorodnością form komórek. Wiele glonów zbudowanych jest z jednej komórki, nieruchliwej lub przejawiającej ruch od swobodnego pływania do pełzania. Mogą być zgrupowane w bezładne formy różnorodnych kształtów lub tworzą agregacje – w kontraście mogą być bardzo starannie ułożone. Stopień ich organizacji przebiega od niższego do wyższego czyli zorganizowanego. Te zorganizowane grupy to kolonie. Komórki mogą być ułożone pojedynczo lub występować w grupach, rozgałęzione lub nie. U wielu rodzajów spotyka się nici pojedyncze, zbudowane z cylindrycznych komórek, które łączą się w dwie lub trzy warstwy i tworzą skupienia przypominające tkankę parenchymatyczną u roślin naczyniowych. Biorąc pod uwagę stopnie organizacji rozwojowej glonów, łatwo zorientować się, że często spotykane są formy kuliste lub jajowate o nagich komórkach, ruchliwe, bo zaopatrzone w jedną lub kilka lokomotorycznych wici, fachowo nazywa się je monadami. Jest to najstarszy stopień organizacji, występujący zarówno u organizmów prokariotycznych np. sinic (cyjanobakterii), jak i eukariotycznych np. euglenin (Tabl. 1, 2, 3, 4), w całym ich życiu lub tylko w kolejnym stadium. Równie prymitywny jest stopień rozwojowy – ryzoidalny, gdzie nagie komórki poruszają się pełzając za pomocą nibynóżek. Przypominają plamę o nieregularnych kształtach przelewającą się leniwie jak znana wszystkim ameba. Ciekawą strukturę i kształty mają często spotykane regularne skupiska nagich komórek ułożonych w galaretowate masy, określane typem kapsalnym lub tetrasporalnym. Ich forma może być mniej lub bardziej przestrzenna, a nienasycone barwy brązów, zieleni i fioletów przypominają rozwodnione akwarele. Łatwe do zauważenia i często występujące w oglądanych próbach są formy obłonione i nieruchliwe (kokkalne i protokokkalne), sprawiające wrażenie płaskich figur, od kolistych przez trójkątne po wieloboczne o przeróżnie uformowanych brzegach (np. Tabl. 5). Gołym okiem zauważane są skupiska sinic i glonów tworzące często tak zwane „maty” pływające na powierzchni wody. Wśród nich pod mikroskopem spotykamy często formy nitkowate przypominające kreskę lub ich skupiska robiące wrażenie przypadkowego ruchu pędzla (Tabl. 6, 7, 8, 9, 10). Postać tych prostych, pojedynczych nici określany jest jako stopień rozwojowy trychalny, często zbudowany z komórek ułożonych w proste rzędy (Tabl. 7). Te nitkowate twory łączą się w grube skupiska i powodują zakwity wody (np. Aphanizomenon flos-aquae, Tabl. 6, 9). W tej grupie spotyka się też duże formy nitkowate lub kulistawe wielojądrowe (stopień syfonalny). Inaczej wyglądają wielojądrowe komórki łączące się w różnokształtne 204 plechy lub w nici tworzące rozgałęzienia (stopień syfonokladialny) przypominające niekiedy rośliny naczyniowe. Nie w każdym typie glonów spotyka się wymienione stopnie organizacyjne, to dlatego, że formy o danym brakującym dziś stopniu organizacyjnym albo wymarły, albo się dotąd nie rozwinęły, albo też nie zostały jeszcze do dziś odkryte (STARMACH 1963). Bogactwo form i kształtów, a więc wszystkie stopnie rozwojowe, spotkać można u przedstawicieli z grupy złotowiciowców, tobołków i zielenic, co świadczy o jedności świata glonów. Ta jedność przekłada się na wszystkie istoty żywe, zarówno prokariotyczne, jak i eukariotyczne, te z królestwa roślin i zwierząt – bo czym jest tworzenie? sztuka? – właśnie odzwierciedleniem jedności otaczającego świata. A B Tabl. 1. A. Komórki eugleniny Colacium cyclopicola przyczepione na powierzchni skorupiaka – Euglenophyte cells of Colacium cyclopicola attached to the surface of a crustacean (WOŁOWSKI, HINDÁK 2005) – B. Z cyklu „Środowisko” – “Environment” (M. BUCZEK, 1990, olej – oil). 