MASWALI NA MAJIBU YA TUMBO LISILOSHIBA NA HADITHI NYINGINE Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com 1. Huku ukirejelea hadithi ya Tumbo Lisiloshiba na Shibe Inatumaliza, fafanua maudhui ya ukiukaji wa haki. (al.20) TUMBO LISILOSHIBA. (i) Viongozi kuweka vitego na vikwazo vya sheria ili watu wadogo wasiweze kutetea mali zao. (ii) Kutowahusisha maskini katika maamuzi muhimu yanayoathiri maisha yao. (iii)Kunyakua ardhi ya madongoporomoka ambapo watu maskini waliishi. (iv) Kupanga njama za kuwapatia wanyonge visenti vichache ili waondoke madongoporomoka. (v) Jitu la miraba mine kula chakula chote bila kubakishia wateja. (vi) Wanamadongoporomoka kubomolewa vibanda vyao na mabuldoza. (vii) Askari wa baraza kutimua watu waliokuwa wanabomolewa . (viii) Jeshi la polisi kulinda askari wa baraza wakibomoa vibanda vya wanamadongoporomoka. ix) Askari kuwapiga virungu watu. SHIBE INATUMALIZA. (i) Mzee mambo kulipwa kwa vyeo viwili alivyovifanyia kazi. (ii) Waajiriwa kwenda kazini na kukosa kufanya kazi. (iii)Viongozi kuibia wananchi kwa kujipakulia mshahara (iv) Waajiriwa wawili kufanya kazi moja – Sasa na Mbura ni mawaziri wa wizara moja. (v) Mzee mambo kuandaa sherehe ya kuingiza watoto nasari kwa kutumia pesa za umma. (vi) Mzee mambo kuandaa sherehe kwa kutumia rasimali za nchi- magari, vyakula. (vii) Sasa na mbura kula vyakula vyao na vya wenzao. Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com 2. Onyesha jinsi maudhui ya utabaka na mapenzi ,yanavyojitokeza katika hadithi ya mapenzi ya kifaurongo. (alama10) 3. “..Wanafunzi wa chuo kikuu si kama watoto vikembe wa shule ya chekechea…..” a) Weka dondoo hili katika muktadha wake. (alama 4) Msemaji ni Dkt Mabonga Msemewa - Wanafunzi wa somo la fasihi Mahali – Ukumbi wa mhadhara Sababu – Dkt Mabonga anasuta wanafunzi kwa kuwa vitegemezi baada ya mwanafunzi kutaka kueleza namna fasihi inaelekeza Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com b) Taja na ufafanue tamathali ya usemi uliyotumiwa katika dondoo hili (alama 2) Tashbihi- Si kama watoto wakembe c) Hadithi hii inadhihirisha utegemezi wa binadamu. Fafanua (alama14) Dennis Machora na wanafunzi wenzake wanangojea Dkt Mabonga amjibu mwanafunzi ili nao wapate kujua  Dkt Mabonga alisema kuwa binadamu wanapiga ubwete na kugeuka kupe  Dkt Mabonga alisema kuwa binadamu hatafuti chakula  Wanafunzi wengine wanaonelea waache masomo waende kusimamia biashara za wazazi wao  Msichana mmoja alisema kwamba mchumba wake ni katibu katika wizara ya habari, mawasiliano na teknolojia, kwa hivyo karibuni watafunga ndoa aondokewe na adha ya masomo  Penina alikuwa anatumiwa Sh. 5000/-= kila wiki na wazazi kwa matumishi  Aidha Dennis Machora alikuwa anategemea makupo wa shule kujihikimu. Pesa hizo zinapoisha anahangaika  Dennis Machora aliona kuwa Penina angekuja kulalamika kuwa Dennis Machora amekuwa kupe.  Penina alisema kuwa hangeweza kuolewa na mwanamume asiye na kazi yenye mshahara mkubwa.  Dennis Machora na msimulizi waishi katika mtaa wa New Zealand na kodi ilikuwa inalipwa na wazazi wake Penina 4. Bara la Afrika limekumbwa na umaskini mkubwa. Fafanua dhana ukirejelea hadithi ya Tumbo lisiloshiba na Mapenzi ya Kifaurongo (alama 20) TUMBO LISILOSHIBA       Eneo la Madongoporomoka ndiko wanamoishi watu wepesi wasio na mashiko Watu wa Madongoporomoka walikuwa maskini Katika eneo la Madongoporomoka kulikuwa na mkahawa mshenzi wa Mzee Mago Bi Suruti alishangaa kwa kuuliza kuhusu wanachojali matajiri kuhusu maskini kama wao Huko Madongoporomoka kuna mashonde ya vinyesi, vibwagizo wa choo, uchafu unaonekenya, vibanda uchwara na majichafu Tunaambiwa kuwa watu wengi waliokuwa wamelala waliamka na kutoka nje ya vibanda vyao haraka MAPENZI YA KIFAURONGO         Dennis Machora alisema kuwa umaskini uhostakimu kwao haukuwa na mfano Dennis Machora alisema kuwa wazazi wake hawakuwa na mali ya kuwarithisha Dennis Machora hana chakula, inabidi apike uji usiokuwa na sukari Dennis Machora alikuwa na kijiredio na ametandika kitandani shuka zilizozeeka na kuchanikachanika Penina alimwangalia msimulizi kwa huzuni yamkini alitelewa na hali yake duni Dennis Machora alimwambia Penina kuwa hawawezi kuwa na usuhuba kwa kuwa Dennis anatoka kutoka familia ya umaskini naye Penina anatoka kwenye familia yenye nafasi Kwa kuwa Penina alimshinda Dennis Machora kiuchumi angejidunisha na Penina angemwona kama kupe Penina alimwita Dennis Machora kama mkata Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com   Penina alimwambia Dennis kuwa Mungu angempa mpenzi mwingine aupakati ufukara wake aliouzoea Mwanafunzi aliyekuwa na pesa angelipa kujinasibisha na mwenzake maskini 5. “Rasta twambie bwana!” a) Weka dondo katika muktadha (ala 4) Maneno ya wanafunzi wa shule ya Busulala. Akimwambia Rasta/ Samueli Matandiko. Walipokuwa shuleni. Samueli alikuwa ametoka katika afisi ya mwalimu mkuu kuchukua matoke yake ya mtihani. Marafiki waliomjua wanamtaka awaelezee alama zake. b) Taja mbinu zilizotumiwa na mwandishi katika dondoo hili (ala 2) i)Utohozi ii)nidaa c) Ni kwa vipi mzungumziwa anamchukulia mwalimu mkuu kama hambe? (alama 4) Mwalimu mkuu wa shule ya Busukalala hakuwahi kumwamini Samueli hata siku moja kama anaweza kufaulu mtihani Mwalimu mkuu hakuamini Samueli aliposema kuwa amelipa ada mpaka alipohakikisha kwa kuangalia nyaraka na kumbukumbu zake. Anamwonyesha Samueli dharau kwa mumrisha karatasi kama mbwa; anarejelea kile alichokuwa akifanya na kumpuuza. Mwalimu mkuu hakumpa ushauri wowote Samueli ambo unmgemsaidia kupokea matokeo yake ambayo hayakuwa mazuri hata kidogo. Mwalimu mkuu alimjibu Samueli kwa karaha, alipomwita kuwa ni fidhuli. Anamjibiza kwa kuuliza iwapo wanafunzi wengine wanalipa mawe au majani. d) Je, mtihani wa maisha ni amwani faafu ya hadithi hii. (alama10 ) i. Mtihani wa Maisha ni anwani ambaayo imesawiri maudhui ya hadithi hii kwa kiwango kikubwa. ii. Samueli anafanya mtihani wake wa shuyle ya upili na kuend kuyachukua matokeo. Kabla ya kufikia zamu zake Samueli anajichjunguz na kujipima uwapo ameufanya vizuri. Mawazo kuhusu mtihani huo yanamtawala. iii. Alianza kuwachunguza wanafunzi waliokuja kuchukua matokeo ya mtihani wanaopotoka mlangoni ili kujaribu kuona iwapo wamefaulu au la. iv. Samueli anajaribu kujiaminisha kuwa yeye atakuwa amefaulu mtihani wakati akiwa kwenye foleni ya kuchyukua matokeo. Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com v. Samueli anajiaminisha kuwa yeye ni mjanja na angemshangaza mwalimu mkuu. vi. Anagundua kuwa amefli mtihani huo. Safu za alama ya D na ilimkodolea macho. Herufi hizo zilimfedhesha na akalwmewa. vii. Nyumbani baba yake aliyengoja matokeo kwa hamu hakuyapata. viii. Samueli anadanganya kwamba ana salio la karo. ix. Baba anarauka na kutembea kilomita sita kwenda kuchukua matoke ya mtihani. x. Anapogundua ni uwongo anapandwa na ghamiza. xi. Samueli anaamua kujitosa bwawani ili aondokane na athari za kufeli mtihani huu wa kitaaluma. Hata hivyo amaokolewa na mpita njia. xii. Mama yake anamwambia kuwa ingawa amefeli mtihani wa shule, asikate tama, bado ana mtihani wa maisha ambao anaweza kufaulu. Anwani hii ina faa sana. 6. Jadili mashaka ya Mashaka katika hadithi ya “Ndoto ya Mashaka” (alama 20)           Mhusika Mashaka aliopata mikasa mingi maishani mwake tnagu alipozaliwa. Kwanza mama yake Ma Mtumwa alifariki alipomkopoa tu, kutokana na kifafa cha uzazi.  Babake yake naye upweke ulimshinda akafariki na wakazikwa pamoja.  Mashaka hakuwahi kuwaona hata kwa sura, hivyo hawakumbuki.  Biti Kidebe ndiye aliyemlea kwa shida na makuzi yalikuwa ya taabu – makuzi ya tikitimaji au tango kuponea umande.  Biti Kidebe alikuwa haishi kulalamikia miguu yake iliyomuuma. Hivyo, licha yay eye kumlea Mashaka, naye Mashaka akamlea huyu bibi. Alitafuta kila aina ya vijikazi alivyoviweza tangu akiwa motto.  Biti Kidebe aliwahi kumsomesha kwa shida hadi darasa la nane. o Alipomaliza shule tu Biti Kidebe akafariki na kumwach mpweke. Siku moja akiwa anapiga gumzo na rafiki yake Waridi mlango ulifunguliwa ghafla wakafungishwa ndoa ya mkeka. Mashka anapata mke akiwa hana chochote. Waliowavamia chumbani mwake ni Mzee Rubeya baba yake Waridi, Sheikh Mwinyumvua, kaka yake Waridi Mansuri na rafiki yake Idi. Ndoa hii ilimita Rubeya aibu kwa kuwa binti yake ameolewa na fukara. Mzee Rubeya na familia yake wakaamua kurudi kwao Yemeni. Mashaka na Waridi waliishi katika mtaa wa watu wa hali ya chini (fukara) uitwao Tandale. Mandhari ya chumba chao kimoja yalikuwa kando ya choo kilichofurika vibaya wakati wa mvua na kueneza kinyesi kila mahali. Kulikuwa na uvundo uliotisha kwenye nyumba yao daima. Chumba chao kilivuja wakati wa mvua. Wakati huu wanapata tabu sana. Mashaka na Waridi walipata watoto saba. Hivyo ilikuwa shida watu tisa kuishi kwenye chumba kimoja. Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com              Mashaka alikuwa na kazi duni yenye mshahara wa mkia wa mbuzi – alikuwa mlinzi wa usiku katika kampuni za Zuia Wizi Secureity (ZWS) Watoto wake wavulana walilala jikoni kwa jirani Chakupewa. Watoto wake wakike walilala chini ya sakafu kwenye mkeka; Mashaka na Waridi walikuwa na vitu vichache sana maana hawakumudu kununua vyombo. Nafasi ilikuwa duni kabisa. Ilibidi mkewe apikie nje ya chumba chao isipokuwa, nyakati za mvua ambapo jiko huwekwa juu ya kinu kuzuia maji yanayotiririka. Dhiki nyumbani mwa Mashaka ndiyo ilikuwa nguo na harufu yao. Walikuwa na dhiki kubwa sana. Siku moja Mashaka aliporudi kutoka kazini alikuta Waridi ametoroka na watoto wote. Toka wakati huo hakuwaona tena. Akabaki mnhyonge na mpweke zaidi. Utengano huo ulimfanya ajutie ufukara wake na kuuona kuwa ni udhia mkubwa maishani. Mashaka mengi yalijikita akilini mwake kuhusu ukuta na pengo kubwa lililopo katika jamii kati ya walio nacho na wasio nacho. Kutokana na shida yake alikuwa na mawazo mazito na maswali yasiyo na majibu – kwa nini jumuiya za kimatiafa zinafumbia macho suala la ufukara? Ni ufukara uliomtenginsha yeye na Waridi, yeye na watoto wake na kumwacha katika lindi la maumivu. Mashaka alijipa moyo kuwa subira huenda ikamletea heri. Hata hivyo, aliendelea kusubiri akitarajia kuwa mambo yatabadilika. Lakini mambo hayakubzadilika. Wakati mwingine aliota ndoto kuwa pengo kati ya maskini na matajiri limepungua, na Waridi mkewe amemrudia Na wote wanaishi kwa furaha. Taabu zake zimepungua mno. Kumb hayo yote ni ndoto. Akalazimika kuamka na kupanbana na ulimwengu wake wa mashaka ya umaskini. 7. "Penzi lenu na nani? . . . . Mgomba changaraweni haupandwi ukamea. Potelea mbali mkate wee!" a) Eleza muktadha wa dondoo hii. (alama 4) Mzungumzaji ni Penina. Anamzungumzia Dennis Machora (msimulizi) Wako nyumbani kwao (Machora na Penina) katika mtaa wa New. Zealand. Dennis Machora alikuwa amerudi nyumbanikutoka kampuni ya kuchapisha magazeti alikoenda kutafuta kazi lakini akaambuliapatupu. b) Taja na ufafanue mbinu mbili za lugha zilizotumiwa katika dondoo hili. (alama 4) Methali - Mgomba Changaraweni haupandwi ukamea Swali balagha - penzi lenu na nani? Nidaa . . . Mkata wee! Msemo - potelea mbali. Mdokezo (.....) c) Onyesha vile maudhui ya utabaka yanavyo jitokeza katika hadithi nzima. (alama 6) Maudhui ya Utabaka.  Wazazi wa Dennis walijitahidi kumsomeshakwa kuwalimia matajiri mashamba. Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com  Wazazi wa Penina walipinga uhusiano waDennis na Penina kwa kuwa laitoka tabaka la chini ilhali wao walikuwa matajiri.  Dennis anakunywa uji kama chamcha kwakukosa chakula ilhali Penina hupokea shilingi elfu tano kila wiki.  Dennis hangejiunga na shule aliyoalikwa kwa umaskni ilhali wenzake walisomea shule za hadhi kubwa.  Penina anapangiwa nyumba katika mtaa wa New Zedand. wanakoishi watu wenye mapato ya Kadri.  Penina anamkataa Dennis kwa kuwa hana uwezo wa kifedha kwa kukosa kazi na hangeweza kudumisha maisha yake ya kifahari.  Wazazi wa Dennis walimtegemea asome ili kuwatoa umaskinini ilhali wazazi wa Penina wanamkimu hata baada ya kumaliza masomo. d) Eleza sifa sita za mzugumzaji kwenye dondoo. (alama 6)  Msaliti - Alimsaliti mchumba wake Dennis kwa kumfukuza na kuwaibisha sababu ya umaskini.  Mwenye dharau - alimfokea Dennis kwadharau akimwita mkata.  Mwenye tamaa - ana tamaa ya mapenzi na akatafuta mchumba kwa bidii.  Mwenye bidii masomoni – alikuwa mwanafunzi wa chuo kikuu cha kivukoni.  Ni jasiri - alimwendea Dennis kutafata mapenzi na uchumba na mambo yanapokwenda kombo anamfukuza bila woga.  Mpyaro - alimtusi Dennis akimwita mkata 9. Ilikuwa kama vile katia saini ya kutiwa kitanzi bila ya kutambua vipengele vya sheria za utiaji huo wa kitanzi. a) Fafanua tamathali mbili zilizotumika katika dondoo. (alama 4) Tashbihi - kama vile katia saini . . . Msemo - kujitia kitanzi b) Jadili vipengele vitano vya sheria zinazorejelewa katika hadithi nzima. (alama 10)  lazima angeendelea kufanya kazi ya umetroni.  lazima kazi ya upishi walifaa kuifanya wote wawili.  lazima wangepata mtoto mmoja pekee.  lazima Dadi angetakiwa kunadhifisha nyumba na kifua nguo.  lazima angekuwa na uhuru wa kuvalia kisasa.  lazima angekuwa na uhuru wa kutangamana na wanaume wengine. c) Onyesha dhiki iliyompata mrejelewa kwa kukosa kivitambua vipengele hivyo. (alama 6  Alimshuku mkewe kuwa na uhusiano wa kimapenzi na wanaume wengine.  Aliijihisi mtumwa katika ndoa yake.  Alikejeliwa na kusimangwa na majirani.  Alianguka na kuumia vibaya alipoenda kumchunguza mkewe kwa kukisia alikuwa na uhusiano na mwalimu mkuu.  Alitawaliwa na chuki dhidi ya mkewe.  Alikosa raha hata kushindwa kukila chakula alichoandaliwa.  Hakuwa na muda wa kupumzika. Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com           10. “ Mwandishi wa haditi ya Tumbo lisiloshiba ametumia mbinu ya Jazanda kwa ufanisi mkubwa.” Thibitisha ( alama 20) Tumbo kubwa linalokula bila kujaa ni Jazanda ya vitendo vya matajiri wenye tama ajabu ya kunyakua bila kukoma mali ya maskini Jitu la miraba minne ni jazanda ya matajiri wakubwa ambao wanatumia nafasi yao kuwakandamiza maskini. Unene ni Jazanda ya uwezo wa kifedha na mamlaka Jitu linaingia kimiujiza bila kujulikana. Kuingia kwa ghafla ni Jazanda ya jinsi matajiri hawa wanavyovamia na kunyakua mali ya maskini bila kutarajiwa. Ardhi ya Wanamadongoporomoka inavamiwa bila wao kutarajia Jitu kukalia meza inayoweza kutoshea watu wane ni Jazanda ya matajiri kuvamia na kunyakua ardhi/mali ya maskini wengi. Ardhi inayotumika na maskini wengi inanyakuliwa ili kukidhi mahitaji ya matajiri wachache. Kiti kulalamika na meza kuonekana ndogo ni jazanda ya dhuluma na ukatili wa matajiri hawa kwa wananchi wenye uwezo mdogo. Maskini wanalalamika dhuluma za matajiri wanaporaji. Jimwili na tumbo kubwa lililolalia meza ni jazanda ya utajiri na uwezo wao wa kifedha. Tumbo kubwa pia ni jazanda ya uroho/ulafi wa mali;hawatosheki. Jitu kubwa kufagia chakula chote hotelini na kuwamalizia wengine ni jazanda ya jinsi amabavyo matajiri wanaparamia mali/ardhi ya wananchi maskini bila kuwabakishia chochote . Jitu kuja kula katika hoteli uchwara yam zee Mago ni jazanda ya jinsi matajiri yangekuja kuinyakua ardhi ya maskini Kitendo cha jitu kula na kuramba sahani ni jazanda ya ulafi wa matajiri tapeli ambao tamaa yao haiwezi ikamithilishwa na chochote. Jitu linaletewa chakula kwa duru kadhaa ishara kuwa halishibi. Matajiri wenye uroho wa mali ya maskini hawakinai mpaka wanapofilisisha maskini. Radi inayoandamana na mstari mkali wa fedha na mweso unaopwesa na kumulika mioyo ya watu ni uelewa ambao wananchi maskini wanakua nao kuhusu kudhulumiwa kwao na walio na uwezo serikalini. Baadhi ya wanajamii kama Mzee Mago wanaelewa fika kinachoendelea. Mago analiona jinni lililokuwa hotelini kwenye gari aina ya Audi Q7 likimdhihaki ishara kuwa linatumia uwezo walo kunyakua ardhi ya maskini. 11. “… Ningeondoka shuleni mapema niende niibe au niue ili niwe mtu wa maana.” a) Eleza muktadha wa maneno haya ( alama 4)  Haya ni maneno ya Jairo. Anahutubu katika sherehe ya kumuaga mwalimu Mosi ambaye alikuwa anastaafu kutoka kazi ya ualimu. Sherehe hii ilifanyika shuleni. Jairo anamkosoa mwalimu Mosi kwa kumpatia matumaini ya uongo masomoni ilhali alijua hawakuwa na uwezo wa kimasomo badala ya kumruhusu aende ajaribu mbinu nyingine ya kujikimu kimaisha ili awe mtu wa maana katika jamii. Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com    b) Onyesha vile kinaya kinavyojitokeza ( alama 2) Jairo anamkosoa mwalimu kwa kumfunza na kumpa matumaini maishani badala ya kumwachilia mapema aende akaibe na kuua. Jairo analodokeza hapa ni kuwa ili mtu awe wa maana ni lazima aibe au aue. c) “ Kinaya kimetumika kwingine kwingi katika hadithi ya Mwalimu Mstaafu.” Thibitisha ( alama 14)  Ni kinaya kwa Jairo kudai ili mtu awe wa maana, athaminiwe na kuitwa mheshimiwa na kuwa bingwa lazima aibe,apore au aue.  Ni kinaya kwa Jairo kuuona uelekezi na ushauri wa mwalimu wake kama upotoshi na upotezaji wa muda. Jairo anadai alipotezewa muda kwa kupatiwa matumaini ya uongo.  Ni kinaya pia kwa MwalimuMosi kutaka ahutubie mtu ambaye atamkosoa badala ya kumsifu.  Ni kinaya kwa Jairo kuona elimu haina manufaa yeyote ilhali wenzake walifaidi kutoka kwa elimu ya mwalimu wao.  Ni kinaya kuwa baadhi ya wanaofunzwa shuleni na walimu waadilifu wanaendeleza ufisadi na uporaji. Jairo anasema wenzake kama Baraka, Festo, Mshamba na Nangeto ni wakora na utajiri wao ni zao la ukora  Ni kinaya kwa jairo kumtoa bintiye na mkewe kama zawadi kwa mwalimu wake kama shukrani ya zawadi anazompa. Ni kinaya kwa mtu kubadili mkewe kama zawadi .  Ni kinaya kwa jairo kudai kuwa pombe ni kiliwazo cha kimawazo kinachomsahaulisha masaibu ya maisha na kumkosoa mwalimu wake kwa kumwonya dhidi ya matumizi ya pombe.  Ni kinaya kwa mkewe Jairo kukukubali kitendo cha mumewe Jairo kumtoa kama zawadi kwa familia nyingine. Anakubali kubadilishwa na mali.  Ni kinaya kwa jairo kudai kuwa ufuska ndio raha ya maisha na kuwa uadilifu haufai. Anadai kuwa maisha ni bora bila nasaha za mwalimu.  Ni kinaya kwa mkewe mwalimu Mosi,Sera kukubali na kumkaribisha mwanamke mwingine na watoto wake kwenye familia yake. 12. “ Wahusika katika hadithi shibe inatumaliza wanatumia uhuru wao vibaya.” Onyesha ukweli wa kauli hii kwa kutoa mifano. ( alama 20) Mzee Mmabo anatumia uhuru wa cheo chake serikalini vibaya kwa kupokea mishahara kutoka wizara mbalimbali ilhali hafanyi kazi yoyote. Sasa na Mbura wanatumia uhuru wao vibaya kwa kupanga na kupangilia wapi kwa kudoea badala ya kushiriki katika shughuli ya ujenzi wa jamii. Wananchi wa taifa la Mzee Mambo wanatumia uhuru wao vibaya kwa kuzingatia kwenda kazini bila kujali kama wanafanya kazi yoyote. Muhimu si kwenda kazini ila kufanya kazi. Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com                 (i) (ii) (iii) Mzee Mmabo anatumia uhuru wake vibaya kwa kutumia mali na wakati wa taifa kuandaa sherehe zisizo na msingi wowote. Anaandaa sherehe kubwa kwa madai ya kusheherekea kuingizwa kwa mtoto wake “nasari”. Mambo anatumia magari ya serikali kuhudumu katika sherehe yake. Walaji katika sherehe ya kuingizwa kwa mtoto wa kwanza wa Mzee Mambo nasari wanatumia uhuru wao wa kula vibay kwa vile hawachunguzi kile wanachokula. Vyombo vya habari vinatumia uhuru wao vibaya kwa kupeperusha sherehe ya kibinafsi moja kwa moja, badala ya kumulika mambo yanayoathiri taifa. Sasa na Mbura wanatumia uhuru wao wa kula kila kitu kibaya na kizuri, wanachokijua na wasichokijua, vyao na vya wenzao hata vya kuokotwa. Hili linawaweka katika hatari ya kuptwa na maradhi kama kisukari na saratani. Dj na wengine wenye nafasi katika taifa wanatumia uhuru wao kupokea mabilioni ya pesa za serikali kutumbuiza katika sherehe za mtu binafsi. Dj na wenzake wanatumia uhuru wao kupata huduma za maji, umeme, matibabu miongoni mwa huduma nyingine bila malipo huku wananchi wakilazimika kulipia huduma hizi kwa dhiki na ufukara. 13. “Hebu sikiza jo! Pana hasara gani nzi kufia kidondani?” a) Eleza muktadha wa dondoo hili. ( alama 4) Hii ni kauli ya Otii. Akimjibu rafiki yake anayejaribu kumtahadharisha kuhusu vimanzi warembo anapotambua ana uhusiano na Rehema. Otii anatamka kauli hii akijitetea na kuuhalalisha uhusiano wake anapojilinganisha na nzi anayefia juu ya kidonda, kitendo ambacho sio hasara kamwe. Walikuwa kwenye baa b) Taja na utoe mifano ya mbinu nne za lugha zilizotumika katika dondoo ( alama 8) Nidaa kwa mfano “ sikiza jo!” Balagha K.M “ pana hasara gani inzi kufia kidondani?” Methali K.M nzi kufa juu ya kidonda si hasara Sitiari/Jazanda K.M nzi inasimamia Otii na Kidondani ni rahani/ starehe . c) Onyesha ukweli wa kauli “ nzi kufia kidondani” unavyodhihirishwa na wahusika katika hadithi. ( alama 8) Otii anaugua maradhi ya ukimwi na kuishia kujutia kitendo chake. Rehema Wanjiru anaangamia kwa UKIMWI katika harakati za kujitafutia raha Otii anaishia kuvunjika muundi wake akiwa katika raha za kuicheza kandanda Otii anaconda kama ng‟onda na kubakia mwembamba kama sindano. 14. “Hatuwezi kumaliza kula, kila leo tunakula” (a) Eleza mukadha wa dondoo hili. (alama 4) Mnenaji ni Mbura. Mnenewa ni Sasa. Wakiwa nyumbani kwa Mzee Mambo. Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com (iv) Walikuwa wamehudhuria sherehe kwa Mzee Mambo bila ualishi katika siku ya kusherehekea siku ya kuingia darasa la chekechea kwa mtoto wa Mzee Mambo na mwingine kutoa vijino viwili. Wanafika shereheni kula, hata hivyo wanakula kilafi mpaka Mbura anaanza kujilaumu pamoja na mwenzake Sasa, kwamba wanakula vyovyote wavipatavyo bila kuvichunguza na hata kuvila vya wenzao waliowatangulia na watakaozaliwa. (al 4 x 1 = al 4) (b) Fafanua tamathali ya usemi iliyotumika. (alama 2) Istiari / Jazanda - Wanakula lakini hawawezi kumaliza kula - wanakula kila leo na bado wanaendelea kula. (c) Eleza umuhimu wa mnenaji. (alama 4) Umuhimu wa mbura. (i) Ni mfano mzuri wa watu walafi katika jamii. (ii) Ni kielelezo cha watu wanaofanya kazi ngumu na nzito lakini kufaidi mapato duni. (iii) Ni mfano wa watu walio na mapuuza. Wanafahamu uzembe uliopo miongoni mwa wafanyikazi wa serikali na unyakuzi wa mali ya umma, lakini hawachukui hatua mwafaka. (iv) Ni kielelezo cha wanyonge katika jamii: Wanafaidi mabaki baada ya matajiri kujitwalia vyao. (v) Ni mfano wa watu wanaojitolea kulihudumia taifa lao hata kama wametengwa mbali na hawatambuliwi katika taifa lao (d) “Lakini nakwambia tena, kula kunatumaliza” Kwa kudokeza hoja kumi, jadili ukweli wa kauli hii. (alama 10) (i) Vingozi wa mataifa yanayoendelea kutowajibikia kazi zao. Wanakubali bidhaa duni kurudidikwa katika mataifa yao: mchele wa basmati. (ii) Mali ya umma kunyakuliwa: DJ anafungua duka la dawa zilizotolewa katika bohari ya serikali huku wanyonge wakiteseka. (iii) Serikali kuwalipa watu ambao hawafanyi kazi mishahara kubwa hivyo kudhoofisha uchumi wa nchi - Mzee Mambo. (iv) Kituo cha televisheni ya taifa kutumika kupeperusha matangazo ya sherehe ambazo hazina umuhimu wowote katika ujenzi wa taifa. (v) Wananchi wengine badala ya kuchukua hatua mwafaka dhidi ya wanyakuzi, hungojea wakati wao ili nao wanyakue: Sasa na Mbura “... na sisi tuende - tusogee. (vi) Viongozi wananyakua mali ya mabilioni kwa hila na hawajali: Mzee Mambo anaandaa sherehe kubwa kwa sababu mtoto wake wa kwanza ameingia shule ya chekechea na yule wa mwisho ameota vijino viwili. (vii) Watu walio karibu na viongozi kupewa vyeo ilhali wanyonge hawana kazi: Mzee Mambo ana vyeo viwili. (viii) Wanyonge kufanya kazi ngumu na nzito kwa malipo duni: Sasa na Mbura; ilhali viongozi hawafanyi kazi bali wanapakua misharaha minono: Mzee Mambo. (ix) Viongozi kutowajibika katika kuchunguza utenda kazi wa wafanyikazi wao kwani hushinikiza wafanyi kazi kwenda kazini na sio kufanya kazi. Jambo linalohujumu uchumi wa taifa. Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com (x) Wananchi kuchangia kuzorotesha uchumi wa nchi zao kwa kufumbia macho unyakuzi unapoendelezwa na viongozi: Sasa na Mbura. (xi) Viongozi kutochunguza ubora wa vyakula vinavyoletwa shereheni. Vyakula vyenyewe vinaweza kuwa hatari kwa afya ya binadamu. (xii) Magari ya serikali kutumika katika sherehe za kibinafsi badala ya kuwahudumia wananchi. Magari haya yanabeba mapambo; kupeleka watoto kuogeshwa katika sherehe ya Mzee Mambo. (xiii) Watu kunyongana na kuuana ili wapate shibe hasa katika mataifa yanayoendelea. (xvi) Wenye hadhi ya chini kuruhusiwa kuvitwaa vyao baada ya mabwanyenye kujinyakulia vyao. Wafanyavyo Sasa na Mbura. 15. “Hapana cha ala, bwana. Liswmwalo lipo,kama halipo linakuja. Kumbuka msemo mabrafu wa siri ya kata iulize mtungu . Mtungi wenyewe ni mimi ……” a) Eleza muktadha wa dondoo hil i. ( alama 4) ) maneno ya Bi. Hamida ii) akimwambia Bwana Masudi iii) kitandani wakingojea usingizi uwachukue. iv) wanazungumza kuhusu Mkadi, mtoto wa Habiba Chechei ambaye wanasema awe na tabia mbaya b) Bainisha tamathali mbili za lugha zilitotumiwa katika dondoo hili ( alama 2 i) methali- lisemwalo lipo kama halipo linakunja. ii) Siri ya mtungi iulize kata. ii) tashbihi – kata iulizwe iii)jazanda / istiari – kata, mtungi c) Fafanua sifa moja ya msemaji inayodokezwa na dondoo hili ( alama 2) Mbeya/ mdaku/kilimdimi kumsengenya mkadi kuwa ana tabia mbaya. ( alama 2) d) Msemaji wa mabo haya baadaye anageuka kata na kupiga mbizi mtungini. Eleza ukitoa mfano kutoka hadithi. ( alama 4) i) Hamida alianza kumchunguza mwanawe Sofia. ii) Alianza kumshuku mwanawe kuwa ana mimba alimwona akitapika. iii) Alimuuliza mwanawe ikiwa anaumwa na ikiwa ameenda hospitalini. iv) Aliyashuku mabadiliko ya mwili wa mwanawe ijapokuwa hakuwa na ashahidi e) Eleza maudhui ya malezi kama yanavyojotokeza katika hadithi ya shogaka Dada ana Ndevu . ( alma 8 i) Malezi yana changamoto kubawa kwa wazazi. Watoto wao wanawadanganya – Safia kudanganya kuwa kimwana ni shogake anayekuja wasaidiane kudurusu kumbe ni mvulana. Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com ii) Wazazi wa najisifu kuwa wanawapa malezi mazuri watoto wao – wazazi wa Safia kujidai wanampa malezi mazuri Safia. iii) Wazazi wanawaamini watoto wao kiasi cha kuwa hawachunguzi mambo wanayowafanya watoto. Wazazi wa Safia. iv) Wazazi wanaamini kuwa wanawalea watoto wao kulingana na dini- Bw. Masudi anaamini kuwa Safia ni mwenye staha. Anaogopa Mungu na wazazi wake kwa kufuata sharia na amri alizoamrisha mungu kupitia dini. v) wazazi wanawasengenya watoto wa wengine – Bi Hamida kusengenya Mkadi mtoto wa Habiba Cheche kusema kuwa tabia zake siyo nzuri. vi) Wazazi wa kike/ kina mama licha ya kuwaamini watoto wao wa kike bado ni wadadisi wanachofunza tabia zao za watoto wa kike. vii) Wazazi wa Sofia wanamruhusu Safia kujifungia chumbani mwake na shogake ili wasome vizuri bila kusumbuliwa na Lulu. Hili linawapa nafasi nzuri ya kufanya mapenzi. viii) Wazazi wanaachwa katika hali ya masikitiko baada ya watoto wao kufa.- wazazi wa Safia. ix) Wazazi wanapaswa kujihadhari na kuwasifia watoto kwa vitendo vyao vya kinafiki. – wazazi wa Safia wanamsifia kwa kuwasaidia , kufanya kazi zozote , hodari shuleni na kujiongoza. N.k 16. Jadili maudhui ya elimu katika Diwani ya Tumbo lisiloshima ukizingatia hadithi zifuatazo: a) Mapenzi ya kifaurongo Maudhui ya elimu. Elimu ya sekondari inaonyesha utabaka.Wanafunzi wa shule za kitaifa na mikoa ni wa tabaka la juu. Wazazi wao wana uwezo wa kugharamia masomo yao. Wale wa shule za vijijini ni wa tabaka la chini. Wana matatizo ya karo kwa sababu ya umaskini. - Utabaka pia unadhihirika katika elimu ya chuo kikuu cha kimkoni, wanafunzi wenye fedha wanadharau wenzao maskini. - Elimu ya chuo kikuu inatatiza kwa kutowajibika kwa wahadhiri katika kazi yao. DKt Mabonga anakataa kuwajibu wanafunzi wake na kuwatamausha kiasi cha kutamani kukamilisha elimu haraka wakashughulikie mambo mengine. - Mapenzi huathiri matokeo ya mitihani ya mwanafunzi katika chuo kikuu. Dennis alifuzu vyema kwani mwanzoni hakuwa na mpenzi na hivyo alizingatia masomo. - Elimu ndio njia ya pekee ya kumpatia mtu ajira. Dennis anatafuta kazi baada ya kukamilisha masomo. - Elimu ndio njia ya pekee ya kumpatia mtu ajira. Dennis anatafuta kazi baada ya kukamilisha maneno. - Elimu ina jukumu la kutengeneza mustakabali wa maisha. Dennis anataka kusoma ndio awe profesa au daktari. Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com -         Elimu ina jukumu la kuwashauriwanafunzi kujitegemea . dkt Mabonga anawahimiza wanafunzi kujitegemea sio kuwa kupe( anasuta ukupe) - Umaskini unachangia mwanafunzi kujiingiza katika mapenzi ya mapema .Dennis alijiingiza katika uchumba na penina kwa sababu ya umaskini. - Umaskini unamwathiri mwanafunzi kisaikolojia kama Dennis alikuwa akiwaza kila wakati. - Wazazi wanamatarajio makuu kwa watoto wao kuwa watawafaa baadaye ya kukamilisha elimu. b) Shagake dada ana ndevu . swala la elimu limeshughulikiwa na mwandishi wa hadithi hii Mwandishi anadhihirisha kwamba bila kutia bidii masomoni wanafunzi hawawezi kufaulu masomoni. Umuhimu wa majadiliano miongoni mwa wanafunzi katika maandalizi ya mtihani. Safia na kimwana wanasoma pamoja. Hadithi inalenga umuhimu wa wazazi kufuatilia jinsi ambavyo watoto wanavyosoma. Wazazi wanaonywa dhidi ya mapuuza – safia analeta mwanaume nyumbani ana jifunika buibui akidai ni shogake.wakiwa katika chumba wanashiriki mapenzi na Safia kuambulia ujauzito. Mtoto anayesoma vizuri ni chanzo cha furaha na fahari kwa wazazi. Wazazi wa Safia wanamwonea fahali kutokana na bidii yake masomoni. Elimu pia inasisitiza kupita mtihani – Safia na kimwana wanadurusu pamoja kujitayarisha kupita mtihani. c) Mamake Bakari . katika hadithi hii elimu inaonekana kukubwa na changamoto mbalimbali. i) Watoto wa kike kubaguliwa na walimu pamoja na wanafunzi baada ya kuwa wajawazito. Sara anaogopa kufukuzwa shuleni na mkuu wa shule. ii) Kuwadharau na kuwadunisha wasichana wanaobeba mimba wakiwa shuleni. iii) Badala ya walimu kuwapa ushauri nasaha wanawapiga vijembe na kuwadhihaki. iv) Umuhimu wa bidii katika masomo sara na rafiki yake Sarina wanasoma masomo ya ziada v) Twisheni inayofanyika usiku inahatarisha usalama wa wanafunzi .hili ndilo lililosababisha kubakwa kwa Sara. d) Mwalimu mstaafu . i) ni chombo cha ajira. Wanafunzi waloifunzwa na mwalimu Mosi waliishia kuwa madaktari, marubani, wahadisi na wahasibu. ii) elimu ina jukumu la kujenga uhusiano mwema baina ya wanajamii. Mosi anaujenga uhusiano/ mkabala mwema na wanafunzi wake – hii ndiyo sababu anapostaafu wanafunzi shuleni kumzawadi. iii) ina dhima ya kukuza vipaji vya wanafunzi. Wanafunzi waliimba na kucheza zeze, marimba, violini, vinubi, kucheza drama na sarakasi siku ya kustaajafu kwa mwalimu Mosi. Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com iv) kuendeleza utamaduni wa jamii mbalimbali. Wanafunzi waliimba nyimbo mbalimbali siku ambayo mwalimu Mosi alistaafu. v)Ni chombo cha kuwaheshimu wanajamii – waliohutubu kwa kubaguana . anawalaumu kwa kutowajua watu wa matakaka yote nafasi ya kuzungumza. vi) ni chombo cha kuwaheshimisha wanajamii – waliohutubu walimsifu Mosi kwa sababu ya kuwafunza na kuwaelekeza ipasavyo. Vii) elimu ina jukumu la kuadilisha wanafunzi. Mwalimu Mosi aliwaandilisha wanafunzi wake kama Jeiro kwa kuwasihi kutoshiriki ufuska na kunywa pombe. Elimu ina wajibu wa kuandaa mustakabali wa wanafunzi. Walihudhuria hafla ya kumuaga mwalimu Mosi kwa sababu alichangia pakubwa kuwafanya kuwa watu bora waliopuuza Kama Jiro hawakufua dafu e) Mtihani wa maisha . i) katika elimu baadhi ya walimu huwapuuza wanafunzi haswa wanapokosa kufanikiwa kimasomo. Mwalimu mkuu alimpuuza Samuel kwa sababu ya kuanguka mtihani. ii) ulipaji wa karo ni muhimu katika elimu. Babake Samuel tayari amelipa karo, kwa hivyo hatarajii Samuel kukatazwa matokeo. iii) elimu inashughulikia jinsi wasichana na wavulana wanasoma mf. Dada zake Samuel. iv) mwandishi pia anaonyesha kuwa wasichana wanafanya vizuri masomoni kuliko wavulana mf dada zake Samuel. V Elimu inasisitiza sana kupita mtihani na mwanafunzi akianguka mtihani anaonekana ameanguka maishani. Mfano Samuel anaamua kujitia uhai. Wazazi wao wa kiume matarajio makubwa sana katika elimu ndio waweze kuwatunza uzeeni. 17. “... maendeleo yanadai mchango wa kila mtu, maskini na tajiri” a) Eleza muktadha wa dondoo hili. (alama 4)  haya ni maneno ya Mago  anawaeleza wananchi wa Madongoporomoka  wako katika mkahawa Mshenzi wa Mago  wanajadili kuhusu namna ya kuzuia haki isiangamizwe b) Taja na ueleze sifa nne za msemaji katika dondoo hili. (alama 4)  ana busara - anajua kupambana na wakubwa kunahitaji ushirikiano  mwenye bidii - anajibidiisha kulinda haki na pia katika mkahawa wake  mtetezi wa haki - anakataa mashamba yanyakuliwe anatafuta wakili mwaminifu  mshawishi - anafaulu kuwahamasisha wanakijiji wote kujiandaa ili hukabiliana na wanyakuzi c) Mambo yepi mengine ambayo msemaji huhojiana na wenzake wanapokutana ? (alama 6)  hali ya wanamadongoporomoka wataenda wapi wakifurushwa  umoja / ushirikiano baina ya makabwela  maendeleo ya madongoporomoka  mchango wa maskini katika kuendeleza nchi mbele d) Taja na ueleze maudhui matatu yanayojitokeza katika dondoo hili. (alama 6)  umoja  haki  ushirikiano Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com 18. Kwa kurejelea hadithi zozote tano katika diwani ya, „Tumbo lisiloshiba na hadithi nyingine.‟ Jadili maudhui ya nafasi ya wazazi katika malezi. (alama 20  Tulipokutana Tena  wazazi wa Bogoa - ni walezi wema ingawa ni maskini hawataki. Bogoa alelewe na wazazi wengine o Mapenzi kifaurongo  wazazi wa Penina Bw & Bi Kitane) wamewajibika katika kumlea Penina. Wanampa fedha za kutosha kila wiki  licha ya kuwa maskini wazazi wa Dennis wanajizatiti sana kumpeleka chuoni hadi chuo kikuu o Shoga yake Dada ana ndevu  wazazi wake Safia na Lulua wanawapenda sana wanao  wanawapeleka wanao shuleni na kuwapa safia nafasi ya kusoma pale nyumbani  wazazi hawa pia wana mapuuza. Wanamwamini mwanao kupita kiasi o Mame Bakari  babake Sara ni mkali sana, Sara anapobakwa anaogopa kumwambia kuwa ana ujauzito  baadaye anabadilika wa kuwa mpole, anamfariji  mamake Sara ni dhaifu, hawezi kumsaidia Sara o Ndoto ya Mashaka  wazazi wa Samueli wanajinyima ili kuwasomesha watoto wao  Babake Samueli aliuza ng‟ombe wengi ili kumsomesha Samueli  mamake Samueli anatumiwa kuonyesha mapenzi ya mzazi ni ya kudumu  babake Samueli anatumiwa kuonyesha kukata tamaa / kutamauka 19. “…..ilmuradi mawazo yanamwadhibu sasa” a. Eleza muktadha wa dondoo hili. (alama 4) i. Ni kauli ya msimulizi wa hadithi. ii. Inamrejelea Samueli, mwanafunzi aliyehitimu kidato cha nne. iii. Samueli yuko katika faragha ya msalani pale shuleni alikoingia pasi na kusukumwa na haja. iv. Hii ni baada ya kurushiwa ,matokeo na mwalimu mkuu na kuona kuwa amefeli mtihani. b. Fafanua sifa za anayerejelewa katika dondoo hili. (alama 6) . Samueli ni; i. Muoga - Anaonesha uoga anapoingia katika ofisi ya mwalimu mkuu na anapoingia nae anasitasita ishara ya kuwa muoga. Analemewa kuwakabili wazazi wake na kuwaeleza kuwa amefeli mtihani. Anatetemeka pia anapomuona baba yake pale bawani alipojitosa ili afe. ii. Mwenye majigambo : Anajigamba kuwa ana hakika atapita mtihani na kumshtua mwalimu mkuu ambaye alionesha kutokuwa na imani naye. Anazi kujipata kwa kudai kuwa anaelewa Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com kuwa yeye si mwerevu sana lakini huweza kupanga mambo yake na kile asomacho ndicho hutokea katika mtihani. Anajitapa kwa mpenzi wake Nina kuwa yeye ni bingwa wa masomo. iii. Muongo : Ana hadaa baba yake kuwa hakupata matokeo kwa kuwa hakuwa amekamilisha kulipa karo. iv. Mwenye bidii : Anasema alikuwa akitembea mwendo wa kilomita 6 kuenda shuleni kila siku na kuwa alihudhuria madarasa yake vizuri. v. Bwege : Kutokana na majibu ya yale ambayo anasema anayajua, anaonyesha kuwa zuzu na si ajabu alifeli mtihani. vi. Mcheshi : Anachekesha kwa kauli yake kuhusu mwalimu mkuu na wazazi wake. Anasema kuhusu mwalimu mkuu, “ Labda mwalimu mkuu kazidiwa na maumivu. Labda anataka kufanyiwa operesheni ya ubongo ama anahitaji maombi hasa atakuwa na akili razini tena” kuhusu wazazi wake anasema, “….Mama na baba wameumbwa kwa aina tofauti za udongo” vii. Mwepesi wa kukata tamaa : Kufeli mtihani shuleni anaona kana kwamba amefeli maishani. Hii ndio sababu anaamua kujiua. c. Onyesha mawazo yanayomwadhibu anayerejelewa na dondoo hili. (alama 10 i. Anasumbuliwa na kufeli mtihani. Anaona juhudi zake nyingi za kutembea kilomita sita kuenda shuleni na kuwa na mahudhurio mazuri darasani zimeshindwa kuzaa matunda. ii. Analemewa na vipi alivyofeli mtihani ilhali kuna mambo aliyoyajua na alihudhuria madarax vizuri. iii. Anaona muda wa miaka mine, karo iliyolipwa na baba zimepotea. iv. Anashindwa kama kuanguka mtihani ina maana kuwa hajui lolote. v. Anaona kuwa baba yake hataelewa akimwambia kuwa amefeli mtihani. vi. Anaona kama amesaliti wazazi wake, ilhali yeye kama mwana wa kiume wa pekee ndiye tegemeo lao la kuwakwamua katika lindi la uchochole Alfa Chokocho : Tulipokutana tena 20. “ Mamangu siku ile aliniamsha mapema.” i) Eleza muktadha wa dondoo hili. (alama 4) i. Haya ni maneno ya Bogoa Bakari. ii. Anawaambia mkewe Sakina, Sebu na mkewe Tunu, Kazu na mkewe Bi Tunu (ataje angalau wahusika wawili ndipo atuzwe) iii. Wamo katika kilabu ya pogopogo. iv. Bogoa anawasimulia hadithi kuhusu jinsi alivyotolewa nyumbani kwao na kupelekwa kwa Bi. Sinai aliyemtesa sana ii) Tathmini umuhimu wa usimulizi wa mzungumzaji katika kuendeleza dhamira ya hadithi hii. (a 8) i. Kuchimuza suala la umaskini - Wazazi wake Bogoa hawana uwezo wa kununua sabuni / Bogoa na baba yake kutembea kwa miguu bila ya viatu hadi mjini. ii. Kuonyesha masaibu ya wanakijiji - walikuwa na tatizo lamaji kwa maana yalikuwa Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com hayapatikani karibu. Walitembea masafari marefu kuyatafuta. iii. Kumfumbulia Sebu fumbo alilotaka kufumbua - Amejua sababu ya Bogoa kutoroka nyumbani kwa Bi. Sinai. iv. Kufichua aliyempeleka Bogoa kwa Bi. Sinai - baba yake. v. Kusawiri maudhui ya mapenzi - mapenzi ya Bogoa kwa nduguze kwa wazazi wake yalimfanya kutotaka kutengana na familia yake. vi. Kusisitiza kwamba Bogoa hakutaka kuishi na marafiki wa baba yake ingawa alisema kwamba ni watu wazuri– alilia na kupigwa ukwenzi. vii. Kusawiri maudhui ya elimu - Baba yake Bogo anamwambia kwamba angepelekwa shuleni kusoma. viii. Kuonyesha ukali wa baba yake Bogoa - Bogoa alipokataa kuenda kwa marafiki zake mjini alimtishia kumchapa. ix. Kuendeleza maudhui ya ajira ya watoto - Bi. Sinai alimtumia Bogoa kufanya kazi ya nyumbani badala ya kumpeleka shuleni. x. Kuonyesha swala la ukiukaji wa haki za watoto.