205 A B Tabl. 2. A. Kuliste stadia i wolno pływające komórki Euglena sanguinea – Spherical forms and freely swimming cells of Euglena sanguinea (Phot. A. KOČARKOVÁ 2003) – B. Z cyklu „Środowisko” – “Environment” (M. BUCZEK 1989, olej – oil). 206 A B Tabl. 3. A. Zakwit neustonowy Euglena sanguinea powstający na powierzchni wód stojących – Neustonic water bloom of Euglena sanguinea occurring in stagnant water bodies (WOŁOWSKI, HINDÁK 2005) – B. „Gdzie jest twój dom” – “Where is your house” (M. BUCZEK 2002, olej – oil). 207 A B Tabl. 4. A. Zbiorowisko różnych gatunków euglenin występujących w wodach eutroficznych – Various taxa of euglenophyte community occurring in eutrophic waters (WOŁOWSKI, HINDÁK 2005) – B. Z cyklu „Środowisko” – “Environment” (M. BUCZEK 1989, olej – oil). 208 Tabl. 5. Komórka desmidii Micrasterias w ciemnym polu, przykład fotografii artystycznej – Cell of desmids Micrasterias in dark field as an example of artistic photo. (CANTER-LUND, LUND 1995). 209 A B Tabl. 6. A. Snopkowate kolonie sinicy Aphanizomenon flos-aquae, tworzące wodne zakwity w stawach rybnych – Filamentous colonies of cyanophyte Aphanizomenon flos-aquae from fishponds, forming water bloom (HINDÁK 2001) – B. „Rysunek nitką” – “Drawing by floss” (M. BUCZEK 1995, papier czerpany i nici – hand paper and flosses). 210 A B Tabl. 7. A. Nici sinicy Oscillatoria limosa, która w litoralu wód tworzy maty – Filaments of Oscillatoria limosa forming mats in littoral stagnant waters (HINDÁK 2001) – B. „Uroda włókna” – “Beauty of filaments” (M. BUCZEK 1995, papier czerpany – hand paper). 211 A B Tabl. 8. A. Nici sinicy Phormidium terebriforme zwinięte w koła, w środku kolonia sinicy Snowella litoralis, na drugim planie zielenica Pediastrum boryanum – Circular filaments of cyanophytes, in the centre a colony of Snowella litoralis, in the background a coenobial green alga (HINDÁK 2006) – B. „Pra pratchawce” (M. BUCZEK 1994, olej – oil). 212 A B Tabl. 9. A. Różne formy kolonii i nici sinic tworzących zakwity wody – Various forms of cyanophytes forming water bloom “Cyanophyte water bloom” (CANTER-LUND, LUND 1995) – B. „Rysunek nitką” – “Drawing by floss” (M. BUCZEK 1993, olej – oil). 213 A B Tabl. 10. A. Skręcone nici morskiej sinicy Spirulina subsalsa obrastające kamienie – Spiral filaments of Spirulina subsalsa, a marine cyanophyte growing on stones (HINDÁK 2001) – B. Z cyklu „Środowisko” – “Environment” (M. BUCZEK 1990, olej – oil). 214 A B Tabl. 11. A. Rozgałęzienie nici sinicy Hassalia (z bazalnymi heterocytami) występującej na wilgotnym podłożu w tropikach – Filament branches of Hassalia (with basal heterocytes) from a tropical aerophitic area (HINDÁK 2006) – B. „Płaszczyzny i przestrzenie” – “Surfaces and space” (M. BUCZEK 1989, aplikacja – aplication). 215 A B C Tabl. 12. A. Nici sinicy Cylindrospermum maius z apikalnymi kulistymi heterocytami i cylindrycznymi subapikalnymi akinetami – Filamentous cyanophyte Cylindrospermum maius with spherical apical heterocysts, B. Kuliste kolonie sinicy Asterocapsa divina występujące na wilgotnych skałach jaskiń w tropikach – Large subapical cylindrical akinetes of Asterocapsa divina occurring on wet rocks in tropical zone (HINDÁK 2006) – C. „Pejzaż z plaży w Cancun, Meksyk” – “Beach landscape from Cancun, Mexico” (M. BUCZEK 1991, olej – oil). 216 A B C Tabl. 13. A. Zielenica nitkowata Enteromorpha żyjąca na kamieniach w morzach i oceanach – green filamentous algae occurring on stones in the seas and oceans (WOŁOWSKI 1994, zbiory zielnikowe), B. Sinica Nostoc z Azji, sprzedawana jako przysmak kulinarny – Nostoc cyanophyceae from eastern part of Asia sold as a culinary delicacy (CANTER-LUND, LUND 1995) – C. „Korespondencja” – “Correspondence” (M. BUCZEK 2000, włókna i metal – made of fibres and metal). 217 A B C Tabl. 14. A. Kulista stomatocysta, B. Powiększony fragment stomatocysty – A. Spherical stomatocyst, and its (B.) magnified fragment (Phot. SEM, WOŁOWSKI, ŁATKIEWICZ 2006) – C. Fragment szydełkowanej serwetki – Part of handicraft (E. PACHOŃSKA 1999). 218 A B Tabl. 15. A. Kolonia zielenicy Dictyosphaerium z kulistymi komórkami na końcach śluzowych stopek – Colony of green algae Dictyosphaerium with spherical cells at the ends of gelatinous stalks (CANTER-LUND, LUND 1995, fot. mikroskop świetlny – photo. Light microscopy) – B. Dictyosphaerium as an example of inspirations in art (M. LALUHA, from HINDÁK 1978, olej – oil). 219 Tabl. 16. A. Przykład bezpośredniej inspiracji kolonią sinicy Snowella w twórczości artystycznej – Cyanophyceae Snowella as an example of inspirations in art – B. Stylizowany pastel Snowella – Stylized pastel of Snowella (M. LALUHA from HINDÁK 2001). 220 Tabl. 17. Domek Trachelomonas – przykład bezpośredniej inspiracji w malarstwie – Lorica of Trachelomonas, an example of inspirations in art (M. LALUHA 2005, olej – oil). 221 Tabl. 18. Stylizowana fotografia komputerowa okrzemki z rodzaju Cymbellopsis – Stylized komputer composition of a diatom Cymbellopsis (N. NGEARNPAT, T. PEKTONG 2003, postcard – pocztówka). 222 A B C D Tabl. 19. Przykłady wybranych form glonów: A. Phacus (Euglenophyceae), B. Micrasterias (Zygnematophyceae) służących jako wzory ozdób (Phot. WOŁOWSKI, HINDÁK 2005) – Examples of algae: C. Phacus, D. Micrasterias, as stylized patterns on broaches (I. YAMAGISHI 2001, drewno – wood). 223 INSPIRACJE I PODŚWIADOMOŚĆ W PRZEKAZIE PLASTYCZNYM MAŁGORZATA BUCZEK-ŚLEDZIŃSKA Osoby spoza środowisk artystycznych często sądzą, że artysta prezentując swoją sztukę poprzez warsztat malarski, graficzny czy rysunkowy, musi pokazywać świat widziany przez nas na co dzień. Świat z bytami, które nas otaczają, i tymi, które człowiek wytworzył. Oczekują pejzaży, martwych natur, portretów itp. Tymczasem artysta po przejściu przez takie studium natury często sięga do tematów spoza zasięgu naszego poznania (widzenia). Kiedyś tylko swoją wyobraźnią sięgał w przestrzeń Kosmosu, dna oceanów, mórz, jezior, rzek, czy czeluści wnętrza Ziemi, które pozostawały wówczas niedostępne poznaniu naukowemu i autopsji. A jeżeli były znane, to tylko z kanonów religii, czy ustnych przekazów legend. Powstawały wyobrażane sobie interpretacje żywiołów, Ziemi i przestrzeni, często umieszczane w średniowieczu na rycinach map czy kalendarzy: fantastyczne istoty, stwory, materie kolorystyczne nieznanych światów i istot. Ale często te nieznane, a wymyślone przez artystę światy czy byty w miarę postępu osiągnięć nauki i techniki urzeczywistniały