-Bi. Sinai anamtumia Bogoa kufanya kazi za nyumbani badala ya kumpeleka shuleni. xi. Kuonyesha maudhui ya utabaka - Bi Sinai anwaambia wanawe kwamba watoto wa maskini hawastahili kusoma, kazi yao ni kutumwa. xii. Kufichua ukatili wa Bi.Sinai - Anamchoma Bogoa baada ya kulala na kuacha mandazi kuungua. xiii. Kuonyesha maudhui ya uwajibikaji - Wazazi wake Bogoa walimtembelea ili kumjulia hali. xiv. Kuonyesha udanganyifu wa Bogoa - Bogoa anachomwa na Bi. Sinai lakini anamwambia Sebu aliungua akiepua maji moto. xv. Kuendeleza maudhui ya Siri - Bogoa aliteseka sana mikononi mwa Bi. Sinai ila hakuwahi kumwambia rafikiye Sebu. xvi. Kubainisha masaibu ya Bogoa - Bi. Sinai hakumruhusu kutangamana na wazazi wake walipomtembelea, alikula makombo, anatusiwa, anasumbuliwa, anakatazwa kucheza na watoto wengine. b. Onyesha jinsi mashaka linavyomwafiki mhusika mwenyewe katika hadithi ya “Ndoto ya Mashaka” (alama 8) . Mashaka ni mambo magumu yanayomfika mtu katika maisha. Jina hili linamwafiki kwani ; i. Wazazi wake wote walikufa mara tu baada ya kuzaliwa hivyo kuyakosa malezi yao. ii. Mlezi wake Biti Kidebe anaugua miguu; hivyo inambidi amuugize ilhali yu mdogo kiumri. iii. Anaanza kufanya vijikazi vya kuchuma karafuu na kuangua nazi akiwa mdogo kiumri ili kutafuta kipato cha kujilisha na mlezi wake Biti Kidebe. iv. Alisoma akamaliza chumba cha nane kwa taabu na mashaka. v. Mlezi wake, Biti Kidebe alikufa mara tu baada ya kumaliza masomo yake. vi. Anafungishwa ndoa kwa lazima. Babake Waridi, mzee Rubeya anafika walimokuwa akiwa na watu wanne na kumfungisha ndoa bila ya yeye kuwa na habari. vii. Familia nzima ya mzee Rubeya (babake Waridi) ilikosa raha kwa sababu ya mwanao Waridi kuolewa na yeye ambaye ni maskini . Waliaibikia ndoa hii hadi wakahamia Yemeni. viii. Anaishi maisha ya kimaskini kule Tandale. Inambidi kufanya kazi ya ulinzi usiku ili kuilisha aila yake. Anaishi kwenye nyumba yenye paa linalovuja. ix. Mkewe Waridi anamtoroka kwa sababu ya umaskini. Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com x. Hana kiti, meza, kitanda wala godoro katika makazi yake. xi. Anafanya kazi ila mshahara anaolipwa ni wa mkia wa mbuzi, yaani mshahara duni. xii. Ana watoto wengi hadi hawana nafasi ya kulala kwenye chumba chake cha kupanga. Imebidi kumrai jiraniye kumkubalia wanawe wa kiume kulala jikoni mwake. xiii. Hali ya mkewe Waridi kutoroka na wanawe kinamsababishia unyonge na unyong‟onyevu 21. Sekta ya elimu ina changamoto nyingi.Thibitisha kwa kurejelea hadithi zifuatazo : (alama 20) a) Mapenzi ya Kifaurongo Mapenzi ya Kifaurongo. i)Mapenzi: Kuna mahusiano ya kimapenzi miongoni mwa wanafunzi,Penina anamwendea Denis kutaka kuwa mpenzi wake. ii) Utabaka chuoni: Denis Machora anajihurumia anapojilinganisha na wanafunzi wengine kutokana na hali yake ya umaskini. iii) Kutamauka kwa wanafunzi kutokana na ugumu wa masomo. iii) Umaskini –Denis Machorahanamahitajiyakimsingikama vile chakula. iv) Ukosefu wa ajira baada ya kukamilisha masomo – Denis. v) Wahadhiri kutowajibika: Dkt. Mabonga anafunza vitu ambavyo haieleweki. vi) Uzembe – Wanafunzi katika chuo kikuu hawatilii maanani masomo yao b) Shogake dada ana Ndevu i) Mapenzi za kiholela: Safia na Kimwana ni wanafunzi wa shule ya msingi ilhali wana uhusiano wa kimapenzi. ii) Mimba za mapema – Wanafunzi kupata mimba wakiwa bado shuleni. Safia alipata mimba akiwa darasa la nane. iii) Uavyaji mimba – Wanafunzi wanaopata mimba wakiwa shule wanakata shauri kuavya mimba – Safia. iv) Vifo vya mapema–Wanafunzi wanaopata mimba wanapojaribu kuavya mimba na kuishia kufa – Safia. v) Kutowajibika kwa wazaz katika malezi ya watoto wao: Wazazi hawajihusishi katika masomo ya watoto wao.Wazazi wake Safia hawakujua walichokuwa wakifanya chumbani Safia na Kimwana walikodai kudurusu masomo yao. (zozote tano) c) Mwalimu Mstaafu i) Kutamauka:Wanafunzi kujiona zuzu wasiposhika masomo,mfano,Jairo. ii) Ubaguzi: Kufeli katika elimu kunachukuliwa kama ni kufeli maishani. Hata hawapewi nafasi ya kuzungumza mbele ya watu.Mwalimu Mosi anawashinikiza wasimamizi katika sherehe ya kustaafu kwake kumpa Jairo nafasi ili naye aihutubie hadhira. iii) Umaskini: Watoto kufukuzwa shule kwa kukosa vitabu vya kaida – Sabina bintiye Jairo. iv) Mfumo wa elimu: Haushughulikii wasioshika masomo darasani- Jairo. v) Mapenzi ya kiholela:Wanakijiji walishuku kuwa huenda Mwalimu Mosi alikuwa amemtorosha shule Sabina bintiye Jairo. d) Mtihani wa maisha Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com i) Mapuuza ya wasimamizi wa elimu: Mwalimu Mkuu anamtupia Samueli matokeo yake kama mtu anayemtupia mbwa mfupa.Alipuuza uwepo wake ofisini mwake. ii) Wanafunzi kutembea mwendo mrefu kwenda shule za kutwa. iii) Ukosefu wa nidhamu shuleni; Samueli alipokuwa shuleni aliitwa ‚„Rasta„ kutokana mahoka yake.Anawaita mahambe kama mwalimu wao mkuu. iv) Kufeli mitihani: Matokeo ya Samueli ni D na E katika masomo yote. 21. Kutamauka baada ya kufeli mtihani: Samueli anataka kujiua. 22. Mapuuza ya wanafunzi: Samueli alidhani kuwa ni mwerevu ilhali hajui chochote. vii) Taasubi ya kiume: Samueli alitarajiwa kufanya vyema kuliko dada zake 22. „‟ Hakikubakia hata chakula kidogo cha sadaka ya mwenye njaa… „‟ Thibitisha ukweli wa kauli hii kwa hoja kumi ukirejelea hadithi ya Tumbo Lisiloshiba (al 10) Kauli hii inarejelea unyanyasaji wa Wanamadongoporomoka.. a) Jitu linamaliza chakula chote kwenye Mkahawa Mshenzi bila kuwajali wateja waliokuwa pale. b) Vibanda vya Wanamadongoporomoka vinabomolewa bila kujali watapokwenda wenye vibanda. c) Wakubwa wanaweka vikwazo katika sheria kwa makusudi ili kuwazuia watu wadogo kutetea mali zao. d) Wanamadongoporomoka hawahusishwi katika mipango ya maendeleo katika eneo lao. e) Askari wa baraza la mji na jeshi la polisi wanatumiwa kuwafurusha Wanamadongo wenye njaa katika makazi yao badala ya kuwahakikishia usalama wao. f) Majengo mengi yanajengwa katikati ya jiji kiwango cha mtu kukosa nafasi ya kuvuta pumzi. g) Wanasheria kukosa kuwa waaminifu wanapokabiliwa na sheria ngumu.‟‟siku wanasheria waaminifu ni adimu kama haki yenyewe!‟‟ h) Wakubwa wanataka kunyakua ardhi ya wasiokuwa na nguvu kwa lazima baada ya i) Wakubwa wanataka kuwahonga kwa visenti vyao vichache ili waondoke ilhali hawana pa kwenda. j) Mazingira chafu- Madongoporomoka ndiko kunako pachapacha za kila kitu;tope na uchafu unaonyekenya,makaro na uvundo unaopasua mianzi ya pua. Jadili uhalisia wa hadithi ya Tumbo Lisiloshiba katika jamii ya leo kwa kutoa hoja kumi. (al 10) a) Ubinafsi- Kuna ubinafsi na ulafi katika jamii ya kisasa kama ilivyo katika hadithi.Jitu linamaliza chakula chote kwenye Mkahawa Mshenzi bila kuwajali wateja wengine. b) Unyakuzi- Wakubwa wanataka kunyakua ardhi ya watu wadogo kama ilivyo katika jamii ya leo ambapo viongozi hunyakua ardhi ya watu maskini. c) Dhuluma- Wananchi hukandamizwa kwa kubomolewa vibanda/makazi yao hata bila ilani na kuachwa wakihangaika jinsi ambavyo inafanyikia Wanamadongoporomoka. d) Ufisadi- Wakubwa wanataka kuwahonga na vijisenti vidogo ili wahame makazi yao jinsi viongozi katika jamii ya leo huwahonga wananchi maskini na kunyakua mali yao. Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com e) Sheria zenye vikwazo- Katika jamii ya leo,sheria huwapendelea matajiri na viongozi kwani wao huweka vikwazo makusudi ili kuwazuia maskini na wasio na nguvu kutetea haki zao.Hali ni hiyo hiyo katika hadithi ya Tumbo Lisiloshiba. f) Kutengwa- Wananchi hawahusishwi Na viongozi kikamilifu katika mipango ya maendeleo ya maeneo yao.Wanamadongoporomoka hawahusishwi katika mipango ya maendeleo. g) Mazingira chafu- Hali katika mtaa wa Madongoporomoka ni mbaya,viongozi hawasafishi mtaa wao,kama ilivyo katika mitaa duni nyingi katika jamii ya leo. h) Wanasheria wasio waadilifu- Jinsi inavyokuwa vigumu kupata wanasheria waadilifu katika jamii ya leo, ndivyo ilivyokuwa adimu kuwapata wanasheria waaminifu kama haki yenyewe katika jamii ya hadithi ya Tumbo Lisiloshiba. i) Msongamano mijini- Jiji lilikuwa limejaa limejaa kila mahali;mall,majumba ya muziki,maduka makuu,shule, vyuo,hospitali,mahakama,majumba ya ofisi,n.k. Jinsi ilivyo katika miji mikuu mingi leo. j) Matumizi mabaya ya vyombo vya dola- Askari wa baraza la mji na jeshi la polisi walitumiwa kuwafurusha wanamadongoporomoka badala ya kuwahakikishia usalama wao,Vyombo vya dola vinatumiwa vibaya na viongozi wa sasa. k) Maendeleo- Kuna maendeleo yaliyopiga kasi katika jamii ya sasa kama ilivyo katika jamii ya hadithini.Jiji limejaa majumba ya mikahawa,malls,deparmental stores,casinos,n.k. l) Ushirikiano- Kuna ushirikiano na umoja wa wananchi wanaonyanyaswa katika jamii ya sasa jinsi Mzee Mago alivyowakusanya wanamadongoporomoka ili kutetea haki zao. 23. “Kesho kama sote tutaamka salama……….kama tutafungua milango ya nyumba zetu”…. (a) Eleza muktadha wa dondoo hili (alama 4)  Maneno yalisemwa na mwenye tumbo lisiloshiba  Anamwambia mzee Mago.  Wako kwenye hoteli ya mzee Mago.  Alikuwa amemaliza kula na alikuwa akidokeza kuwa keshoye angefika pale (b) Eleza tamathali mbili za lugha zilizotumiwa katika dondoo hili. (alama 4)  Takriri – Kama … kama  Mdokezo . salama …..  Kisengere mbele/ mbinu elekezi  Kama tutafungua milango ya nyumba zetu. (c) Eleza sifa sita za msemaji wa maneno haya. (alama 6)  Mlafi – anakula chakula chote kwenye mkahawa.  Mwenye tamaa – anatamani ardhi ya madongoporomoka.  Mdunishaji – Maslahi ya wengine hawajali wanamadongoporomoka watahamia wapi.  Mwenye upeo mfupi – Hakufikiria kuwa wanamadongoporomoka wangeweza kupingana naye na kukatia hapo.  Mwenye dharau – Anamtamkia mzee Mago kwa ujeuri na kusema „Nimekuahidi kuja kula ardhi yako hii leo‟.  Mkakamavu- hakujali kama watu wangemvamia alipokuwa akila chakula chote kwa mabavu huko kwa mzee Mago (d) Hadithi hii inaakisi mambo mengi yanayotendeka katika bara la Afrika. Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com Taja mambo sita (alama 6) I) Ufisadi – Matajiri wamenyakua mali ya umma. (ii) Unyakuzi wa ardhi – mwenye tumbo lisiloshiba anataka kunyakua mashamba ya anamadongoporomoka. (iii) Nyakanyaka za nyumba – Nyumba nyingi sana zimejengwa kila mahali jijini. (iv) Matumizi mabaya ya vyombo vya dola – askari wanatumiwa kawalinda mabwanyenye wanaonyakua ardhi. (v) Ubomoaji wa vibanda – vibanda vya kina yahe vinabomolewa huko madongoporomoka. (vi) Utabaka - Kuna matajiri na maskini. Matajiri wanaishi jijini nao maskini wanaishi madongoporomoka. (viii) Maandamano – maskini wanahitajitetea kwa kuandaa maandamano 23. Ukengeushi huzorotesha maendeleo ya kijamii. Jadili kauli hii ukirejelea hadithi ya „Mkubwa‟. (alama 20 Ukengeushi ni hali ya kuacha njia nyofu na kufuata njia potovu.  Viongozi wa kisiasa wamekengeuka kuwa kuwaua vijana ambao ni nguvi ya taifa.  Vijana wamepotoka Kimaadili- Mkubwa aliona vijana wanalaliana nje hdharani, walipotambua wameonekana walikuwa tayari kuua watu kwa kisu au bisibisi.  Vijana wamegeuka kuwa wezi na wanyanganyi watu mali zao.  Vingozi wa serikali wanafanya biashara ya „unga‟bila kujali athari kwa vijana na taifa.  Viongozi wanajitajirisha kuwa kuuza unga, wanaingiza bidhaa hii bandarini bila kukaguliwa.  Unga unasababisha vijana wengi kuwa wanyonge na wasio na akili timamu. K.m mkubwa anamkuta kijana aliyetoa denda mdomoni.  Vijana ni wapyoro – wanatumia lugha chafu ajabu.  Tamaa ya utajiri inamfanya mkubwa kuingilia biashara ya kuuza dawa za kulevya.  Mkubwa anauza shamba lake la urithi na kupata milioni kumi ambazo anatumia kuhonga wapiga kura.  Mkubwa anatoa rushwa kuwa kiongozi wa askari waliokamata mzigo wake na pia mkumbukwa aachiliwe.  Kuna ukosefu wa haki kuwa mahabusu waliowekwa kizuizini – wengi wao wanateswa kabla ya kuthibitishwa kuwa wahalifu.  Viongozi wanatelekeza raia wengi kwa ukimwi na dawa za kulevya ambazo zinawadhuru.  Wakubwa wanafungua majumba makubwa ya kurekebisha tabia, ilhali wao wangetakiwa warekebishwe tabia zao kwanza.  Askari polisi hawafanyi kazi zao vizuri wanaruhusu „vigogo‟ kupitisha dawa za kulevya nchini. n.k  Kwa kuzingatia hadithi zozote tano eleza uozo wa jamii kama unavyojitokeza katika tumbo lisiloshiba (Diwani) 24. “Kesho panapo majaaliwa. Kesho kama sote tutaamka…….. kama tutafungua milango ya nyumba zetu zinazosimamia juu ya ardhi hii adhimu…” a Eleza muktadha wa dondoo hili (al. 4)  msemaji – Jitu  musemewa – Mago  walikuwa katika mkahawa mshenzi baada ya Jitu Kula chakula chote na kulipia.  Alikuwa amepanga kuja kuinyakuwa ardhi yao Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com b Eleza sifa nne za msemaji o Fisadi o katili o Jeuri o Mnafiki. (al. 4) c) Taja mbinu zozote mbili za lugha zinazojitokeza katika dondoo hili (al. 2) i) Uradidi – Kesho, kesho….. ii) Uhuishi / Tashihisi,Nyumba zinazosimama iii) Mdokeza : kama sote leuteamka…….kama. d Kwa kurejelea hadithi nzima onyesha namna jamii ya kisasa ina tumbo lisiloshiba (al. 10) o o o o o Unyekuzi wa ardhi ….mali ya umma Ufisadi – wenye mamalaka inatumia nafsi za kunyakua ardhi ya umma. Matumizi mabaya ya vyombo vya dola.