się. Jak to jest możliwe? – zastanowi się ktoś. Naukowcy badający mózg bezsprzecznie potwierdzają, że w człowieku są zakodowane tajemnice nieznanych nam, a istniejących form fauny i flory, kolorów, proporcji, zjawisko powidoku itp. Pokolenia pokoleniom przekazują w swoich genach takie kody. I to właśnie rzekomo uprzywilejowany przez naturę artysta często nieświadomie potrafi posługiwać się nimi w swoich plastycznych działaniach, odchodząc od sztuki przedstawiającej. Sztuka współczesna obfituje w prace, które dla przeciętnego odbiorcy nie przedstawiają nic. Jeżeli jednak zastanowiłby się, jak wygląda pod mikroskopem świat, który na przestrzeni tysięcy lat ewolucji Ziemi zbudował nas, a i ten, który nas zjada (bakterie), zasmakowałby w odbieraniu tej sztuki nieprzedstawiającej. Ten świat na co dzień widzą biolodzy, naukowcy czy hobbyści, a także niektórzy artyści. I ten właśnie powidok świata przekazali nam na płótnach artyści preferujący sztukę gestu, czy sztukę-zabawę w podglądanie reakcji farb tłustych i suchych z różnymi rozcieńczalnikami. Chcę tu wymienić Jacksona Pollocka, Ryszarda Kwietnia i Tadeusza Brzozowskiego. Należałoby również wspomnieć o technice graficznej – monotypii i jej efektach, tkaninie, dziewiarstwie, koronkarstwie, ceramice i współczesnym szkle artystycznym, które odzwierciedlają w sobie formy świata mikrobiologii. 224 Prace wymienionych artystów często przywoływały moje zapamiętane obrazy obserwowanych glonów w różnych środowiskach lub ich kadry pod mikroskopem. Zastosowane w nich farby rozlane, rozmaczane, posypane, ponownie zalane, przetarte, przywoływały w mojej świadomości obrazy glonów w zbiornikach wodnych. Piękne, kwitnące, nasycone barwą w zależności od światła pozwalającego im zmieniać swoje kolory i formy. To zjawisko to po prostu akt tworzenia przez artystę obrazu, który szukając ostatecznego wyrazu swojego dzieła, zmienia formy, zmienia kolory. Wymienieni artyści tak właśnie pracowali; nie sugerowali się widokami z oka mikroskopu. Ich realizacje to wynik przypadku lub jakiegoś automatycznego mechanizmu podświadomości, którego rezultat pokrywa się z formami osobników-glonów i ich przemianą osobniczą, a może jeszcze innymi formami, których nie znamy, które są poza naszą percepcją. Ale może z czasem, po ewolucji etapowo rozwijającego się naszego mózgu, którego obszary są jeszcze, powiedzmy, „uśpione”, te obrazy będą naszym potomkom bardzo bliskie. Innym przykładem form plastycznych nieświadomie powielających naturę niewidzianych gołym okiem konstrukcji tkanek i form glonów są wytwory rzemieślnicze: koronki, ściegi dziewiarskie, sploty w tkaninach przemysłowych i artystycznych. Przykładem mogą być tkaniny Ryszarda Kwietnia, „abakany” Magdaleny Abakanowicz, obiekty-tkaniny Joana Miró, czy zwieńczenie katedry Antonia Gaudiego w Barcelonie. Również w biżuterii dość rozpowszechnioną formą zdobienia są elementy graficzne zapożyczone z form biologicznych i podziałów wewnętrznych niektórych glonów. Formy zaskakująco podobne do świata glonów i ich środowisk odtwarza lane ciepłe szkło w rękach artysty. A technika akwareli w rękach nieświadomie malującego dziecka, bawiącego się tylko barwą, czyż nie powiela świata mikrobiologii? Wśród artystów i rzemieślników jest również znaczna ilość postaw artystycznych świadomie wykorzystujących w swoich realizacjach plastycznych urodę środowiska glonów