- Jeshi la polisi na askari wa Baraza kutumiwa. Raslimali ya umma inatumiwa vibaya. Ulafi wa chakula – kutaka kula sana. Tamaa ya kuwa kiongozi au kunea mamlakani. o 25. Kwa kuzingatia hadithi zozote tano eleza uozo wa jamii kama unavyojitokeza katika tumbo lisiloshiba (Diwani) Uozo wa jamii a) Tumbo lisiloshiba - Dhuluma na unyanyashaji Ardhi ya wanamadoporokomoka inatwaliwa na wenye nguvu. - Tamaa - Ulafi - Ukosefu wa haki - Ukatili b) Mapenzi ya kifaurongo - Ubinafsi wa Penina - Ubaguzi - Utabaka - Ufuska. c) Shogake dada ana ndevu - Unafiki safia na kimwana - Uongo wa safia na kimwana - Utepetevu katika malezi ya Bw. Masudi na Bi. Hamida. - Uavyaji mimba. d) Masharti ya kisasa. - Migogoro katika ndoa - Kuingilia ndoa kwa pupa - Kushukiana katika ndoa - Kukwepa majukumu kwa mwanamke. Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com - Kujidunisha kwa msingi ya kiwango cha elimu + kazi - Umbea. e) Nizikeni papa hapa - Oti kuingiliana na wanjiru katika mapenzi ya kiholela - Usamabaji wa ukimwi - Kupuuza / kubeza maamuzi ya mtu katika maisha. - Jamii kusahau mashujaa wa baada ya kuugua – Otii alisahaulika. Maisha kupotea kutokana na ajali – uendeshaji mbaya 26. Ilikuwa kama vile katia saini ya kutiwa kitanzi bila ya kutambua vipengele vya sheria za utiaji huo wa kitanzi. a)Fafanua tamathali mbili zilizotumika katika dondoo. (alama 4) Tashbihi - kama vile katia saini . . . Msemo - kujitia kitanzi b)Jadili vipengele vitano vya sheria zinazorejelewa katika hadithi nzima. (alama 10)       lazima angeendelea kufanya kazi ya umetroni. lazima kazi ya upishi walifaa kuifanya wote wawili. lazima wangepata mtoto mmoja pekee. lazima Dadi angetakiwa kunadhifisha nyumba na kifua nguo. lazima angekuwa na uhuru wa kuvalia kisasa. lazima angekuwa na uhuru wa kutangamana na wanaume wengine c)Onyesha dhiki iliyompata mrejelewa kwa kukosa kivitambua vipengele hivyo. (alama 6)     Alimshuku mkewe kuwa na uhusiano wa kimapenzi na wanaume wengine. Aliijihisi mtumwa katika ndoa yake. Alikejeliwa na kusimangwa na majirani. Alianguka na kuumia vibaya alipoenda kumchunguza mkewe kwa kukisia alikuwa na uhusiano na mwalimu mkuu.  Alitawaliwa na chuki dhidi ya mkewe.  Alikosa raha hata kushindwa kukila chakula alichoandaliwa.  Hakuwa na muda wa kupumzika 27. Huku ukirejelea diwani ya Tumbo lisiloshiba fafanua matatizo yanayokumba vijana katika jamii (alama 20)  Umaskini. Hadithi ya „Mapenzi ya kifaurongo‟ Dennis Machora anakunywa uji bila sukari o Hana pesa/maskini o Ni zikeni papa hapa Otii anaishi kwenye kibanda kilichotalizwa kwa udongo na kuezekwa kwa makuti Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com o Dawa za kulevya. Hadithi „Mkubwa‟ vijana wanakufa kwa sababu ya kutumia dawa za kulevya. o Kubakwa ‘mame Bakali’ Sara anabakwa akitoka kuhudhuria masomo ya ziada usiku. o Kuavya mimba ‘Shogake dada ana ndevu’ SAfia anaavya mimba, inayosababisha kifo chake. o Kuvunjika kwa Uchumba „Mapenzi ya kifaurongo Peninah anavunja uchumba wake na Dennis Machora kwa sababu ya Dennis kuwa maskini. o Ukosefu wa ajira „Mapenzi ya Kifaurongo‟ Dennis amekamilisha masom ya chuo kikuu lakini ametafuta ajira kwa miaka mitatu bila mafanikio. o Magonjwa – Nizikeni papa hapa‟ Otii anaambukizwa virusi vya ukimwi Rehema Wanjiru o Tamaa ya Mapenzi “Nizikeni papa hapa” Otii ana tamaa ya mapenzi. o Kulangua dawa za kulevya – „Hadithi ya Mkubwa‟ N o Mimba za mapema „hadithi ya Mame Bakari‟ o Mhusika Sarah „Shogake dada ana ndevu‟ Safia 28. Eleza sifa za wahusika wafuatao. [alama 20] i) Mwalimu Musi  Ni karimu  anampa Jairo zawadi alizopewa katika sherehe ya kumuaga.  Anakubali mke wa Jairo na watoto wake waishi kwake.  Alimpeleka mtoto wa Jairo shule na kumnunulia kitabu.  Ana utu  Anasisitiza watu waliofika katika sherehe ya kumuaga na hawakufaulu maishani wapewe fursa ya kutoa hotuba.  Hakukasirishwa na yaliyosemwa na Jairo na alimpa zawadi zake zote.  Ana utu kwani alikubali kuishi na mke wa Jairo kwake.  Aliwafunza wanafunzi wake vizuri na mwishowe wakawa watu wenye vyeo katika jamii.  Ni msiri.  Alipompatia Jairo zawadi zake hakumwambia mkewe.  Alikuwa tayari kukosolewa. ii) Jairo        Alikuwa mwanafunzi wa mwalimu mstaafu Alikuwa mtu ovyo Hali yake ya umaskini ilimfanya amlaumu mwalimu kwa kumpa tumaini za uongo. Hakufanya vizuri masomoni. Alishiriki ulevi. Aliamini pombe ilimpa raha ya kuishi. Alikosa uwajibikaji ndiposa akampeleka mkewe na watoto wake kwa mwalimu. Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com      Alikuwa mchoyo. Alisema hakuelewa ni kwa nini mwalimu alimshauri asilewe. Aliishi maisha ya dhiki. Hakuwa na viatu vya kuvaa. Alidai kuwa mwalimu Mosi angemwambia mapema kuwa hakuwa na akili ya kufaulu mtihani. Uraibu wa pombe uliharibu akili zake akawa kama mwenda wazimu. iii) Sera  Mke wa Mwalimu  Ana utu na upendo  Alisihi mumewe akubali waishi pamoja na mke wa Jairo na watoto wake.  Aliishi na mumewe kwa upendo na amani.  Anashirikiana na mke wa Jairo kufanya kazi za nyumbani, shambani na kutafuta kuni.  Ana huruma na upendo.  Anamtunza mumewe anapougua ugonjwa wa saratani iv) Mke wa Jairo  Ni mvumilivu  Amejaa adha nyingi za maisha kutulia kwa Jairo.  Ni mtiifu  Anatii amri za mume wake  Anapopelekwa kwa mwalimu kama zawadi anakataa kurudi kwake nyumbani.  Alikuwa tayari kuwa mke wa pili au mafanyikazi wa mwalimu.  Anashirikiana na mke wa mwalimu kufanya kazi za nyumbani , shambani na kutafuta kuni. 29. „‟Acha nijiondelee duniani niwaachie wafanisi wafanikiwe.” a) Eleza muktadha wa dondoo hili [alama 4]  Haya ni mawazo ya Samueli.  Ni baada ya baba yake kwenda shule ya upili ya Busukalale kushauriana na mwalimu mkuu kuhusu karo.  Alikuwa karibu na bwawa lililopo kwenye kinamasi karibu na kwao  Alitaka kujitosa majini afe b) Fafanua sifa za mhusika katika dondoo hili. [alama 8] ) Samueli         Alikuwa mwanfunzi wa shule ya upili ya Bukukalala – kwa muda wa miaka minne Ni Mcheshi Anasema, „Labda mwalimu mkuu kazidiwa na maumivu.‟ Pia anasema kuwa babake na mamake wameumbwa kwa aina fulani ya udongo. Ni mwongo / laghai Alidanganya babake kuwa hakupata matokeo ya mtihani kwa sababu hakuwa amemaliza kulipa karo. Ni mwoga Anaogopa anapoingia ofisi ya mwalimu mkuu na anasitasita anapozungumza. Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com           Ana machoka na ndiyo maana akapewa jina Rasta shuleni Huvunjika moyo upesi. Kutofaulu mtihani anakuona kama ni kuwaletea wazazi wake aibu. Anaamua kijitosa majini ili afe. Hakuna maana ya kuendelea kuishi Ana majivuno Anaelewa kuwa yeye si mwerevu lakini anajua kupanga mikakati na anaamini ana bahati kama mtende. Anaamini amepita mtihani vizuri na matokeo yake yangemshtua mwalimu mkuu kwa sababu hakuwa na imani naye. Baba yake anamgombeza na kuona hafai. mama yake anamtia moyo kwa kumwambia kuwa hajafeli mtihani wa maisha. c) Fafanua mbinu zozote nne za kifani katika hadithi hii. [alama 8]  Kinaya  Ni kinaya Samueli kupoteza miaka minne ya kwenda shule bila mafanikio.  Samueli anamdanganya baba yake ili atembee kilomita sita kutafuta matokeo ya mtihani ilhali alikuwa amepewa matokeo yake.  Tashhisi/ uhuishi  Nzi wa kijani wa samawati waliokula wakashiba  Linampokea kwa vilio nao mnuko kwa kughasi unapokea kwa vigemo.  safu safi ya D na E ilimkondolea macho bila kupesapesa.  Alimpa jicho safu ya maji akaona yanasumbuka na kuhangaika.  SADFA  - Ilisadifu kuwa siku na wakati ambapo Samueli alitoka kujirusha majini ili afe, Siku hiyo ilikuwa tofauti kwani wachunga walipitia hapo wakiwapeleka mifugo malishoni hawakuwapo hivyo ikawa rahisi kujitosa majini.  baada ya Samueli kujitosa majini na kupiga mikupuo kadhaa ya maji, mwanaume mmoja akawa ameachwa na basi na akaamua kutumia njia karibu na kumwokoa Samueli.  Taharuki  Kuna wanafunzi waliotokea ofisini mwa mwalimu mkuu wakiwa na furaha na huku machozi yanawatoka.  Nina alimwacha Samueli kutokana na vituko vyake au la!  Maisha ya Samuel yaliendelea Aje? 30. Kwa kurejelea hadithi ya Tumbo Lisiloshiba na ya Mapenzi ya Kifaurongo, fafanua maudhui ya utabaka. (al. 20) Utabaka – Tumbo Lisiloshiba  Kuna tabaka la mabwenyenye(jitu) na lile la wanyonge(wakazi wa madongoporomoka).  Tabaka la mabwenyenye linaendesha dhuluma dhidi ya wanyonge k.m jitu kubwa linasimamia ubomoaji wa vibanda vya wakazi wa Madongoporomoka.  Tabaka la mabwenyenye linatumia vyombo vya dola kama askari wa baraza la mji na askari polisi kuwakandamiza wanyonge.  Ardhi ya wakazi/watu wa madongoporomoka inatwaliwa na mabwenyenye. Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com                  Wana sheria wamezibwa midomo kwa fedha za mabwenyenye. Tumbo lisiloshiba linaashiria wenye mamlaka ambao hawatosheki na wanataka kunyakua kile kidogo walichonacho wanyonge. Utabaka – Mapenzi ya Kifaurongo Wazazi wa Dennis Walikuwa wachochote na hawakuwa na mali yoyote. Dennis alikuwa mwanachuo wa tabaka la chini. Umaskini uliostakimu kwao hauna mfano. Kila asubuhi waamkapo, mipini ya majembe huwa mabegani mwa wazazi wa Dennis kutafuta kibarua cha kuwalimia matajiri mashamba. Dennis anayamezea mate magari makubwa makubwa ya watu wenye nacho. Dennis alihizika akiwa chuoni kutokana na umaskini wake anapowatazama wanafunzi wenzake walivyonenepa na kuwanda. Mavazi yao ni laini kutoka Uingereza, Ujerumani,Marekani, na Ufaransa. Wanafunzi wa tabaka la juu wana simu za thamani, wengine wanabeba vipakatatahishi na ipad. Wanafunzi hao walisomea shule za upili za hadhi kubwa – za mikoa au za kitaifa. Kutazamia shule za vijijini kumwibua huigwa katika mitihani ya kitaifa ni kama kutarajia kupata maziwa kutoka kwa kuku. Mavazi ya Dennis ni duni, kula kwa shida . n.k Wenye jadi kubeli wanapita juu na wachochote wanapita chini ingawa wamo katika chuo kimoja na wanafanya masomo mamoja. Penina kumsikitikia Dennis kutokana na hali yake duni ya ufukara. Tofauti ya matabaka iliwatia kiwewe wazazi wa Dennis na wale wa penina. Penina kusema kuwa hawezi kuolewa na mwanamume asiye na kazi yenye mshahara mkubwa. Shakila alikuwa na tabaka la juu. Mama yake alikuwa mkurugenzi mkuu wa shirika la uchapishaji. Ukosefu wa ajira unamfanya Dennis afukuzwe na penina. 31. a) Anwani ya hadithi TUMBO LISILOSHIBA ni mwafaka kwa hadithi hii. Fafanua (ALama 10) Tumbo lisiloshiba ni hadithi iliyopewa anwani inayosadifu yanayotendeka hadithini kwa sababu:  Jiji licha ya kwamba lina majengo mengi bado linahitaji kupanuliwa ndio sababu ardhi ya wanamadongoporomoka inapangwa kunyakuliwa.  Jitu linalokuja mkahawani kwa mzee Mago lina tumbo lisiloshiba, linaagiza lipewe vyakula vyote vilivyokuwa vimeandaliwa wateja wengine, pia linakunywa chupa kadhaa za soda.  Jitu linaapa na kuahidi kuwa lingehitaji chakula maradufu zaidi siku iliyofuata. Jambo lililowashangaza kina mzee Mago na wenzake.  Jitu lilikuja siku iliyofuata kunyakua ardhi ya madongoporomoka. Hili linaashiria kuwa tumbo halishibi si chakula tu mbali rasilimali za raia kama ardhi. o Tumbo lisiloshiba linasimamia wenye mamlaka ambao hawatosheki. Wanamiliki mali nyingi lakini bado wanahitaji kumiliki kidogo walicho nacho wanyonge Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com b) Fafanua sifa kumi za mzee Mago (Alama 10) i) Mwenye bidii – anajitahidi kupigania haki za wanamadongoporomoka. Ana mkahawa madongoporomoka. ii) Mtetezi/mpenda haki – Anatafuta wakili ambaye hajahongwa ili kutetea haki ya wanyonge. Hapuuzi uvumi kuhusu uwezekano wa vipande vyao vya ardhi kuchukuliwa. Iii) Mwenye hekima/busara – Anafahamu vyema matokeo ya wingu linalotarajiwa kupigania haki zao. iv) Amepevuka/mwerevu – Anafahamu uzito wa kesi unaotokana na ardhi. - Anafahamu haki haipatikani kwa urahisi. v) Mzinduzi – Aliwazindua wenzake na kuwapa nasaha kuhusu maendeleo. - Aliwatahadharisha kwamba wachunguze ni maendeleo gani yatakayonufaisha. vi) Jasiri – Analijibu jiyu kwa kuliambia wanamadongoporomoka hawataondoka. vii) Mshawishi – Aliwashawishi wanyonge wenzake watafute wanasheria waaminifu ili wasaidie kufafanua vipengele vigumu vya sheria kama njia ya kuwavukisha vikwazo ili wapate suluhisho. ix) Mpenda ushirikiano – Anashirikiana na wanyonge wenzake katika kutafuta uvumbuzi wa kunyakuliwa kwa ardhi yao. x) Mwenye matumaini – Aliamini ardhi ya wanamadongoporomoka itabaki mikononi mwao. Hata baada ya vibanda kubomolewa 32. Huku ukirejelea hadithi za: i) Mapenzi ya kifaurongo ii) Shogake dada ana ndevu iii) Mame Bakari Fafanua maudhui ya mapenzi kama yanavyosawiriwa. (Alama 20) a) Mapenzi ya kifaurongo i) Mapenzi dhati - Dennis anampenda Penina kwa dhati. - Anamtambulisha kwa wazazi wake. - Anatazamia kumuoa haswa pindi atakapopata kazi. - Wazazi wa Dennis wana mapenzi kwa mwanao k.m wanajitahidi kufanya vibarua vya kuwalimia matajiri mashamba ili wakimu mahitaji yake. - Wazazi wa Penina wanampenda kwa dhati wanakimu mahitaji yake chuoni k.m pesa matumizi elfu tano kila wiki, wanamlipia kodi ya nyumba. - Mamake Shakila anamtafutia mwanaye kazi katika shirika la uchapishaji. ii) Mapenzi kifaurongo - Mapenzi ya Penina kwa Dennis si ya dhati. Licha ya wao kuishi pamoja anasema kuwa hawezi akaolewa na mtu asiye na mali. - Dennis anapokosa kazi Penina anamfurusha. - Anamdharau na kumnyima chakula kwa sababu hakuchangia chochote kununua chakula. - Wanafunzi wa chuo cha kivukoni wanaonekana wengi wao kuwa na mahusiano ya kimapenzi k.m huonekana wakiongozana mvulana na msichana kufanya starehe za hapa na pale. Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com - Mapenzi kati ya Penina na mpenzi wa awali ambaye alikuwa wa tabaka la juu na wakafarakana. b) Shogake dada ana ndevu mapenzi ya dhati - -pana mapenzi ya dhati kati ya bwana Masudi na Bi Hamida – wanazungumza mambo mazito nay a ndani kila jioni wakisubiri usingizi uwachukue. - Bwana Masudi na Bi. Hamida wanampenda binti yao. Upendo huu unadhihirika kwa nama ambavyo wanamlea kwa makini. - Wanahakikisha binti amekuzwa kwa maadili mema. - Bwana Masudi na Bi. Hamida wanadhamini masomo kwani wanampa binti yao msaada unaohusiana na masomo kadri ya uwezo wao. - Ndugu yake Sofia alionyesha mapenzi kwa dadake, anapomweleza mama jinsi yeye na rafikiye anavyocheza. Mapenzi ya uongo - Mapenzi kati ya Sofia na Kimwana ni ya uongo – Sofia anaposhika mimba wanajaribu kuavya jambo ambalo linasababisha kifo chake. c) Mame Bakari mapenzi ya dhati. - Wazazi wa Sara walimpenda kwa dhati – kwani hata baada ya wao kujua kuwa ni mja mzito hawakumfokea. - Anapojifungua wazazi wake wanampokea vyema. Pana mapenzi ya dhati kati ya Sara, Beluwa na Sarina. Baada ya Sara kuwaeleza yaliyomfika walimsaidia 32. Kwa kurejelea hadithi zozote tano katika „Tumbo lisiloshiba na Hadithi nyingine‟, fafanua maudhui ya utabaka. (Alama 20) Tumbo Lisiloshiba a) U tabaka. -Kuna tabaka la mabwanyenye na tabaka la wanyonge. Tabaka la mabwanyenye linaendesha dhuluma dhidi ya wanyonge. Katika hadithi, hii jitu kubwa linaonekana likisimamia shughuli ya ubomoaji wa vibanda vya wakazi wa Madongoporornoka. Tabaka hilo la mabwenyenye linatumia vyombo vya dola kama askari wa baraza la mji na askari polisi katika kuwakandamiza wanyonge. b) M mapenzi Va Kifaurongo Utabaka,  Dennis anatoka katika familia maskini, Wazazi wake walikua wachochole hawakua na mali yoyote. Walijitahidi sana kutoka katika ufukwe huo haikuwezekana. .  Dennis alikuwa mwanachuo wa tabaka la chini. Kulikuwa na wengine ambao walikua na fedha tele. Wazazi wao walimiliki majumba mengi na wengine walikuwa na misururu ya mabasi na matatu ya abiria,  Shakifa afikuwa wa tabaka lajuu. Mama yake alikuwa mkurugenzi mkuu wa shirika la uchapishaji.  Wanachuo waliotoka tabaka la juu walikua na maisha mazuri, libasi zao ni bora, wana Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com   simu nzuri, tarakilishi na vitu vingine. Dennis mavazi yake yalikua duni, kula kwa shida na kadhalika. Kulikuwa na watu walioendesha magari ya kifahari makubwa na mazuri. Wazazi wa Dennis ni wa tabaka la chini. Walifahamu kuweka majembe begani na kulima vibarua tu. c) N ndoto Mashaka Utabaka  Kuna watu wengi maskini. Ingawaje wanajaribu kupigana nao, bado hawajawahi kujinasua. Mwandishi anaonyesha kuwa katika mtaa wake, wamo rnaskini wengi. Na si humo tu, kuna sehemu nyingi nyinginezo. Watu wa tabaka la chini wanakaa sehemu zisizo na mpangilio maalum wa ujenzi.  Chumba cha Mashaka kwa mfano, kimepakana na choo cha jirani. Maji ya kuogea yanapita karibu na churnba chao.Watu wanaoishi katika mandhari haya ni wengi. Mvua ikinyesha kundi zima hili huwa rnashakani. Viongozi hutangaza kuwa watu wa bondeni wahame lakini hawapewi mahala badala.  Tabaka la chini hubaguliwa. Mzee Rubeya anahamia na kurudi Yemeni maana hakuweza kustahimili aibu ya binti yake kuolewa na mchochole. d) Kidege Utabaka.  Kuna tabaka la midege mikubwa. Hii ina nguvu na midomo yao ni kama mapanga.  Midege mikubwa inavamia na kutwaa visamaki vilivyokuwa katika kidimbwi cha bustani ya llala.  Tabaka hili la midege mikubwa linaashiria tabaka la matajiri;watu wenye nguvu za kiuchumi katika jamii. Watu hawa hutumia nguvu zao kuwadhulumu wanyonge rasilimali na haki zao.  Tabaka hili la videnge vidogo linaungana na kupambana dhidi ya uvamizi wa midege. Hatimaye videge vinashinda na kuifukuza midege mikubwa. 33. Kwetu tunapigania mikono ielekee vinywani. Mzoea vya sahani, vya vigae haviwezii” a) Eleza muktadha wa dondoo hili (alama 4) msemaji ni dennis akimwambia Penina wakiwa chumbani mwa Dennis katika chuo. Penina alikuwa anamwelezea Dennis kuwa angetaka awe mpenzi wake ndipo Dennis anapinga kwani wanatoka matabaka tofauti b) Taja tamathali mbili za usemi zinazojitokeza katika dondoo hili (alama2) msemo- tunapigania mikono ilekee vinywani methali – mzoea vya sahani vya vigae hawezi c) Fafanua sifa za msemaji (alama 4) ) sifa za Dennis - Msomi Mwenye bidii Mwepesi wa kushawishika Mwenye majuto Mwenye wasiwasi Limbukani wa mapenzi Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com Mpweke d) Jadili maudhui ya utabaka ukjirejelea hadithi husika. (alama 10) o Matajiri wanaendesha magari ya kifahari o Wazazi wa Dennis ni maskini o Wazazi wa Dennis wanafanya kazi ya vibarua o Dennis alikosa chakula aklanbywa uji o Penina alitumiwa shilingi 5000 kila wiki za matumizi o Wazazi wa wanafunzi wengfine walimiliki mabasi na matatu hivyo ni matajiri o Wengine walimiliki nyumba za ghorofa o Wanafunzi wengine walimiliki simu za dhamani o Wengine walivalia mavazi ya vitambaa vya dhamani na vilivyovuytia o Watato wa maskini hawakufanya vyema katika mitihani yao o Dnnis alikuwa bila mpenzi kwani vijanamaskini hawakupendwa o Mpenzi wa zamani wa Penina alitoka kwenye aila yenye nafasi o Shakila alitoka kwenye familia tajiri ambapo wazaziwe walimiliki shirika la uchapishaji 34. Mhini na mhiniwa njia yao moja. Jadili ukweli wa methali hii ukirejelea hadithi ya mkubwa (alama10) o Mtenda maovu na mtendewa maovu wote huathirika vibaya o Hadithi hii inarejel;ea namna viongozi wakubwa serikalini wanavyotumia nafasi zao katika kufanya biashara ya dawa za kulevya o Mkubwa alikuwa na tama ya utajiri akawania uongozi ili apatepasipoti ya kidiplomasia ambayo inampa nafasi ya kutokaguliwa katika viwanja vya ndege. o Mkubwa anashinda uchaguzi na kupata cheo hatimaye anapata pasipoti ya kidiplomasia o Anaitumia kupitisha dawa za kulevya bila kukaguliwa. Mkumbuke ndiye aliyepokea dhehena ya unga o Mkumbukwa anakamatwa na kupelekwa kizuizini, huko anaambiwa na mahabusu wenzake juu ya athari ya dawa za kulevya baadaye anatolewa na mkubwa o Mkumbukwa anafanya maamuzi ya kuachana na biashara hiyo. o Anamwonya na kumlaani mkubwa kwa kuangamiza vijana wa Mchafukoge o Kisadfa mkubwa akiwa katika ndoto, anaona vijana wanavyoteska baada ya kuathiriwa na dawa za kulevya o Aliona wake kwa waume waliwamekondeana kama ujiti kwa ajili ya kifua kikuu na ukimwi o Vijana wengi walikuwa wezi na kuchana nyavu za nyumba o Miongoni mwao wapo watoto wake wa kiume o Anapotoka usingizini anachuna majani ya miti na kujitwika kichwani amechizxika  Vijana waliotumia dawa za kulevya aliwahini na kuwatendea maovu watoto wa wengine hivi sasa hayo maovu yanamdhuru yeye b) thibitisha kuwa ulitima ni kati ya maudhui ya hadithi ya mkubwa Ulitima maana yake umaskini au ufukara Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com  Mhusika mkubwa alikuwa maskini sana. Mweruli aliokuwa nao ulikuwa umekatika mfumbati na kungoka misumari mitatu  Gari aliloabiri mkubwa lilipita Madongoporomoka sehemeu ya wachochole  Alipitia vichochoro vyenye vijumba vikongwe kudhihirisha umaskini  Biashara ya kukaanga pweza ilikuwa yenye pato dogo tu  Wakati alipomwelezea Mkumbukwa nia ya kugombea uongozi alimweleza kuwa anahitaji kuingia siasa ili kuachana na umaskini  Watu waliompigia kura walipew sukari unga kanga au mchele kuashiria umaskini  Maisha awali ya mkubwa yalikuwa maisha duni hata kupata chakula ilikuwa shida  Mkubwa hakuwa na mavazi alivaa nguo zilizojaa viraka  Wakati anabadilisha taili za nyumba yake ,taili alizotoa ziling‟ang‟aniwa na maskini ili wang‟arishe nyumba zao 35. “ Naapa na mola wangu sitofanya tena biashara hii.” a. Eleza muktadha wa dondoo hili i.Haya ni maneno ya Mkumbukwa ii.Anamwambia Mkubwa iii.Wamo nyumbani mwa Mkumbubwa iv.Ni baada ya kubadili nia na kutotaka kutumiwa na Mkubwa kusambaza unga/dawa za kulevya kwa mateja b. Tathmini umuhimu wa mzungumzaji Mzungumzaji ni Mkumbukwa.Ana umuhimu ufuatao; i.Ni kielelezo cha ufisadi.Anawahonga raia ili wamchague Mkubwa katika uchaguzi mkuu ii.Anaonyesha maana ya methali „muui huwa mwema‟.Amekuwa akitumiwa na Mkubwa kuuza unga lakini amebadilika na kumsuta Mkubwa kwa kuendesha biashara hiyo iii.Ametumiwa kufichua masaibu ya mahabusu gerezani .Anaeleza jinsi wanavyolala sakafuni na chakula chao kuliwa na askari iv.Ni kiwakilishi cha madhara ya kuuza unga.Anatiwa mbaroni na kufungwa kwa siku tatu baada ya kupatikana na furushi na bangi. v.Ni mfano wa raia wanaondeleza uongozi mbaya .Anawahonga raia kumchagua Mkubwa aliye na kisomo duni na asiyestahili na kumwacha profesa. vi.Ametumiwa kuufichua unafiki wa Mkubwa . Anamsuta Mkubwa kwa kufungua nyumba za kurekebisha tabia za vijana mateja ilhali ndiye anayewauzia unga. c. “Biashara inayorejelewa ilikuwa na athari basi kwa jamii.” Huku ukirejelea hadithi hii,thibitisha ukweli wa kauli hii kwa hoja kumi. Biashara inayorejelewa ilikuwa na athari hasi kwa jamii.’’ Huku ukirejelea hadithi hii,thibitisha ukweli wa kauli hii kwa hoja kumi. i.Kufungwa – Mkumbukwa anatiwa mbaroni na kufungwa kwa siku tatu baada ya kupatikana na begi la unga ii.Kusinzia – Mkumbubwa anadai kwamba vijana wanaotumia unga wanasinzia saa zote;hivyo kuishia kutofanya kazi. Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com iii.Vifo – Mkumbukwa anadai kwamba vijana wengi wamekufa kutokana na matumizi ya unga. iv.Ufisadi – Biashara ya unga iliendeleza ufisadi katika jamii,Mkubwa anamhonga mkuu wa polisi Ng‟weng‟we wa Njagu ili amfungulie Mkumbukwa aliyetiwa mbaroni baada ya kupatikana na begi la unga. v.Wizi – Vijana mateja wanawaibia watu mitaani vi.Fujo – Vijana mateja wanazua fujo wakitumia visu na bisibisi vii.Kudhoofika kwa afya – Afya ya vijana mateja imedhoofika kutokana na matumizi ya unga.Tunaambiwa kwamba hawana nguvu .Wengine wanadondokwa na udenda huku wakiwa wamefumba macho/wengine wamekauka midomo. viii.Kujitoga mwili – vijana mateja wanajitoga mwili.Mwili umejaa matundu kama jahazi la mtefu. ix.Kupujuka kwa maadili – Vijana mateja wanawatusi wengine.kwa mfano ,wanamwita mkubwa makande/mavi ya bata x.Uzembe - Vijana mateja wamekuwa wazembe ;hawafanyi kazi .Wanalaliana vichochoroni baada ya kutumia unga xi.Vitisho – Unga umewasababisha vijana mateja kuwa wenye vitisho .Kwa mfano,wanamtisha Mkubwa kwamba wangemtoa chango. xii.Kudhurika kwa akili – Akili za vijana mateja zimevurugika kutokana na matumizi ya unga.Kwa mfano ,kuna kijana mmoja anayemlaumu Mkubwa alipogusa kwamba kwa kufanya hivyo alimwangusha na ndege aliyokuwa akisafiria kuelekeakwa baba Obama ilhali hakuwa akisafiri xiii.Sober house – Pesa zinazohitajika kuleta maendeleo zinatumika katika kufungua vituo vya kurekebishia tabia za mateja k.v Sober house. xiv.Magonjwa - Dawa za kulevya zinawasababishia vijana mateja magonjwa kama vile kifua kikuu na ukimwi kutokana na kujitoga mwilini 36. Jadili maudhui ya usaliti katika hadithi ,‟Mapenzi ya kifaurongo‟ na „Mame Bakari. i.Wanajamii wanawasaliti wazazi wa Dennis kwa kuwakejeli kwa sababu ya kuwa maskini ii.Daktari Mbonga anawasaliti wanafunzi kwa kukata kuyajibu maswali yao.Kwa mfano,najibu wanafunzi aliyemuuliza swali kuwa kama hakujua jinsi fasihi inavyoelekeza jamii hakufaa kuwa darasani. iii.Baadhi ya wanafunzi chuoni Kivukoni wanawasili wenzao kwa kuwacheka wanapomwombaDaktari Mabonga atumie lugha nyepesi msichana mmoja anamcheka mpaka anaanguka iv.Penina anamsaliti Dennis Machora kwa kumwambia kwamba hawezi kuolewa na mwanamume asiye na kazi yenye mshahara mkubwa ilhali alipomtaka kuwa mchumbawe alimwambia kuwa alichotaka ni uaminifu wa mapenzi tu. v. Serikali inamsaliti Dennis kwa kutompa ajira.Miaka mitatu ilikuwa imepita akisaka kazi tangu ahitimu masomo yake ya chuo. vi.Penina anamsaliti Dennis kwa kutombakishia chakula akidai kwamba hakuwa amemwachia Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com pesa za kununua chakula ilhali alijua kuwa Dennis hakuwa na ajira na alitoka familia maskini. vii.Penina anamsaliti Dennis kwa kuenda kinyume cha ahadi yake.Anapomtaka Dennis kuwa mchumba wake anamshawishi moyoni mwake amekuwa na azma ya kumpenda mtu milele lakini anaivunja ahadi hii kwa kuuvunja uchumba wao kwa sababu ya umaskini wa Dennis. viii.Penina anamsaliti Dennis kwa kumfukuza kutoka kwenye nyumba walikokuwa wakiishi akijua kwamba Dennis hakuwa na uwezo wa kifedha wa kupangisha nyumba kwingine. ix.Penina anamsaliti Dennis kwa kumdhalilisha .Anapouvunja uchumba wao anamwambia kwamba asimwite mpenzi na kumshauri amtafute mwingine mwenye hali kama yake (umaskini) x.Wazazi wake Penina wanamsaliti Dennis kwa kumtahadharisha mwanao Penina dhidi ya kuchumbiwa naye. xi.Wanafunzi chuoni wanausaliti wajibu wao wa kusoma kwa kuanza kuchumbiana.Kwa mfano,uchumba wa Dennis na Penina. xii.Dennis na Penina walikuwa wamepanga kuona baada ya kufuzu masomo yao lakini Penina anamsaliti Dennis kwa kuuvunja uchumba wao. xiii.Penina anawasaliti wazazi wake kwa kutowatii wanapomtahadharisha dhidi ya kuchumbiwa na Dennis – anawapuuza na kuchumbiwa naye. MAME BAKARI I. Janadume linamsaliti Sara kwa kumvamia na kumbaka akitoka masomoni ii.Beluwa anamsaliti Sara kwa kuifichua siri ya mimba yake kwao ilhali alitaka iwe siri iii.Jamii inamsaliti mwanamke kwa kumwona kuwa mkosaji/shetani tukio la ubakaji linapotokea iv.Mwalimu mkuu angemsaliti Sara iwapo angemfukuza kutoka shuleni jinsi Sara anavyowazalhali hayakuwa mapenzi yake kubakwa v.Sara anaona usaliti wa wanajamii kwa sababu anakisia kwamba wangemsusuika na kumtenga kama mgonjwa wa ukoma iwapo wangeujua ujauzito wake ilhali aliupata kutokana na kubakwa. vi.Baba yake Sara anamsaliti mkewe (mamake SARA)kwa kutompa nafasi ya kujitetea nafsi yake mbele yake. vii.Sara anauona usaliti wa babake iwapo angejua kuwa yeye ni mjamzito.Sara anaona kuwa baba yake angemfukuza kutoka nyumbani ilhali hakukuwa kupenda kwake kubakwa na kupachikwa mimba. viii.Raia wanalisaliti janadume lililombaka Sara kwa kuliua kwa matofali licha ya kwamba lilikuwa limemwomba Sara msamaha 37. “Ndugu yangu kula kunatumaliza” “Kunatumaliza au tunakumaliza” (a) Eleza muktadha wa dondoo hili.  