i jego fragmentów. Artyści graficy zajmujący się grafiką użytkową, jako podstawę swojego projektowania przyjmują zasadę odniesienia znaku do tematu. Często projektując logo firm, a w przypadku nas interesującym – logo instytutów badawczych, szkół, uniwersytetów z kierunkami dotyczącymi biologii, mikrobiologii, wykorzystują formę glonu czy bakterii, zamieniając ją w znak graficzny. Zawiera on w sobie wnętrze w postaci liter oraz zewnętrzną linię z liter, które w całości odwzorowują postać glonu. Staje się abstrakcją. Cykl prac odnoszący się do form biologicznych ma również w swoim dorobku artystycznym znany artysta Henri Matisse. Jako przykłady prac powstałych zarówno z zamiarem odwzorowania natury, jak i poprzez mechaniczne czy spontaniczne łączenie form i kolorów dla uzyskania kompozycji malarskiej zawierającej w sobie tylko znaczenie kompozycyjne, niech posłużą moje obrazy z cyklów „Środowisko” i „Pejzaże”. W cyklu „Środowisko” (1989) zamierzałam przedstawić faunę i florę zbiorników wodnych, których wcześniej nie widziałam, ponieważ nie zetknęłam się z takimi publikacjami. Na cyklu „Pejzaże” zaważyły tylko względy kolorystyczne rozprowadzanych kolorów, które same zbudowały formy. Formy te po minimalnej korekcie zamknęłam w całość kompozycyjną. 225 ACKNOWLEDGEMENTS We are extremely grateful to the late Hilda Canter-Lund and to John W. G. Lund (England), Milan Laluha (Slovakia), Neti Ngearnpat, Trai Pektong (Thailand), Alena Kočárková (Czech Republic) and Takaaki Yamagishi (Japan) for permission to reproduce published and unpublished photographs. LITERATURA BUCZEK-ŚLEDZIŃSKA M. 1991. Vision Poloneses. Ajuntament de Pineda de Mar. Pineda de Mar, s. 1–4. CANTER-LUND H., LUND J.W.G. 1995. Freshwater Algae. Their microscopic world explored. Biopress Limited, Bristol, ss. 360. HINDÁK F. (red) 1978. Sladkovodné riasy. SPN, Bratislava, ss. 728. HINDÁK F. 2001. Fotograficky atlas mikroskopickych sinic. Veda, Bratislava, ss. 127. HINDÁK F. 2006. Krásy mikrosveta sinic. Kalendár 2006. Veda, Bratislava. STARMACH K. 1963. Rośliny słodkowodne. Wstęp ogólny i zarys metod badania – [Freshwater plants. General introduction and outline of research methods]. [W:] STARMACH K. (red.). Flora słodkowodna Polski – [Freshwater Flora of Poland]. T. 1. PWN, Warszawa, ss. 270. WOŁOWSKI K., HINDÁK F. 2005. Atlas of euglenophytes. Veda, Bratislava, ss. 136. SUMMARY ALGAE AND ART KONRAD WOŁOWSKI 1, MAŁGORZATA BUCZEK-ŚLEDZIŃSKA 2, FRANTIŠEK HINDÁK 3 1 W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Lubicz St. 46, 31-512 Cracow, Poland; e-mail: wolowski@ib-pan.krakow.pl 2 Faculty of Painting, Jan Matejko Academy of Fine Arts in Cracow, Matejki Sq. 6, 31-157 Cracow, Poland; e-mail: mbuczeks@neostrada.pl 3 Institute of Botany, Slovak Academy of Sciences, Dúbravská cesta 14, SK-84523 Bratislava, Slovakia; e-mail: frantisek.hindak@savba.sk The paper shows the connection between the microbial kingdom (cyanophytes and algae) and art, and also the role of inspiration and subconsciousness in conveying art. To see this clearly, 12 coloured prints of the works by Małgorzata Buczek-Śledzińska are confronted with 13 scientific coloured micrographs of representatives of different groups of algae. The examples (e.g. Milan Laluha, Bratislava) of artistic output created on the basis of direct inspiration of the chosen algae forms are also presented. 226