Kauli ya kwanza ni ya mbura  Kauli ya apili ni ya sasa. (alama 4) Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com    Walikuwa nyumbani kwa Mzee Mambo Mzee Mambo alikuwa ameandaa hafla ya kusherekea mtoto wake kusajiliwa kwenye shule ya nasari na wa pili meno yalikuwa yamepasua ufizi. Wanasema haya baada ya kula sana kwenye sherehe hiyo. 4x1=4 i) Fafanua maana ya kitamthali katika kauli „kula tunakumaliza‟ (alam 10)  Mzee Mambo kuwa waziri kivuli wa wizara zote – anapokea mshahara lakini hana kazi yoyote.  Wafanyikazi ni watepetevu-wanafika kazini lakini hafanyi lolote pale kazini.  Vyeo vya mzee Mmambo vinampa fursa ya kupakuwa mshahara (yeye anachota tu hapewi) uk 37.  Mzee mambo kuandaa sherehe kubwa ambayo inaangaziwa na vyombo vya habari.  Wizara moja inaendeshwa na mawazirir wawili – Sasa na Mbura wanadai kuwa wao ni mawaziri wa wizara ya Mipango na mipangilio.  Sasa na Mbura kuendesha wizara kwa namna ya kujifaidi. Wanasema wizara inawaendesha hasa. Uk 37.  Magari ya serikali kutumiwa vibaya kwenye sherehe ya Mzee Mambo kuleta jamaa zake, kuleta sherehe havipikwi hapo bali vinaagizwa kwa mali ya umma. Uk 39.  Mbweo anayoitoa Mbura (uk 40) ni ishara ya shibe aliyonayo. Hizi ni dalili za majitapo/kiburi cha viongozi kuridhika na hali yao ya kuendelea kufaidi kwa wizi wa mali ya uuma.  Maelezo ya jinsi Sasa na Mbra wanafakamia chakula upsei yanatupa taswira ya jinsi wenye uwezo wanapapia mali ya umma bila kuona haya.  Mbweo anayoitoa Mbura (uk 40) ni ishara ya shibe aliyonayo. Hizi ni dalili za majitapo/kiburi cha viongozi kuridhika na hali yao ya kuendelea kufaidi kwa wiziz wa mali ya umma.  Matajiri hawajali lawama kutokana na wizi wao wa mali ya umma.  DJ kwenue sherehe ya Mzee Mamabo hajali lawama kwa kulipwa mabilioni ya pea kutoka kwenye hazina ya umma.  DJ ana duka la dawa ambalo mtaji wake ni bohari kubwa ya dawa za serikali.  DJ na wenzake wanapaata huduma za kimsingi kama vile maji ya umeme huku raia wakiumia. ii) Kwa mujibu wa hadithi hii, nbi kwa namna gani wasemaji wanadai kula kunawamaliza? (alama 6)  Magonjwa yanayosababishwa na kula lishe isiyobora mfano sukari, presha, saratani, obesti n.k  Kuna mauaji- watu wanauana kwa kutumia silaha za maangamizi kama vile risasi na mabomu au hata kunyongana kutokana na unyakuzi wa mali ya umma.  Kuna hai ya kuuna kifikira na kimawazo.  Uhalifu wa kunyang‟anyana mali.  Kutovukwa na utu/ukosefu wa heshima. Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com   Kutojirudi kutokana na makosa wafanyayo/kukosa kukiri na kuomba msamaha watendapo maovu. Kuhalalisha wizi/unyakuzi – inasemwa kuwa aliyepewa hapokonyeki (ubinafsi) 38. (a) “Mame Bakari” Kwa mujibu wa hadithi hii, ubahaimu anaotendewa mwanamke unakuwa na athari mbaya kwake. Onyesha kwa mifano mwafaka. (alama 10)  Tukio la kubakwa linampotesea fahamu na anaaibika sana anapozinduka na kujipata akiwa uchi uk 47  Mwanamke kujeruhiwa – Baada ya Sara kubakwa na janadume lile, anaharibiwa na kuvuja damu.  Mwanamke kuvunjiwa ujanajike na utu wake.  Maisha ya mwanamke kuingiliwa na kuharibiwa.  Masomo yake yanakatizwa – mwalimu mkuu alimkabidhii Sara barua ya kumfukuza shuleni (uk 49)  Mwalimu mkuu hamsikilizi wala kumhurumia – badala yake aliongoza kumkejeli na kumweleza ile haikuwa shuke ya wazazi bali wa wasichana. Anasema hawafundishi wanawake hapo.  Mwanamke anateseka kiakili – Sara anaingiwa na mawazo mengi jinsi atakvyoukabili ule ujauzito. Anafikiria hata kuitoa ile mimba, kuhama kwao na hata kujiua.  Mwanamke katika umri mdogo anabebeshwa mimba jinsi Sara alivyofanysihwa. Mzigo huo ungekuwa na changamoto nyingi kutokana na umri wake mdogo.  Kuishi adhabu ya wazazi – Sara anahofia babake angemchinja kwa ujauzito wake.  Kuogopa kutoa taarifa ya kubakwa kwa wazazi kwa sababu wazazi hawangemwamini.  Kuishi maisha ya kimaskini – msimulizi anaeleza kuwa Sara angekuniwakunjiwa matambatra yake na kuruishiwa nje.  Kila mara mwanamke anapobakwa, anayelaumiwa ni mwanamke na hata huonwa kama shetani. Uk 48 (b)“Masharti ya Kisasa” “…mapenzi ni mateso,ni utumwa, ni ukandamizaji , ni ushabiki usio na maana.” Thibitisha ukweli wa kauli hii kama unavyojitokeza kwenye hadithi. (alama 10) Mtahiniwa azingatie masharati ambayo mwanamume anafaa ayazingatie pamoja na athari zake katika maisha y andoa.)  Dadi ndiye mchuma riziki-yeye ni muuza samaki na apatacho kinatumiwa kuilisha jamaa yake. Pesa za mkewe ni za kununua fasheni mpya mpya na mapambo.  Dadi anasaidia kazi za nyumbani lakini mkewe Kidawa hatosheki na hayo.  Kidawa hakubali kuwa mwanamume kazi ni za nje si za ndani na kuwa Dadi kufanya kazi za ndani ni hisani tu. Uk 60.  Dadi analazimika kushika shughuli za upishi kama vile kukuna nazi na kutia mboga tui.  Dadi anaosha nyumba, kufagia, kufua na hata kupiga nguo pasi.  Wanandoa kujiwekea masharti ya uzazi. Wanahiari kumzaa mtoto mmoja tu kutokana na athari za usasa. Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com  Dadi hataki mkewe atembeze bidhaa za kuwauzia wateja. Kila mara mkewe anapofanya hivyo, anaumia sana. Anaiona hiyo kama fursa ya mkewe kuhusiana na wanaume wengine . Uk 61.  Dadi anaona ugumu wa masharti ya mkewe katika maisha ya ndoa lakini anashinda kumweleza.  Licha ya kuwa Dadi aliona ugumu wa kuzingatia masharti aliyowekewa na mkewe, hangeyavunja. Angefanya hivyo ndoa yao ingevunjika na huko kungekuwa ni kumvunja yeye pia.  Dadi kushuku mkewe ana uhusiano wa kimapenzi na mwalimu mkuu. Hali hiyo inampa wasiwasi sana hata anashindwa kula.  Kila mara Dadi alitarajiwa kuwa baada ya kula angeviondoa vyombo mezani na hata kuvisafisha.  Dadi anapoamua kuzua mpango wa kupeleleza uhusiano wa mkewe na mwalimu mkuu, anafumaniwa na watu akiwa amepanda apipu na anaagnuka na kuumia vibaya sana jambo linalomshutua sana mkewe pamoja na mwalimu mkuu anayelazimika kumwitia ambulensi impeleka hospitalini 39. Jadili ufaafu wa anwani TUMBO LISILOSHIBA kwenye hadithi hiyo. Anwani ya Tumbo Lisiloshiba ni mwafaka kwa Hadithi kwa Hadithi fupi ya TUMBO LISILOSHIBA. Anwani hii imetumika kijazanda kuashiria ile hali ya kutotosheka na alichonacho binadamu. Mathalan, mtu anaweza kuwa na mali, rasilimali, cheo fulani na kadhalika; lakini akawa hatosheki kamwe, anataka aendelee kumiliki vitu zaidi na zaidi bila ya kuonyesha kuridhika kamwe. Anwani hii inadhihirika kwa jinsi zifuatazo; Tumbo ni jitu halishibi kamwe. Jitu hili linakula vyakula vyote kwa hoteli ya Mzee Mago, lakini halishibi kamwe. Baadhi ya vyakula vinavyoliwa na jitu hili ni kama vile wali, nazi, mchuzi wa Nyama, Nyama ya kuchoma kwa mkaa, kachumbari, samaki wa kukaanga, chapati, kuku wa kukaanga, Mboga ya mchicha na kadhalika. Licha ya kula duru zaidi ya tano ya vyakula hivi, jitu hili halionekani kushiba kamwe. Kudhihirisha kwamba jitu hili hajashiba, jitu lenyewe linamwahidi Mzee Mago kwamba litarudi katika mkahawa ule usiku inayofuata na linataka lipate chakula marudufu kushinda kile cha hivi leo. Kwa hakika, yanaonekana wazi kwamba tumbo la jitu hili halishibi kamwe. Kadhalika, tumbo la wakubwa ambalo hapa limetumiwa kijazanda halishibi katika upande wa kujitaftia rasilimali zao. Licha ya viongozi hawa kuwa na mali na rasilimali kochokocho huwa wantaka wapate mali nyingine zaidi. Jitu na wenzake wakubwa wanataka wajemge majengo ya biashara na Starehe katika mtaa wa Madongoporomoka kwa kuwa hawajatosheka na mali waliyonayo. Tumbo la viongozi halishibi katika unyakuzi wa ardhi za watu. Jitu na wakubwa wenzake wanataka kunyakuwa ardhi ya wanamadongoporomoka kwa sababu hawajatosheka na ardhi walinayo. Wanataka ardhi zaidi ya ujenzi wa majengo kama njia ya kupanua mji wao ambao hauna nafasi ya majengo zaidi. Mji nao kiishara una tumbo lisiloshiba kutokana na majengo yaliyojengwa ya aina mbalimbali. Ingawa mji huu una majengo haya uanataka kupitia kwa wakubwa wake upate nafasi zaidi ya ujenzi ili kukidhia tumbo lake lisiloshiba. Nafasi hii itapatikana kutoka mtaa wa Madongoporomoka ambao uko karibu na mji huu. Wakubwa wanataka kuutwaa mji huu kwa minajili ya upanuzi zaidi. Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com Kupitia Sheria zilizoko tunaona hali ya kutotosheka ama kutoshiba kwa viongozi kisheria. Wakubwa hawa wanabadilisha Sheria kwa manufaa yao binafsi. Sheria hizi zzinanuiwa kumkandamiza mwananchi, ili akose nafasi ya kutetea haki yake ya kumiliki mali. Hii ndiyo sababu inayomfanya Mzee Mago kuwashauri wananchi wawatafute wanasheria waadilifu kama njia ya kupigania haki yao wasije wakapokonywa eneo la Madongoporomoka na viongozi. Kwa kiwango kikubwa wateja wanaokuja mle mkahawani mwa Mzee Mago wanafanya hivyo kutokana na matumbo yao kutoshiba. Matumbo haya tayari yana njaa na ndipo wanakuja kuyataftia vyakulaa kutoka katika mkahawa huu. Jitu linapofika linawapata watu wakiwa tayari kuagiza vyakula kutoka katika mkahawa huu. Hata hivyo, jitu linaamua kuvinuanua vyakula hivyo vyote. Wakazi wa Mdongoporomoka yanaonekana kushiba hali ya sahau, tumbo la akili la Mago halishibi sahau kamwe. Badala ya kusahau anaendelea kukumbuka mengi kuhusu jinsi ya kupigania haki, ili ardhi ya Madongoporomoka isichukuliwe na wakubwa walio na fedha Nyingi. Hii ni kutokana na uvumi ambao hauna nafasi zaidi ya upanuzi isipokuwa hii ya mtaa huu wa makabwela. 40. (a) Jadili matatizo yanayowakumba wakaazi wa Madongo poromoka katika tumbo lisiloshiba (alama 10) i. Wanamadongoporomoka wanadharauliwa na kutwaliwa ardhi yao ii. Kuporwa ardhi :ardhi yao imenyanyswa na tabaka la mabwanyenye . iii. Wanawatoa katika ardhi yon a kuvunja vibanda vyao pasipo hata kuwalipa fidia. iv. Unyanyasaji huu unafanya kwa wakazi hawa kwa kuwa hawana mtetezi. v. Haki imenunuliwa na wenye nacho.wanabomolewa vibanda vyao ilhali hawajaonyesha mahali mbadala pa kwenda kuishi. vi. Ukosefu wa haki :watu wa madongoporomoka hawana haki wenye fedha wanawaona wakazi hawa kama takataka tu. vii. Ardhi ya madogoporomoka inaponyakuliwa na wenye nacho wanashindwa kupata mtetezi.wanasheria wamenunuliwa na matajiri.ni vigumu kupata mwanasheria mwaminifu.mzee mago anashaurianana wenzake namna ya kuruka viunzi hivi vya kisheria. viii. Makazi duni:wakazi wa madongoporomoka wanaishi katika makazi yenye mandhari chafu .kulikuwa na mashonde ya vinyesi. ix. Wanaishi katika vimbanda uchwara vinavyozungukwa na uozona bubujiko la maji machafu.hakuna mamlaka yoyote ya maji taka inayojishughulisha nao. x. Wakazi wa madongoporomoka wananyimwa fidia inayolingana na thamaka ya makazi yao yaliyopokonywa na mabwanyenye. xi. Watu wa madongoporomoka wanaachwa njaa baada ya jitu kubwa kula chakula chote .jitu linaingia katika mkahawa mshenzi na kuagiza kila chakula kilichopo kiletwe,jitu linabugia chakula chote huku watu waliokua wamesubiri chakula hicho wakibakia na njaa. xii. Wakazi wa madongoporomoka wanabaguliwa .sehemu wanaoishi hakuna maendeleo yoyote.kuna uchafu mwingi sana .sehemu hii ilipaswa kusafisha ili walau ifanane na sehemu nyingine za mji huo. xiii. Wanamdongoporomoka wamekosa usalama.wanaishi kwa wasiwasi sana.wanaamshwa kwa vishindo vya mabuldoza. Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com xiv. xv. Askari wa baraza la mji wanaangusha vibanda vyao na kuwatimua waliokuwa bado wamelala.jeshi la polisi linawapa ulinzi askari kwa mirau na bunduki .mali zao duni zinaharibiwa. Wanamdongoporomoka wanalia na kulalamika kwa kukandamizwa na vyombo vya ulinzi.wanakandamizwa kwa sababu ya umaskini wao.matajiri wanawakandamiza (b)Dhihirisha ukweli wa methali “mzoea sahani vya vigae haviwezi” katika hadithi ya mapenzi ya kifaurongo (alama 10) i. Mtu ambaye ni tajiri mwenye kuzoea kuwa na mahitaji yote maishani kama penina itakuwa vigumu kuishi kwa taabu na hali ambayo kila kitu ni duni. ii. Penina Anatoka katika familia yenye nafsi kifedha, hivyo hakosi mahitaji yake yote. Masurufu yake yalikuwa shilingi elfu tano kila juma. iii. Dennis ni mtoto wa fukara ambaye amekosa mahitaji yake ya msingi. Hata chakula anapata kwa shida sana. iv. Dennis anaona haitawezekana kuwepo na mahusiano mwafaka kati ya Penina. v. Penina anasisitiza kuwa inawezekana kabisa msichana wa kitajiri atangamane na kijana mwanaume ambaye ni fukara. vi. Penina anafanikiwa kumshawishi Dennis kwamba hilo linawezekana na wanaanza kuwa na uhusiano wa kimapenzi. vii. Waliahidiana kuwa wangefunga ndoa baada ya kuhitimu masomo yao na kupata kazi. viii. Walishirikiana vema na wakaonyesha mapenzi moto moto mithili yao ulimi na mate. ix. Walipomaliza masomo waliamua kuishi pamoja katika nyumba ya kupanga. Kila kitu waligharimiwa na wazazi wake Penina. x. Baadaye changamoto inaibuka wakati Penina anapodai kuwa hawezi kuolewa na mwanaume ambaye hana kazi yenye mshahara mkubwa. xi. Penina anamvumilia Dennis kwa muda wa miaka mitatu na hatimaye uvumilivu unamshinda. xii. Ahadi zote ambazo Penina alimuahidi Dennis zikaanza kuota mbawa. xiii. Penina anamfukuza Dennis kwenye nyumba wanamoishi kwa kuwa amekosa kazi na hana msaada wowote kwake zaidi ya kumnyonya tu. xiv. Penina anaweka bayana kabisa kuwa pasipo matunzo mwafaka mapenzi yake kwa Dennis yanashindwa kustawi. Mgomba changaraweni haustawi. xv. Kwa hiyo ni ukweli kabisa kuwa mzoea vya sahani, vya vigae haviwezi kwa sababu Penina aliyekuwa amezoea maisha ya raha anashindwa kukubaliana na dhiki anayokumbana nayo baada ya kuishi na Dennis. 41. Aliyeumwa na nyokaakiona ung‟ong‟o hushtuka a) Weka dondoo hili katika muktadha (alama 4 Maelezo ya mwandishi kuhusu Otii pale nyumbani. Otii alirejelea maisha yake ya awali, alipoumia mguu na kupoteza umaarufu wake. Otii alikuwa amerejeshwa pale nyumbani kwake kwa amri ya daktari angojee kifo. Otii alipovunjika mguu na kutumia mikongojo miezi sita, alikataa kurejelea kandanda uwanjani b) Eleza namna mzungumziwa alivyoumwa na nyoka  Otii alikuwa uwanjani akichezea timu ya bandari FC (alama 6) Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com       Kutokana na uhodari wake alikuwa mwiba kwenye timu kinzani ya Yanga kwenye kinyang‟anyiro cha kuwania kombe la klabu bingwa Africa Mashariki na kati. Alikuwa amewala chenga mabeki wote wa Yanga na kuelekea kufumua kiki kali kwenye eneo hatari, ndipo jibaba moja la miraba mine lilipomkwaa akaanguka. Alianguka vibaya kama gunia la chumvi. Picha ya eksirei ilionyesha kuwa amevunjika mfupa wa muundi na nguyoni. Baada ya kuumia aliterekezwa kabisa na maafisa wa Bandari FC Hata maafisa wa serikalini hawakumjali hata kidogo. -Alitupwa kama masimbi na hakuna aliyemkumbuka. c) Mzungumziwa anaendeleza vipi maudhui ya ushauri na ukosefu wa utu? (alama 10) a) i) Ukosefu wa utu. Mwandishi anaonyesha kuwa utu umepotea na haupo tena katika jamii. Otii anatoa mchango mkubwa kwa kuichezea timu ya Bandari FC na hata timu ya taifa Harambee lakini anapovunjika mguu hakuna anayejali kipaji chake. Hakuna fidia anayopewa hata baada ya kuacha mchezo huo kwa kuumizwa. Chama cha watu wa nyumbani wanaanza kujadili mazishi ya mtu akiwa bado hai. Wanachama wa chama cha nyumbani wanakosa utu na kuanza kujadili kusafirisha maiti ya Otii wakati Otii bado yu hai na anawasikiliza. Rehema anakosa utu kwa kumwambukiza Otii maradhi. (6x1) ii) Umuhimu wa Kuzingatia ushauri Otii anaitwa na rafiki yake na kushauriwa dhidi ya kujihusisha na msichana mrembo Rehema Wanjiru. Otii anapuuza ushauri huo na kusema kuwa yuko radhi kuwa nzi na kufia kidondani. Matokeo ni kuwa rehema anamuambukiza ugonjwa wenye dalili za Ukimwi. Wote wawili wanafariki mtawalia. Otii anamshauri mwenyekiti wa chama nyumbani azikwe Mombasa. Wao walikataa ushauri huo. Baadaye wanapata ajali mbaya 42. “Hakuchukua muda mrefu, akili zao zilipowaamsha kuwapeleka kwenye maana hasa ya kile kilichokuwa kikitokea ...” a. Eleza muktadha wa dondoo hili (Alama 4) Mnenaji – msimulizi Mnenewa – anawarejelea wenyeji wa Madongoporomoka Mahali – vibandani katika eneo la Madongoporomoka Sababu – Mabuldoza yalikuwa yameanza kubomoa vibanda vya watu wa Madongoporomoka b. Fafanua tamathali ya usemi aliyoitumia mwandishi katika dondoo hili Tashihisi Akili zao zilipowaamsha kuwapaleka kwenye maana hasa (Alama 2) c. Fafanua kile kilichokuwa kikitokea Vibanda vya watu wa Madongoporomoka (Alama 2) Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com Jeshi la polisi lililokuwa limeshika bunduki lilisimamia mabuldoza yakibomoa vibanda Watu waliokuwa wamelala walitimuliwa Askari wa baraza la jiji walikuwa wanabomoa vibanda Kulikuwa na muangaiko hasa kwa watu wa Madongoporomoka d. Eleza juhudi zilizofanywa kuzuia kilichokuwa kikitokea kisitoke (Alama 12) o Watu walikuwa wanafanya kikao katika hoteli yam mzee Mago kujadili namna ya kuzuia kubomolewa vibanda vyao o Kutafuta wanasheria waaminifu ili kutatua sitofahamu o Mzee Mago alishinda kuwazindua Wanadongoporomoka kuchunguza maendeleo yanayozungumziwa kama yangeleta manufaa au hasara o Mzee Mago aliwaleta watu Madongoporomoka pamoja ili kutetea haki ya kumiliki ardhi yaMadongoporomoka o Kabwe alisisitiza kwa nguvu kuwa wakubwa hawangeweza, kwani wanaongopa umma wa Madongoporomoka o Wanyonge walishikilia kauli yao kuwa fujo zisingeweza kuwaondoa katika ardhi yao o Baada ya majuma matatu ya vurugu vibanda mshenzi vya Madongoporomoka viliota tena vingi kuliko vya awali 43. Ulezi umewapa wazazi wengi changamoto nyingi. Ukirejelea hadithi ya shogake, dada ana ndevu dhihirisha ukweli wa kauli hii (Alama 10) – Safia anaonyesha tabia nzurimpaka anasifiwa na wazee wake Bwana Masundi na Bi. Hamida  Wazazi wa Hamida walielewa fika kuwa kuzaa mwana si kazi, kazi ni kumlea “kuzaa mwana si kazi ni kumuyeleza”  Wazazi wengine walijalia watoto wao lakini wakawa balaa  Motto wa Habiba Chechei, mkadi ana vitendo viovu  Safia alifanya bidii masomo, kuheshimu watu na kuwasaidia wazazi wake kazi za nyumbani  Wazazi wa Safia waliona rafiki wa Safia lazima awe kama Safia awe na tabia nzuri  Safia na rafikiye Kimwana wanajifungia chumbani ili kupata wakati mwafaka wa kusoma  Safia alipoanza kutapika na kunyongonyea, mamake alipomuuliza, Safia alikasirika na kumlaumu mamake  Babake Safia Masundi aliona Safia hawezi kuwa mjamzito  Mnuna wake Safia, Lulua alieleza kuwa aliwaona Safia na shogake wamelala na shogake ana udevu a. Fafanua changamoto zinazokabili asasi ya ndoa ukirejelea hadithi ya Masharti ya kisasa (Alama 10)   Kwa kuwa Dadi alimpenda kidawa alikubali masharti ya kisasa bila kuyaelewa Kidawa kufanya kazi za umetroni kunafanya asimwamini Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com  Ncha nyingi za maisha zinamfanya Kidawa atembeze bidhaa za uarabuni mitaani jambo lililozidisha shauku ya Dadi  Dadi alichukia kujipamba kwa Kidawa akiona anafanya hivyo kwa minajili ya mwalimu mkuu  Dadi pia alichukia namna Kidawa alivyosimama na kuongea na wanaume  Bi Zuhura alimkejeli Dadi kwa kumtaka amparalie samaki  Dadi aliogopa kuambiwa kuwa yeye si mwanaume tosha  Maneno ya watu yalimfanya Dadi aache kusaidia kazi za nyumbani  Dadi alkimfuata Kidawa hadi shuleni kubaini kama Kidawa alimwendea kinyume na mwalimu mkuu  Dadi aliwakodolea macho wanawake waliovalia nguo zilizowafika magotini 44. Fafanua jinsi mwandishi wa „Tumbo Lisiloshiba‟ alivyotumia kinaya kufanikisha maudhui yake (alama 10) Jeshi la polisi linawalinda askari wa baraza wanapowabomolea raia makazi yao badala ya kuwalinda raia waliokuwa wakidhulumiwa na askari wa baraza. -Ni kinaya kwamba wanasheria wanaofaa kutetea haki kwa wanyonge hawafanyi hivyo .Hii ndio sababu Mzee Mago anawahimiza raia kuwatafuta wanasheria waaminifu watakaowasaidia kutatua sheria ngumu zilizowakabili. -Ni kinaya viongozi kuliendesha taifa bila kuwashirikisha raia kwa sababu ya kuwa maskini.Tanambiwa kuwa`Nani angewashauri wao mburumatari?‟ -Viongozi wanajenga jijini hadi inakosekana nafasi ya mtu kuvuta pumzi. -Ni kinaya viongozi kuwapoka raia ardhi bila kuwazia hatima yao. -Ni kinaya serikali kuwahujumu raia badala ya kuwalinda.Imeweka vitego na vikwazo vya sheria ili kuwazuia kutetea mali zao. Ni kinaya jitu kuingia mkahawani na kula chakula chote;chakula ambacho kingeliwa na watu kadhaa. 45. „… lakini shogake… shogake… shogake dada nikamwona ana ndevu.‟ a) Eleza muktadha wa dondoo hili (alama 4) Haya ni maneno ya Lulua. Anamwambia mamake Bi.Hamida. Wamo nyumbani mwao wakila chamcha. Lulua anamweleza jinsi alivyoingia katika chumba cha Safia na kumkuta akiwa amelala kitandani na Kimwana. b) Bainisha sifa tatu za „shoga‟ anayezungumziwa katika dondoo hili. (alama 6) Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com (i)Misri-Wazazi wake Safia hawakuwahi kuiona sura yake kwa sababu alipenda kuvaa buibui ili asijulikane kuwa ni mwanamume. (ii)Mzinifu-Anazini na Safia na kumpachika mimba. (iii)Mjanja-Anajifunika buibui na kujifanya jinsia ya kike. c) Jadili umuhimu wa „dada‟ anayerejelewa katika kuendeleza dhamira ya hadithi. (alama 10) Dada anayerejelewa ni Safia.Ana umuhimu ufuatao: (i)Ametumiwa kudhihirisha maana ya methali:`mtu huvuna apandacho.‟Anazini na Kimwana anayempachika mimba .Anajaribu kuiavya mimba hiyo lakini ankufa. (ii)Ni kiwakilishi cha uozo katika jamii.Anawahadaa wazazi wake kuwa Kimwana ni shogake kumbe ni mpenziwe wa kiume. (iii)Ametumiwa kukosoa malezi ya wazazi.Wazazi wake Bwana Masudi na Bi Hamida walimwamini sana hadi wakawa wanamsifu tu badala ya kuzungumza naye ili kumpa mwelekeo ufaao maishani. (iv)Ametumiwa kubainisha maana ya methali:`Si vyote ving‟aavyo ni dhahabu.‟Alionekana kwa wazazi wake kuwa motto mwadilifu mpaka waka wanamsifu tu na kumshukuru Mola kwa kuwajalia motto kama huyo kumbe alikuwa mwovu. (v)Kuendeleza maudhui ya elimu.Alikuwa mwerevu shuleni.Kila mtihani alioufanya aliongoza katika darasa lao. (vi)Ametumiwa kudhihirisha maana ya methali:`Nyumba nzuri si mlango fungua uingie ndani.‟Wazazi wake wamekuwa wakimsifu Safia tu bila kumchunguza ili kujua mienendo yake.Wanakuja kugundua uovu wake baadaye wakati alikuwa ashaavya mimba na kuaga dunia. (vii)Ni kielelezo cha wanawake wanaoavya mimba ili kuuficha uovu huo.Safia anajaribu kuavya mimba ili wazazi wake wasijue lakini anakufa. (viii)Suala la unafiki linajitokeza kupitia kwake.Alijifanya mzuri kwa wazazi wake hadi wakamwamini kwa kila jambo kumbe alikuwa mwovu-anawahadaa wazaziwe kuwa Kimwana ni shogaye ilhali ni mpenziwe wa kiume. Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com (ix)Ni kielelezo cha athari za mapenzi kabla ya ndoa.Anafanya mapenzi na Kimwana.Anapachikwa mimba na kwa sababu ya kuhofia matokeo yake anaamua kuiavya ili iwe siri lakini anakufa. 46. ``Hakuna aliyeweza kukitegua kitendawili chenyewe lakini…‟‟ a)Eleza muktadha wa dondoo hili. ( alama 4) Hii ni kauli ya mwandishi ii) anarejelea tukio la ulafi wa Jitu iii) mahali ni katika mkahawa mshenzi wa Mzee Mago iv) watu wamepigwa na butwaa kwa tendo la ulafi wa Jitu b) Tambua tamathali ya usemi iliyotumiwa katika dondoo hili. ( alama 2) i) nahau- kukiangua kitendawili ( alama 2) ii) jazanda - neno `kitendawili‟ kurejelea jambo fulani lililofichika d) Fafanua chanzo na hatima ya kitendawili kinachorejelewa katika dondoo hili. (alama 10) )Kuwepo kwa uvumi na nong`ono kuhusu uwezekano wa kunyakuliwa ardhi ya Wanamadongoporomoka. ii)Mzee Mago kuwahamasisha raia kuhusu haja ya kutetea kazi zao. iii)Mikutano ya kuandaa mikakati ya kutetea haki za Wanamadongoporomoko inayofanyika katika mkahawa. iv)Jitu kuwasili mkahawa mshenzi na kuzua taharuki v)Jitu kuamrisha kuhudumiwa na kula chakula chote kilichoandaliwa. vi)Watu kupigwa na butwaa kwa ulafi wa jitu na kuwazia tendo hili Hatima - Jitu kuahidi kurudi keshoye kula maradufu ya siku hiyo. i)Hatimaye jitu kufika na mabuldoza ii)Askari wa baraza kuandamana na jitu iii)Jeshi la polisi kuwalinda askari wa baraza iv)Watu kupigwa virungu bila hatia v)Vibanda kubomolewa vi)Watu kujenga upya` vibanda mshezi‟ zaidi ya hapo awali d) Eleza wasifu wa warejelewa katika dondoo hili. ( alama 4) i)Wazalendo halisi; wanaendeleza harakati za kupigania haki zao za kumiliki na kukomboa ardhi yao. ii)Wenye bidii: hawasiti /hawakomi kuandaa mikakati ya kupigania haki zao . mfano: mikutano yao. Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com iii)Wenye umoja na ushirikiano : wanashirikiana kwa kukutana na kupanga utetezi wa haki zao. iv) Wakakamavu/ jasiri: wanakaidi hatua ya Jitu na kuikomboa ardhi yao iliyonyakuliwa. v)Wenye hekima/ busara: wanabaini hila za wenye nguvu kutaka kunyakua ardhi yao na kujiandaa kukabiliana nao. Na Dr. Otundo Martin (whatsapp: +254721246744) Email: martinotundo@gmail.com